Оқулық Астана, 2012 Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі

Ә.Кекілбайдың «Ұйқыдағы арудың оянуы» [52,7-б] деп аталатын нақты деректерге сүйене отырып жазған, аты аңызға айналған өлке Маңғыстау түбегінің өткені, бүгіні, келешегі жайында сыр шерткен кітабы бар. Осы кітаптың алғашқы очеркінің басты кейіпкері – жазушының өзі мен анасы. Автордың туған жер, туған топырақ, кіндік қан тамған жер деген ұғымдарға көзқарасы, осы ұлы сезімдерді қалай түсінетінін очеркші әдемі толғайды. Бұл көркем очерк таза автордың нәзік көңіл-күймен жазылып, сезім әсерінен суырылған. Балалық шақтағы сол бір оқиға туралы ойлары лирикалық кейіпкер автордың өз көзімен қаралып суреттелген және бастан кешкен осы бір кішкентай оқиғадан автор көңіл-күй әсерлерінен желі туғызып отырған. Сол жылы жетіге келген кейіпкер сол күннен бастап қара нардай мығым жерге зер сала қарайтынды шығарып, жердің жұмбағын ұғынуға, құпиясын ашуға талпынуды сол күннен бастағанын келісті әңгімелейді. Осы мәселе төңірегінде ғалым Бақытжан Майтановтың мына пікірі орынды: «... көп жағдайда жазушының ішкі сезім толғаныстары туған жер, өскен орта тіршілігімен бетпе-бет ұшырасу сәттерінде қанат жаюында жатса керек. Бұл ыңғаймен келгенде, негізінен ауыл тұрмысы, бір кездегі балалық шағы қалған аяулы мекен жайлы жан-жақты көңіл-күй әуендерін толғайтын қазақ прозаиктерінің де қалыс қалар реті жоқ» [53,190-б].

Саттар Ерубаев - өзінің «Менің құрдастарым» романын жазар алдында прозаның кіші жанрлары очерк, әңгіме, повесть түрлерін жазу арқылы қаламын ұштап алған жазушы. Саттардың «Өмір келбеті» орыс тілінде жазылған, «Кешегі езілген жарлы – бүгін ауқатты, мәдениетті колхозшы», «Төрт қыз» очерктері өзінің көркем тілімен, әсем табиғат суреттерімен, нақтылы өмір шындығын даралап көрсете білуімен, лирикалық шегіністерімен, философиялық ойларымен құнды. Әсіресе, «Бақыт» атты лирика-философиялық очеркінде автордың ойы мен өресі әдемі өріледі. Бақыт, бақытты адам, бақытты өмір деген не, шын бақытты қолмен ұстап, көзбен көруге бола ма деген сауалдарға автор жауап іздей отырып, осы романтикалық сұрақтарға дәл, нақты жауап тапқандай болады. Бақыт туралы былай түйіндейді: «Мен сонан бері талай бақытты адамды көрдім. Талай бақытпен бетпе-бет кездестім, қазір өзім бақыттың құшағындамын. Мен көруге құмар болған бақыт – қазір мені де, менің жолдастарымды да көтеріп, шаршатпай алға қарай алып бара жатқан сияқты. Бақыт өмірмен қатар келмейді екен, өмірмен араласып, өмір болып келеді екен. Бақыт қолыңды алмайды екен, жүрегіңді алады екен. Жүрегің бақытқа шомылып, сен өмірге өзімсініп кіріседі екенсің. Мен бақытты көрдім» [54,23-б]. Бақыттың мәні мен мазмұнының тереңдігін философиялық тұрғыдан пайымдаған очеркші «Бақыт өмірмен қатар келмейді екен, бақыт дегенімнің өзі біздің өмір екен!» [54,25-б],- деген қорытынды шығарады.

Саттар Ерубаевтың «Өмір келбеті» көркем очеркі былай басталады: «Күн тас төбеде. Күдірейіп барады. Долбы жайлауының қапырық ыстықтан тынысы тарыла түскендей. Алыста ойнаған сағым қаланың белдеуден төменгісін ақ теңізге айналдырып жіберген. Қала ауада қалықтап тұр, біресе жоқ болып кетеді, біресе жарық етіп көрініп қалады.

... Жетектеген жеті жасар баласы бар әйел қара жолмен келе жатыр. Күннің қайнатқан ыстығына шыдай алмай, пана іздеген олар Жалғыз ағашқа бұрылды. Жалғыз ағаштың саясында ғана ілби соққан самал бар. Күннің шақыраюынан зәресі қалмаған дүниедегі бар рахат пен бақыт жалғыз ағаштың саясына тығылыпты.

- Апа, су...

- Апа, су,- деп зар қақты бала. Көзден моншақтап жас ақты» [54,45-б]. Бұл жердегі пейзаждың функциясы оқиғалық уақыттың өлшемі ретінде алынып отыр. Очеркші күннің ыстықтығын тілге тиек етіп отырған жоқ, керісінше, кейіпкерінің іс-әрекетіне, ойларына табиғатты белсене араластырып отыр. Ауылының жайлауын қоныс аударып келгендер тартып алғандағы бастан кешкен оқиға очерк басында айтылса, кейінгі өмірі былай суреттеледі: «- Менің өмірі есімнен кетпейді,- деп бастады өзінің жарқын сөзін комбайншы,- ол кезде бұл ауыл болмайтын. Мына жалғыз ағаш керілген кең даланың иесіне ұқсап жападан-жалғыз тұрушы еді. Әлі есімде, 1912 жылы мен шешеммен жаяу-жалпы келе жатып, қайнаған шілдеде күн көзінен таса іздеп, осы жалғыз ағаштың саясына тығылғанмын. Қазір мен – комбайншымын, екі балам бар,- деп көкірегін кере дем алып шаттана тоқтады» [54,47-б]. Жазушы Әбділданың өмір белестері мен табиғат суреттерін параллель ала отырып, оның өмірін айқын, есте қаларлық етіп суреттеген. Адам өмірі мен табиғат егіз, тамырлас деген идеяны ұстанған очеркші кейіпкерінің лирикалық толғаныстары арқылы адам мен табиғат бірлікте өмір сүретіндігін анық көрсетеді.

Лирика-философиялық көркем очерктер өткен шақтың да, осы шақтың да шындығынан құралатын, жазушының нәзік көңіл-күйімен, сезім әсерлерінен тұратын, танымдық концепцияларды, әлем, қоғам, адам заңдылықтарын түсіндіруге ұмтылыс жасайтын, әлі жеткілікті дәрежеде қалыптасып үлгермеген көркем очерк түрлерінің бірі, бірақ оның поэтикасына тән ерекшеліктер бірқатар жазушылар көркем очерктерінде орын алғанын аңғардық.

Жол-сапар очеркі. Саяхат туралы әңгімелер - әдебиеттің ең көне формасы. Ол адамның көзі көретін көкжиегін кеңейту, тәжірибе жинақтау, адамзаттың қысқа өмірінде көре алатын барлық нәрселерін білуге деген құштарлығын қанағаттандырады.

Жол-сапар очерктерінде көбінде алыстағы елдерді, олардың тұрғындарын, сол жердің табиғатының әсемдігін, саяхаттың ерекшелігі мен кездейсоқтықтар және тағы басқа саяхатшының көрген-білгенін, қандай да болмасын қаламмен суреттеу барлық жастағы оқырман үшін қызықтылығын жоймайды. Оқырмандардың әрбір буыны ұлы саяхатшылардың қолжазбаларын – Марко Поло, Магеллан, Ч.Дарвин, Аф.Никитин т.б. жазғандарын оқумен әуестенген. Кәсіби жазушылардың саяхат туралы жазбаларын да оқырмандар қызығушылықпен оқи отырып, әлемдегі адам аяғы баспаған жерлер жайлы энциклопедиялар мен арнайы басылымдардан мәлімет табылмайтын әлемнің бірде-бір бұрышы қалмағанын ұмытпау керек. Саяхат - қызығушылықтың әр түрлілі-гімен, әдеби талғамның әр түрлі дәрежеде екендігіне қарамастан барлық оқырмандарды біріктіретін әдебиет түрі. Н.Г.Чернышевский: «Саяхат-жартылай роман, жартылай анекдоттар жинағы, жартылай тарих, саясат, табиғаттану болғандығын, оқырман кітаптан тапқысы келетін барлық мәліметті ала алады» [55,222-б],- деп бағалайды. Бірақ мұнда біз оқырмандар арасында танымал географиялық әдебиет жайлы емес, тек оның ерекше бір бөлігі-замандастарымыздың жол-сапар очерктері жайында әңгіме қозғамақпыз. Тақырыбына, танымдық материалдардың көлеміне байланысты жол-сапар очерктері географиялық әдебиеттерге жатуы мүмкін. Бірақ мұнда көркем очерк, ең алдымен, өзінің көркемдік міндетін орындайды. Саяхатты баяндауда автордың тірі тұлғасы көрінетіндігі - заңды құбылыс. Жол-сапар очеркі - жазушының тұлғасын, оның дүниетанымын, өз дәуірінің қоғамдық мәселесіне көзқарасын көрсететін қасиеттер тән әдебиет формасы.

Әдеби процесс жоспарға бағынбайтын және бір қалыпты, жүйелі түрде жүреді. Қазақ әдебиетіндегі жол-сапар очерктері ХІХ ғасырда пайда болғандығын ескерсек, ХХ ғасырдың 60-70 жылдары ол туралы үздік кітаптар жарық көріп, газеттер мен журналдарда жол-сапар очерктерін өндіріп басып, оқырмандар қызығушылығын тудырған жанрлар сапында тұрған. Ал, жол-сапар очеркіндегі лирикалық леп қазіргі әдебиеттегі гуманизация тенденциясымен тікелей байланысты, бұл туралы академик Д.Лихачев пен жазушы Н.Атар иланатын пікірлер айтқан.

Қазіргі кездегі жол-сапар очерктерінде географиялық танымдық материалдар екінші орынға шығып, алдыңғы қатарға автордың өмірлік тәжірибесі, ой-пікірі, этикалық бағандары қойылады. Қазіргі кезде жол-сапар очеркі - жазушы үшін өте тартымды жанр, себебі, мұнда ешқандай қағида, ешқандай қатып қалған форма жоқ. Кез келген көзге түскен немесе байқалған оқиға, құбылыс, зат сол саяхатшының жадымен, көзімен көргендерін кеңейтетін ассоциа-циялар керуенінің шеті болуы мүмкін. Бір нәрсенің тек қана асты сызыла салса, ал, енді екіншісінің әңгімеде мүсінделуі мүмкін. Мұның бәрі жол-сапар очеркіне жақсы сияды, бір-біріне кедергі жасамайды.

Жол-сапар очеркінің авторы кез келген сәтте сапарымен, қозғалыспен байланысты баяндауды тоқтатпай, онда тіпті өткен өмірдің естеліктерін материал ете отырып, көркем тактпен дарынның мүмкіндігіне қарай кез келген көркемдік «ғимарат» тұрғыза алады. Бірақ осындай автор еркіндігіне қарамастан, жол-сапар очеркінің классикалық үлгілері автордың барлық көріп-білгендері, ассоциациялары, лирикалық шегіністері бір образға, бір философиялық идеяға және автордың терең ойына бағынса ғана нағыз көркем шығарма бола алатынын көрсетеді.

Қазақ әдебиетінде 1950-1960 жылдары жол-сапар очерктері кеңінен етек алған. Ә.Әлімжановтың «Литературная газетада» жарияланған «Киіз үй орнына тұрғын үй» атты жол-сапар очеркін жарыққа шығарған. Автор пікірінше, жайлауларда жақсы тұрмыстық жағдай жасайтын уақыт келді, киіз үй қаншалықты жақсы болғанымен, тұрғын үйде тұру жылырақ, қолайлырақ екендігін айтады. Оның дұрыстығын жазушы Қазақстан, Қырғызстан барған сапарлары жайын айтып, өз бақылауларымен бөлісе отырып, оқырманды өз ойына иландырады. Қазақстан мен Қырғызстан шекарасындағы Қарқара өзеніне жетудің ұзақ та қиын екені, табиғаттың әсем суреттерін, оның фонында киіз үйлер жайлы әңгімелеп: «Ұзақ сапар жүріп, солардың бәріне тоқтадық»,- деп баяндайды. Автор Социалистік Еңбек Ері Сейдахмет Қорғанбаев үйінде болғандығын былай баяндайды: «Мұнда Сейдахмет Қорғанбаев тұрады. Қалың түрлі-түсті кілемдер, оюмен өрілген текеметтер, безендірілген сандықтар бай орналастырылған.

Қонақжай үй иесі бізді қарсы алып, жердегі дастарханға айнала жайғастырды» [56],- деп очеркші қарапайым қойшының үй-тұрмысын әңгімелейді. Сейдахмет арқылы киіз үйде тұрудың қолайсыздығын, Жетісу малшыларының осы жайлы пікірлерін ортаға жайып салады. Бұл мәселе төңірегінде автор өз ойын ортаға сала отырып, жағдайды қалай өзгерту жайындағы ұсыныстарын айтып, жол-сапарға шыққандағы басты мақсатын ашады.

Жол-сапар очеркінің өз тарихы мен дәстүрлері бай және қазақтың атақты жазушыларының бұл жанрда жазбағандары кемде-кем. Қазақ әдебиетінде бірінші бесжылдық жылдарында жол-сапар очеркі кең етек алды. Бұл жанр түрінің дамуына 1934 жылғы географиялық білімді насихаттау жөніндегі ЦК ВКП(б)-нің қаулысы көп әсерін тигізген сияқты.

Географиялық материал негізіндегі очерктерде жазушылар ақпараттық-суреттеушілік талаптардан бас тартады, жол-сапар очеркі - публицист-суреттеушінің өзіндік тұлғасын көрсететін ашық формалардың бірі. Жазушы материалды баяндай отырып, оқырман-мен тікелей сұхбаттасады және автор тарихи элементтерді, статистика, саясатқа көзқарасын білдіріп, өз басынан өткен оқиғаларды, сезімдерді айта алады. Жол-сапар очеркінің ерекшелігі, бір жағынан автор саяхатының фактісімен, екіншіден, тақырыппен байланысты. Очеркті жазу негізінде автордың өмірді қабылдауы анық көрінеді. Очерктің басқа түрлері сияқты, жол-сапар очеркінің ерекшелігі де -автордың сауалға жауап бере алатын негізгіні таңдай білуі.

Қазақ әдебиетіндегі жол-сапар очеркінің төлбасы - С.Шариповтың 1935 жылы жазған «Рузи Иран» [57] очеркі. Алғаш рет шетелге барып, көрген-білгендерін очерк етіп, кітап шығарған осы жазушы. «Рузи-Иранның» нағыз көркем очерк екендігіне алғаш жақсы баға берген І.Жансүгіров болатын. Автор Иранда кеңес мұнай өкілдігінде қызмет істеп жүргенде жазған бұл очерктер циклында ирандықтардың өмірін нанымды бейнелейді. Сабыр Шариповтың «Рузи Ираны» туралы толымды баға берген профессор Рымғали Нұрғали былай дейді: «Рузи Иран» - жүріп өткен жолдағы ой-қиял ұстап қалған нәрселерді ғана тізіп көрсететін дүние емес, бұл-біраз уақыт елдің тұрмысымен жете танысып барып, ойланып толғанудан кейін туған еңбек. Жазушы этнография, экзотикадан гөрі кейіпкер тұлғасына мән берген. Үш-төрт бөлім демесек, қалғанында адамдар мінезі, тағдыры бар. Тағы бір ескеретін жай: әр бейне жеке очеркке арқау болғанмен, лейтмотив, негізгі сарын үзілмейді. Иран халқының өмірі мен босқындар тұрмысы тығыз байланысты, бірінің көрген күні екіншісінікі екенін іштей сезіп отырасың» [58,102-103-б].

Ғалым Б.Кенжебаев С.Шариповтың жол-сапар очеркі туралы былай дейді: «Сабырдың «Рузи Иран», «Ләйле» деген шығармалары - оның Иран елінде болып, көзімен көріп жазған очерк, повестері. Жазушының Иран өмірі туралы көрген-білгендері мен естігендерінің қорытындысы. Автор оны жол әңгімесі, жазу дәптері тәрізді етіп қиыстырған. Алайда, ол жанынан ештеңе қоспаған; тек бар тұрмысты, болған оқиғаны суреттеген» [59,128-б].

Қазақтың ұлы жазушысы М.Әуезов шығармашылығының бет-пердесі көсемсөзден басталады. Әсіресе, 1930 жылдары жазған көсемсөздерінде ұлт қамын жеген, ел болашағына алаңдаған ойлары мен байламдарының мәні ерекше. Жазушы кейініректе әлемге әйгілі роман-эпопея туғызып, суреткерліктің шеберлік шыңына жеткен шағында да өз заманының тарихын, өзі өмір сүрген кезеңнің қарапайым еңбекшілері мен қаһармандарын суреттеу үшін көсемсөзге қайта-қайта айналып соғып отырды. Өзінің болашақ романдарына апаратын жолды да осы көсемсөз арқылы дайындық жасап барып, тауып отырды десек қателеспеспіз. Мұхтар Әуезов публицистикалық мұрасының ішінде очерктері - қаламгер шығарма-шылығының жеткілікті дәрежеде зерттелмей, назардан тыс қалып келе жатқан қыры. Жазушы очерктерінің күрделі эволюциясы, публицистік шеберлігінің шыңдалу кезеңдері - арнайы зерттеуді қажет ететін мәселе. Публицист ойынан туған әрбір очеркі өз заманының толғағын толғап, қазақ елінің көкейкесті проблемаларын алға тартуға арналып отырған.

М.Әуезов очерктің барлық түріне қалам тартқан, соның ішінде жолсапар, проблемалық, портретті, оқиғалы очерктерінің шоқтығы биік және мәні терең шығармалары деуге болады.

Елуінші жылдары басқа да шетел тақырыбындағы жол-сапар очерктері өмірге келді. М.Әуезовтің «Индия очерктері», «Америка әсерлері» 1950-ші жылдардың екінші жартысында жазылған қазақ әдебиетіндегі жол-сапар очерктерінің үздік үлгісіне жатады. Қазақ жазушыларының шет елдерге баруы жиілеп, қазақ баспасөзінде көптеген жол-сапар очерктері дүниеге келді. М.Әуезовтің әйгілі «Индия очерктері» 1955 жылғы Үндістанға барған сапарынан жазған туындысында алғашқы жолдарынан-ақ саяхаттың басталуы кез келген сапарнама сияқты, мұнда да бейтаныс елдің белгісіз келбетімен таныстыру процесі оқырманды қызықтырады. Автор жаңа деректер, тың оқиғаларды баян ете отырып, үнділіктердің шынайы өмірін тереңнен суреттейді. Шығармадағы жаңалық, сонылық атаулының бәрі де жазушының дүниетанымынан, оның шығармашы-лық даралығынан, қалыптасқан шеберлігінен туындайды деуге болады. Мысалы, «Тәжмахал» сарайын оқырманға таныстырғанда, автордың дүниетаным шеңберінің кеңдігі бірден байқалады. «Сиқыр сарай-мазар Тәжмахал 18 жыл бойына 20 мың жұмысшының қолымен Шахжиһан патшаның бұйрығы бойынша 1632 жылдан басталып, 1650 жылға дейін салынған. Бұл ғажайып жайды салушы ұста Иса деп аталады. «Тәжмахал» тек аппақ мрамордан ғана салынған. Іші ою нақыштарымен көп безелген, тас кестелі кейбір әсем бөлімдерін безендіруге ақ мрамордан басқа 18 түрлі тастар қолданылған...» [16,344-345-б].

М.Әуезовтің баяндауынан оқырман кең мағлұмат алады. Очерктің енді бір тұсында түркі тектес халықтарға ортақ рухани қазына «Бабырнама» жайында қызықты деректер келтіріледі. Очеркші оқырманға Үндістанның тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен салт-санасы жайынан тосын жаңалық жеткізген. Жол-сапар очеркінің құндылығының өзі осында болса керек. Дегенмен, ол бәрін бұрыннан білетін жай жеткізуші болып көрінбейді, керісінше, өзі де білуге ынтызар болғандығы көрінеді. Мұның өзі очерк эпизодтарын тартымды жазуға септігін тигізген, мәселен, «Соңғы жаңалықтар» деген очеркте «урду» тіліндегі ақындардың «мүшәйрасы» туралы қызық әңгімелеу, үнді еліндегі мүшәйраны біздің ақындарымыздың мүшайрасымен салыстыра отырып сөз қозғайды.

Ғалым Айқын Нұрқатов М.Әуезовтің осы Индия еліне барғанда жазған очерктеріне жоғары баға бере отырып, әдебиетіміздің өркендеп өсуіне үлес қосқандығымен ерекшеленеді дей келе: «Дәл осындай ділгір күйде, яғни оқырмандар өз жазушыларымыздың шет жұрт өмірін бейнелейтін шығармаларына мейлінше зәру болып отырған жағдайда аса көрнекті суреткеріміз Мұхтар Әуезовтің «Индия очерктері» атты кітабының жарыққа шығуы - әдебиетіміздегі елеулі құбылыс» [60,174-б]. Жазушы Индияның әр қаласына барғанда көргенін, ескерткіштер мен храмдардағы ерекше тарихи штрихтарды, әртүрлі адамдармен дидарласқанын ретімен баяндап, мол ықыласпен жазған және очеркті оқыған оқырман саяхатшымен бірге аралағандай әсер алады.

М.Әуезовтің бұл сапарнама очеркі күнделікті жазбалар формасында да жазылып, ал, бүкіл суреттеудің, баяндаудың дәл ортасында саяхатшының өзі көрінген. Әуезовтің 1960 жылы Америкаға барған сапарынан жазылып, аяқталмай қалған очеркі - «Америка әсерлері». Бұл шығарма тек жазушы қайтыс болғаннан кейін ғана, 1964 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде (3,10,17,24 шілде) жарық көрген. Автор өз очеркінде Америка қалаларына сөзбен саяхат жасайды. Сол елдің көрікті жерлерімен, мәдениетімен кеңінен таныстырады. М.Әуезовтің қызықты әңгімелейтіндігі және сөзінің құдіреттілігі соншалық, Вашингтон, Нью-Йорк қалаларын көзбен көріп, аралағандай әсерде қаласыз. Мұхтар Әуезовтің жол-сапар очерктері қазақ баспасөзіндегі тілі шұрайлы, баяндауы шырайлы шығармалар қатарына жатады. Сондықтан қазіргі очеркшілер үшін М.Әуезовтің саяхат жазбаларын қағазға түсірудегі шеберлік қырларынан үйренетін жайттар көп.

Очерк жанрының ең көне түрі – жол-сапар очерктері туралы Н. Чернышевский «Саяхат очерктері – бұл өзі ішінара саяхат, ішінара жаратылыстану» [55,222-б],- деп тұжырымдайды.

1950 жылдардың екінші жартысынан бастап Кеңес елінің шет мемлекеттермен байланысы жылдам нығайды. Кеңес делегацияла-рының шет елдерге жиі баруы нәтижесінде қазақ баспасөзінде де көптеген жол-сапар очерктері өмірге келді. Бұл М.Әуезовтің 1950-ші жылдардағы қазақ публицистикасындағы алғашқы сапарнама очеркі болатын. Сапарнама очеркі күнделікті жазба формасында да жазылады, ал, бүкіл суреттеудің, баяндаудың дәл ортасында саяхатшының өзі болады. Бұл үшін жазушының жеке басы оқырманды қызықтыратындай танымал адам болса, очерк тартымды оқылады.

Жазушы 1933 жылы Түлкібас пен Жуалы аудандарына сапар шегіп, осы аудандар өмірімен етене танысып, еңбек адамдарымен тікелей жүзбе-жүз кездесіп, сырласу, әңгімелесу арқылы көрген-білгендерін, сезген-түйгендерін сұрыптап, осы шығармашылық сапарының нәтижесінде «Жуалы колхозшысы», «Сөз алған – тау сағыз бен көк сағыз», «Біз әткөшнекпіз», «Істер сөйлейді» атты очерктер жазған. Бұлар жанрлық жағынан жолсапар очерктері екендігіне дәлел – сапар кезінде көрген оқиғаларына, кездескен адамдарына көркемдік реңк бере отырып суреттейді. «Жуалы колхозшысы» очеркінде бірнеше еңбек адамдарының бейнелері сомдалып, публицист сол арқылы ауданның шаруашылық жетістік-теріне кеңінен тоқталады. Күздің бұлыңғыр күнінде аудан орталығы Ванновка жанындағы көпірді қалыпқа келтіруге аттанған үш жұмысшыны оқырманға өзара әдемі диалог арқылы таныстыра келе, бірден портреттерін сомдаған очеркист олардың мінез-құлқын, отбасы жағдайын, тұрмыс-тіршілігін, жұмыс істеп жүрген колхоздың еңбек ырғағын да шебер суреттеген.

«... Мәметпен қатар отырған Ырысбек торы дөненге иегін нұсқап:

- Мынау тартады ! Мынау,- деп көрсетіп,- тек заты әлсіз бе дейім, әрдайым тартпайт жүдә! Ия, а, а, һ !- деп нағыз дауыспен көкті тықсырыңқырап қойды.

Ырысбек – қызыл күрең, еңбекке піскен, ірі денелі, сом етті. Өзі де көңілді. Даусы қатаң. Әрбір қозғалыс қимылында иелік, өз-өзіне сенімділік екпіні бар. Әңгімеде ақ тістерін ақсита жиі-жиі керіп қояды. «Шұқырбұлақ» колхозындағы екпіндінің бірі. Жақында бір бұзаулайтын сиыр алыпты.

Үшінші Қалдыбай. Ұзын бойлы, ол да ажарлы, денелі» [16,6-б].

Мұхтар Омарханұлының шоқтығы биік очерктерінің бірі - «Ақын елінде» деп аталады. Бұл шығармасын 1943 жылы «Абай жолы» романының екінші кітабын жазуға деректер іздеу мақсатымен барған ғылыми экспедиция сапарынан жазған. Әдеби-мемориалдық музейде сақталған түпнұсқасының бастапқы аталуы «Романға деректер іздеу жолында» делінсе, кейіннен «Ақын елінде» деп тақырып қойылып, іркес-тіркес үш оқиғаны суреттеген жол-сапар очеркін «Ақын елінде», «Жер әңгімеші», «Колхоз әнші» деген тақырыпшалармен айдарлаған. Бұл очерктің өн бойынан байқайтынымыз – жазушы үлкен романға дерек іздеу жолында Абай өмір сүрген орта, ұлы ақын ауасын жұтқан елдің жері мен суы, адамдарын көзбен көріп, көңілге түйіп, көптеген деректер жинағанын байқаймыз. Автор Абай туралы мол танымдық деректерді ұсына отырып, кейбір проблемаларды да орынды көтерген. Мәселен: «Рас, әлі ауданда Абайдың қорасы, үйі қалпына келтірілген жоқ. Аудан Абай зиратын күткен, қолынан келген ісін істеп күмбез тұрғызған. Бірақ, суретті, салтанат белгілерін, ескерткіштерін алсақ, оның бірде-бірі орнамаған. Бұл істер аудан күшімен істелетін де іс емес, ол республика көлеміндегі міндет» [16,90-б],- деп очерктің соңында Абай заманының ғана емес, одан бұрынғы да қазақ тарихының қатпарларын ішіне бүгіп жатқан «Қоңыр әулие» үңгіріне ғалымдар, зиялылар назарын аударады.

С.Мұқановтың қазақ әдебиетіне, оның ішінде, очерк жанрына қосқан үлесі туралы профессор Д.Ысқақ: „ ... Ол елді аралағанда, шет елдерге шыққанда да қолынан қаламы түспейтін. „Саяхаттар”, „Туған жердің тыңында”, „Тыңда тұнған байлық”, „Алыптың адымдары”, „Адам-Атаның шоқысында” сияқты кітаптары арқылы жазушы әсіресе жолсапар очерктің шебері ретінде танылды” [61,180-б],- дейді.

С.Мұқановтың «Саяхаттар» [62] атты очерктер кітабы бар. Мұнда негізінен «Алатау төңірегінде», «Алматы», «Арқаға саяхат», «Каспийге саяхат», «Украинаға саяхат» атты очерктері енген. Бұл кітапта Алматының кешегісі мен бүгінгісі, Арқа жеріндегі өзгерістер, Каспий аймағының жаңа заманға сай тіршілігі, Қырғыз, Украина жеріндегі өмір суреттері, мәдениет саласындағы жетістіктер баяндалады. «Адамата шоқысында» очеркі - Сәбит Мұқановтың Цейлонда болған сапарынан жазылған, көлемді, қызықты деректер мен сол елдің аңыздарын сәтті пайдаланған тартымды шығармасы. Автор Цейлон аралын мекендейтін халықтардың тарихы, әдет-ғұрпы, салт-санасы, әдебиеті мен өнері, діні жайында қызықты мағлұматтар береді. «Халықтық Германияда» - 1965 жылы Герман Демократиялық Республикасына барғанда жазған жеті тараудан тұратын туындысы. Очерктер циклында Германияның өткені мен бүгіні, үлкен-үлкен қалаларының ертедегі мәдениеті, тұратын халықтардың салт-санасын кеңінен әңгімелейді. Бұл очерктің негізгі идеясы - адамзатты шығынға ұшыратқан соғыс атаулыға жол бермеу. Өткен Ұлы Отан соғысының қаншалықты апат әкелгені, адам баласының басына түсірген қайғы-қасіреті жайында кеңінен әңгімеленеді. Адамзат тарихындағы ең қасіретті проблеманы болдырмаудың, бейбітшілікті баянды етудің мәселелерін көтереді.

Ғабит Мүсіреповтің бай публицистикалық мұрасы, оның ішінде очерктері қаламгер шығармашылығының толық дәрежеде зерттелмей, назардан тыс қалған қыры болып отыр. Ғабит очерктерін жанамалап өтетін бірен-саран кандидаттық диссертациялармен қоса, газет-журналдарда жарияланған шағын мақалалар бар екені де рас. Жазушының очерктік шығармаларының күрделі эволюциясы толық ашылмай, шеберлігінің шыңдалу кезеңдері нақтылы анықталып болды деп айту ерте сияқты.

Әдебиетімізді әлемдік деңгейде мойындатқан классик жазушы Ғ.Мүсірепов - қазақ әдебиетіндегі барлық жанрда қалам тербеген, оның ішінде очерк жанрын өркендетуге белсене араласқан көсемсөздің зергері. Ол - өзінің көркем очерктерінде ұсақ-түйек мәселелерді емес, келелі қоғамдық құбылыстар мен ірі өзгерістерді әңгіме етіп, замана шежіресін жасаған ұлы жазушы.

Очерк жанрының мақсатының өзі – көрген мен білгенді, өмірде бар мәліметтерді тізбектеп немесе шаруашылық түсіндірме жасау құралы ғана емес екені мәлім. Ғ.Мүсірепов очерк жазу үстінде тынымсыз құбылған көңіл-күй үстіндегі адамдарды, олардың тұңғиық рухани жан-дүниесін, сырлы құпиясын суреттеуде үлкен шеберлікке қол жеткізген. Жазушы шығармашылығынан орын алатын очерк жанрындағы туындылары өмірдің шындығы мен қазақ жері тарихының тереңіне сүңги білген зергер ұста соққан бұйым секілді әсер береді. «Ғабит Мүсіреповтің очерктері жоғары идеялылығымен ерекшеленетінін бөліп айтқан жөн. Әсіресе, замандастарының жарқын өмірі жайлы жазылған жазушы очерктерінде өз дәуірінің озық ой-пікірін үлкен шабытпен, асқақ леппен, құлпырған көркемдік бояумен әсем де әрлі жырланады» [63,24-б], - деп баға береді. Ал Ғазиза Бейсенова “Жомарт жүрек жылуы” атты мақаласында әділ де құнды пікір айтқан: “Ғабеңнің мен байқаған қасиеттерінің бірі – ол кісі ешбір шығармасын ірі-ұсақ деп бөлмейтін. Қайсысы болса да барынша қырлап, әлінше әрлеп ұсынуға ұмтылатын. Ғабең жазу кезінде асықпайтын, әр жолын мұқият зер сала отырып қағазға түсіретін еді. Міне, осы шақтардың ара-арасында көңілге келген көркем ой үлгілерін, нақыл сөздерді, оқыған кітаптарынан алынған цитаталарды, тәрбиелік мағынадағы өлең шумақтарынан өзінің күнделік-кітапшаларына түсіріп отыратын” [64], - деп еске алады.

Ғабит Мүсіреповтің әрбір очеркінің қай-қайсысын алсақ та, идеялық мазмұны терең, көркемдік ерекшелігі жоғары болып келеді. Очеркші қазақ әдебиетіндегі очерк, публицистика жанрларын дамытуға 1930 жылдардың аяғы мен 1940 жылдардың басынан бастап прозаның бұл саласына араласып, өнімді түрде қалам тербеген. Алғашқы жазған очерктерінің өзінен очерк шеберінің бұл жанрды еркін меңгеріп, оқырманды өзінің туындыларымен қуантқаны сөзсіз. Жазушының очерктері жоғары мазмұнымен, замандас бейнесін шабытпен, көркем бояумен, өзі өмір сүріп отырған замана талабына толық үндескенімен де құнды етеді.

Очерктің ең көне түрі жол-сапар очерктерін жазу кезінде саяхат сапарында жинақтаған тарихи, экономикалық, географиялық мағлұматтарға негіздейді. Жол-сапар очеркінің анықтамасын Т.Ыдырысов былай береді: “Бұрын болмаған, көрмеген, танымаған елдің жер-суы, тұрмысы, салт-санасы, мәдениет ескерткіштері, халықтардың өміріндегі тарихи өзгерістер автордың өзіндік талғам, әсері, саяси көзқарасы арқылы баяндалады. Мұнда позициялық өмір болмысын шынайы суреттеудің рөлі күшті. Жол-сапар очеркінде келтірілген фактілер, мәліметтер оқушының ой-өрісін кеңейтуге, идеялық жағынан шыңдалуға септігін тигізуі шарт” [11,78-б].

Ғ.Мүсіреповтің “Жапон әсерлері” очеркі “Лениншіл жас” газетінің бірнеше нөмірінде алғаш 1970 жылы басылған. Бұл очеркінде жазушы бір ғана ел іші мәселесімен шектеліп қалмай, Жапонияға барғандағы жолда көрген-білгенін ғана емес, сонымен қатар Америка-Жапон соғысына, Хиросима-Нагасаки оқиғаларына да терең бойлай енеді.

Жапон елін сол ел жазушыларымен аралай жүріп автор: “Жапон жазушылары бізге бұл жолы да елін көп аралатты. Киото, Нара, Йокогама, Осака қалаларында, Хоккайдо курортында, балықшылар арасында, деревняларда болдық. Қайда да еңбекші бұқараның қошемет-құрметінде жүрдік” [65,514-б], - дей келе, жапондардың өмір-тіршілігінен кең мағлұматтар береді.

Жазушы жапон бұқарасының мәдениетті, инабатты, аса әдепті екендігін, олардың ресми қабылдаудан гөрі өз үйінде, дастархан айналасында еркін сөйлеуді жақсы көретінін сүйсіне айтып, қалам тербейді. Ғабит Мүсірепов суреттеуінде Жапон халқының өткен-кеткен тарихынан, Жапонияның жетінші ғасырдан бастап елдік іргесі қаланғанын, династиялар тарихын, революциялар себептерін, тұрмыс-салтының тартымды жақтарын көз алдымызға елестетеді. Бұл очеркінде автор Жапон халқының бір ерекшелігіне жеке тоқталады. Ол: “Тазалық, жарасымды жұпынылық, мәдениет, адам мінезі жағынан қарағанда жапон елі байлығын да, кедейлігін де көрмеге қоймайтын сияқты. Сол мінездің бір көрінісі – жоқшылығы қанша сезіліп тұрса да алақанын жаю түгіл мөлиген адамға кездескенім жоқ. Көзіне көзің түсіп кетсе, жымиып қалмайтын жапон да сирек кездеседі” [65,508-б], - деп автор жапон бұқарасының осы мінездерін аса жоғары бағалайтынын мақтай жазады.

Очеркші “Жапон халқының меймандостығы адал достыққа әзірлігі менің ойыма күнде бір түсіп қояды” [65,516-б], - деп аса бір сағынышпен шығармасын аяқтағанның өзі басқа очеркшілерде кездесе бермейтін оңтайлы әдіс екені талассыз.

Ғ.Мүсіреповтің Италия сапарынан кейін жазған очеркі “Кездесулер” деп аталады. Италияға үшінші рет келіп, Ұлы Рим, Венеция, Флоренция, Неаполь, көне Помпей, Аминго, Сорнеттоның ең көне ескерткіштерін аралағанын, алған әсерлерін хронологиялық тәсілмен баяндай келе, автор өзіндік талғамы арқылы суреттейді. Бұл кездесуде екі мәселеге, біріншісі – Африка халықтарының мәдени бет алысы туралы болса, екіншісі - “Негритюд” бағытының негіздеріне көбірек тоқталатынын сөз етеді. Жазушы Римге Борис Полевой, Георгий Брейтурд үшеуі келгендігін, “Қонақ” қоғамы шақырған ресторанда бір жас әйелдің стол басына рұқсатпен келіп, рұқсатсыз әңгімелерін жазып алғысы келгенін юмормен, әдемі қиыстыра баяндайды.

“Полевой маған:

- Бірдеме-бірдемелерді боратып жіберші, мынау әйелдің пленкасы бос кетпесін... – деді.

- Мен қазақша сөйлеп кеттім:

- Лейләһа еллә алла! – деп ашып едім бұл өмірдің есігін: кіріп келсем, қап-қараңғы, тамұқ екен кіргенім... Қызса бойым, туласа ойым, өз қолыммен тұсап-матап тұтқын етіп беріп ем. Жүз бұралып, арманда өткен жас кезеңнің құйрығына жармасқалы отырған жан сарыны...

Сары әйел біздің қалжыңды түсіне қалды да, тұрып жүре берді...” [65,525- б], - деген жолдардан автордың өз тапқырлығын әсерлі бейнелегенін көреміз. Әсіресе, автордың Венецияға барғандағы алған әсерін шынайы суреттейді. Венецияның теңіз ортасынан салынғанын, үйлер, көпірлер, храмдар мрамормен қапталғаны, машина орнына қайық, катер, глессрлер, су трамвайының жүретінін қызықты, әрі оқырман көзіне елестете отырып жазады. Очерк соңында Езидора фонтанының бір ғажап ескерткіш екенін, жалаңаш шалқалаған әдемі әйелдің мүсінін фонтан ылғи жуып тұратынын, мүсін алтау, бірақ бәрі бір-ақ әйелдің денесі екенін Ғ.Мүсірепов өз ой елегінен өткізіп, өзгеше сұлу көріністі тебірене жазады: “...Сұлу болғанда бар денесі, бет-жүзі, аяқ-қолы, қасы-көзі, қара тырнағына дейін сұлу болған. Сол әйелді табиғаттың өзі жасаған көркемдігі деп танып мүсінші тасқа көшіріп, фонтанға орнатқан. Сол әйелдің бірінен-бірін аудырмай алты рет қайталаған тас мүсіні, дөңгелек фонтанның алты жағында шалқалаған күйде тұр” [65,438-б]. Осы ғажайып суреттеуде жазушы салыстыру әдісін пайдалана отырып, ұлы суретші Рибераның “Инессасымен” салыстырып, көркемдік сиқырын келістіре жазып, оқырман көкейінде қалдырады.

“Барлық Африка мәдениетінің бірінші фестивалі” Ғ.Мүсіреповтің 1963 жылы Алжирге барған сапарынан сыр шертеді. Бұл жол-сапар очеркінде автор сол елдің астанасы, мәдениеті, әдебиеті, тұрмысы мен салтынан кеңінен мағлұмат бере келе, табиғаты, жері, суы, жан-жануарлары туралы да шынайы лебізбен суреттейді. Жазушы көрген, білген, сезген жайларының бәрін біздің елмен салыстыра жазады. Автор Алжирдегі әйелдердің бейнесін көз алдымызға былай елестетеді: “Алжир әйелі әлі күнге айқара жамылған аққа оранып жүреді. Оның үстіне мұрны мен аузын түгел тұмшалап тұратын шетін шілтерлеген қиықша ақ орамал тағы бар. Сонда тек жарқырап тұрған қара көздері ғана көрінеді. Аяқтарын жасырмайды екен: жалаң аяқ, жеңіл сандалет...” [65,540-б], - дей келе, күн батқаннан кейін қатар келе жатқан қыз бен жігіт көшеде болмайтынын, қыздар әке-шешелерімен ғана көшеге шығатынын, жас жігіттердің топ-тобымен оңаша жүретінін, Алжирде жастардың ертерек үйленетінін айта келе, жазушы көргені мен сезгенінің нақты шындығын көркем тілмен баяндайды.

Көркем-публицистикалық жанрлар тобына жататын очерктің басты ерекшелігі – көркемдік белгілермен бірге, онда публицистік фактілер де болуы шарт. Ғ.Мүсіреповтің “Барлық Африка мәдениетінің бірінші фестивалі” очеркі де цифрлар мен фактілер арқылы тартымды жазылған. “21 июль күні, таңертеңгі он. 6-7 конференция, съездерді қатар өткізе беруге болатын залдарда көп “ұлт сарайы”... қасында хабар министрі Мұхаммед Бен-Яхия, “Африка бірлігі ұлтының” бас секретары Телли Диало (Гвинея), т.б. бар. Алжир Демократиялық Республикасының президенті Хуар Бумедьен сахнаға шықты” [65,540-б], - деп дәстүрлі тарихнамадағы болған оқиғаларды жүйелілікпен баяндайды. Бұл жол-сапар очеркінде жазушы бейтаныс елдің белгісіз келбетін таныстыру процесінде оқырманды өзіне тарта түседі. Шығармадағы Африка халықтарының көне мәдениеті, жаңа дәуірі, көркем әдебиетін жасаған ақындары Дзоломо, Мпахлеле, Джолоба, Вилакази және Абрахамс, Помас Мофало деген романистері туралы сөз қозғағанда автордың дүниетаным шеңберінің кеңдігі, шығармашылық даралығы бірден байқалады. Очерктің кейбір тұстарында Африканың ұлттық ойындарының біздің ұлттық ойындармен ортақтастығын орынды байқаған. Африканың ұлттық театры мен кино өнеріндегі ерекшеліктерді, ұлттық билерінің сюжетті келетінін жатық, әрі түсінікті жеткізген. “Бір қызық нәрсе – Батыс Африканың ұлттық ойындарында, билерінде бізде бар элементтер жүр. Әсіресе, ат үстілік күрес ойындарында. Оны ат үстілік ойындарда Алжирден, күрес ойындарында Сенегалдан көрген. Жеңіл киінген балуандар әуелі тағы өгіздердей жер тырналап, айбат шегісіп, алыса жөнелгенде сахна шайқалғандай болады. Сахнадағы ойыншылар балуандардың қимыл-дарымен бірге жапырласып, бірге дөңгеленіп, сахна шайқалғандай көріністі береді” [65,544-б], - деп баяндау формасында жазылады да, бүкіл баяндаудың, суреттеудің дәл ортасында саяхатшының өзі, жазушының жеке басы болғаны да оқырманды қызықтыратындай, танымал адам екені ұтымды шыққан деуге болады. Бұл шығармасында жазушы Африка фестиваліне қатысқан адам портреттерін жасауда да шеберлігімен көрінеді. Ғабит кейіпкердің бет-әлпеті, киген киімі, сөйлеу мәнері, мінезін суреттеу үстінде қоғамдағы орнына орай бейнелейді.

“Агостиньо Нето - Ангола жазушысы. Мөлдір шашы қара маржан тізіп қойғандай жалтылдайды. Кең иықты, көздері аз күлімдеп, көп ойланып жүретін адамды аңғартады. Сымбатты да сұлу жігіт. Оның әдебиеттегі орны осыдан 15 жыл бұрын ауызға іліксе де соңғы жылдарда білінбей кетіп еді. Сұрастыра келсек, ол соңғы жылдарын түгел азаттық қозғалысына берген екен” [65,546- б], - деп жазушы жазатын объектісімен жақсылап танысып алғандығынан хабардар етеді.

Жазушы-журналистің әрдайым жол үстінде болуы - заңды құбылыс.

Шерхан Мұртаза - қырық жылдан астам журналистік қызметінде талай жердің топырағын басып, талай елдің дәмін татқан қаламгер. Солардың бірқатары жол-сапар очерктеріне өзек болған себебі де ізденімпаздығынан болса керек. Соның бірі «Абай сәулесі» деп аталатын жол-сапар очеркінде автордың әр сөзді орынды пайдаланып, көркемдік қолданысты дәл тауып, айтайын деген ойын жылы сезіммен, аңғарымпаздықпен жеткізген деуге болады.

« ... Егер әркім Абай арқылы ақылына ақыл қосса; көз нұрына нұр қосылса; сезімін байыта түссе; жан дүниесін, рухани әлемін рахымдандыра берсе – шіркін, онда арамызда арамдық, арызқойлық, қызғаныш, тәкаппар-тақастық, өтірік-өсек, жала-қорлық, тағы не бар - барлық жағымсыз қылық арамыздан әлдеқашан аласталар еді...» [21,146-б],- деген үзіндіде очеркистің ой ұшқырлығымен, ой-түйіндерінің бірегейлігіне тәнті боласың. Қоғамдық ойшыл, халық мүддесінің жоқтаушысы Абайдың 150 жылдық тойы әлемдік деңгейде өтетініне осы очеркінде болжам жасаған Ш.Мұртазаның шексіз оптимизмі мен көрегендігіне де куә боламыз.

«Абай сәулесі» шығармасында жол-сапар очерктеріне тән көзге түскеннің бәрін тізе бермейді, керісінше, Жидебайдағы қазіргі Абай музейінің жайы, Қарауылдағы салтанатты жиналыс, терістіктегі Ақшоқы тауының әсемдігі, Еңлік-Кебек ескерткіші басындағы очеркшінің әсері өзек болады.

«Естен кетпес Эстония сапары» жол-сапар очеркінде жасыл аралдар мен қалың ормандар, егістік алқаптар, Эстон халқы мекендейтін жанатты жері жайлы мол мәлімет, деректер арқылы көрініс тапқан.

Қазақ халқы мен эстон халқының тағдыр ұқсастығы салыстырылып тартымды баяндалады: «Арасын бес-алты мың шақырым алыстық бөліп жатқан екі республиканың ауа райы екі басқа. Эстонияда ылғал көп. Мұның залалды жағы да жоқ емес. Ертеде мұнда өкпе ауруына шалдыққандар көп болған. Туберкулезді дәрігерлер жаза алмайтын кезде бұл ауру нағыз тажал еді. Енді ол қауіп жоқ. Медицина туберкулезді жеңіп шықты» [21,202-б]. Бұл жолжазба ерекше ықыласпен оқылатын және Эстон жері мен халқының дәстүрлері туралы толық сипаттама бере алған, деректері көп, тартымды очерк деуге болады.

Шерхан Мұртазаның «Париждегі қазақтар» атты туындысы жол-сапар жазбаларының ішіндегі үздігі. Аса бір тебіреніс, шабытпен жазылған бұл очеркінде жазушы әлемдік өркениеттің бесігі – Париждің өмірімен қоса, ондағы қазақ отбасыларының тіршілігінен хабар бере отырып, олармен жүздесу және қоштасу сәттерін жазғанда әр қадамын ежіктеп, көрген-түйгендерін рет-ретімен оқушыға шебер тілмен жеткізіп отырған. «Хабар тиісімен Париждың қазақтары біз тұрған мейманханаға лезде-ақ келіп жетті. Кезек-кезек қонаққа шақырып-ақ жатыр. Бәрінің үйіне қыдырып жүруге уақыт көтермейді. Сонымен, ақылдаса келіп біреуінің үйіне баратын болдық. Ол Ханимет деген жігіттің мекені екен. Төрт бөлмелі кең-мол пәтерде Ханимет, әйелі Фазилә, екі баласымен тұрады. Өзі осы Парижде былғары фабрикасында жұмыс істейді. Төрт бөлмелі пәтер оған 400 000 франкке түскен. Біздің ақшаға шаққанда 40 000 сом. Кең залда кілем, көрпе төсеулі. Столдарын, орындықтарын шығарып тастапты. Меймандарды баяғы ата-баба замандағы қазақтарша күтіп алмақшы» [21,229- б],- деп Париждік қазақтардың бұл елге келу тарихына, онда жүзге тарта қазақ отбасы тұратыны жайлы айта келе, қасиетті қазақ жерін көргісі келетін қандастарымыздың күпті көңілін айта кетуді автор борыш деп санайды.

« - Жалғыз тілек: біз туралы бөтен ойламаңыздар. Елден жырақ кетсек - ол біздің кінәміз емес. Тағдыр солай, - дейді Париждік қазақтар. – Әйтеуір сөге жамандамаңыздар. Шет елде жүрген қазақтар туралы алматылық бір ақын: «Саудагерсің бе, сатқынсың ба...!» деп жазыпты. Соны оқып, өте қиналдық. Бәрімізге өйтіп топырақ шашу – татулықтың, бауырмалдықтың, адал жүрек, ақ ниеттің дәнекері бола алмайды» [21,231-б],- қазақ ақыны айтқан сөз үшін қызарып, кешірім сұрағанын, сағыныш пен әлдебір арманға толы жандармен қимай қоштасқанын әсерлі баяндайды.

Шерхан Мұртазаның жол-сапар очерктерінің жазылу стилі, формалық ерекшеліктері, жазушылық әдіс-тәсілдеріне аз-маз назар аудардық. Жазушының тақырып таңдауы, оны игеруі, оқырманға қалдырар әсері де ерекше. Очеркшінің ұстанған өмірлік позициясының бірнешеуін санамаласақ: біріншіден, адамзат тіршілігінің өзекті мәселелері туралы тұрақты тебіренеді, екіншіден, шағын көлемге кең мағына сыйғызуға шебер, үшіншіден, әдебиеттегі көркемдік компоненттерді кең және еркін пайдалануға ұста, төртіншіден, ұлттық идея, ұлттық намыс, ұлттық сана мәселелерін өз шығармаларына өзек етеді. Сонымен, Шерхан Мұртаза - жазушылық пен журналистік тізгінді қатар меңгерген қазақы намысшыл суреткер дегіміз келеді.

Оралхан Бөкейдің жол-сапар очерктерінің де өзіндік ерекшеліктері мол. Көрген-білген елдері жайлы, әсіресе, шығармашылық командировка кездерінде жаза жүріп, жол-сапар очерктеріне жүктелетін міндетті қарапайым сөздермен дәлелдеп берген. Жазушының “Олонхо жері, саха елі”, “Тау басында қар жатыр”, “Күзеуде”, “Сырдың елін – жырдың елі дейді екен...”, “Тырналар қайтып келгенде” т.б. сапарнама очерктерінде әдебиет пен мәдениет, ел мен елді, жер мен жерді жақындастыра түсудің дәнекері екенін очеркші жақсы түсінген. Якут еліне бара жатқан сапарының мақсатын жазушы сол жұрттың болмыс-тіршілігін, арман-мақсатын, әдебиеті мен өнерін, дәстүрі мен тұрмысын терең зерттеуге, бұрынғыдан да берік рухани байланыс жасауға бара жатқанын очерк басында түсіндіріп кетеді. Жазушы Саха еліне қандай мақсатпен барғанын айта отырып, сырттай байқағандарын ғана жинақтамаған, қамту шеңбері кең. Саха елінің тарихын, әдебиеті мен мәдениетін, ауыл шаруашылығы мен өндірісін егжей-тегжейлі түсіндіре келе, халқының, бүгінгі буынының өмірлік және психологиялық шындықтарын қызғылықты да мол мағлұмат бере отырып әңгімелейді. Жазушы очерктің “Жер шеті - Тикси” деген тарауында табиғат сұлулығына таңқала суреттейді: “Қыратты, төбелі тақыр таулардың ұстарамен қырғандай жұмырлығы, саумал самалы, жосылған бұғылар, бұғышылар қосы, үруді білмейтін жуас та қырағы жұмыскер иттер – осының бар-барлығы өзгеше бір қайталанбас көркем суреттер секілді еді” [48,17-б]. “Қазақ көлі”, “Айналайын Лена!” тарауларында Якутиядағы ашық аспан астындағы музейлер, этнографиялық, қолөнерлік кереметтігін айғақтайтын жерлерінің сыр-сипатын суреттеген тұстары якут халқының салт-жоралғысымен тереңірек танысуға мүмкіндік береді және очеркті қызғылықты ете түседі.

Қорыта айтқанда, қазақ әдебиетіндегі жол-сапар очерктерінің қайсысын алып қарасақ та, идеялық мазмұны терең, айтар ойы анық, тілі көркем екендігіне куә боламыз. Очеркшілер жол-сапар очерктерінде көргенінің бәрін жіпке тізуді мақсат етпеген, керісінше, өмір құбылыстарындағы шындықты ғана іріктеп, соның бәрін ой елегінен өткізіп, оқырманына ұсынған. Жазушылардың зерттегіштік, байқағыштық қабілетімен қатар ұштасатын терең білімін өздерінің көркем очерктерінде шынайы көрсете білген хас шеберлер екеніне көзіміз жетті.

Суреткер жасаған портрет, тіпті портрет-естелік түрінде болса да, қаһарман бейнесіндегі типтік белгіні көрсетеді. Жалпы, портретші оқырманға очерк кейіпкерінің характері туралы өзінің болжамын айтады. Очеркші өз замандасының шынайы портретін жасау үшін төмендегі жайлар кері әсерін тигізбейді. Біріншіден, портреттік очерктің деректілігі қаһарманның нақты аты сақталуынан, не бір екі әрпі өзгеруіне немесе қаһарманның бүркеншек атпен аталуына байланысты емес. Екіншіден, көп жағдайда өмірлік материал авторға ерлік адамының шынайы бейнесін көрсетіп береді. Кейіпкердің мінезіндегі қасиеттерін, кемшіліктерін көрсете бастауы да кері әсерін тигізбейді. Үшіншіден, автор портрет очерктерінде өз қаһарманының характерін ойлап табуға құқылы. Қаһарман тірі ме, әлде өлі ме, осыған қарамастан ол очеркте шынайы, әрі көп қырлы болып бейнеленуі тиіс. Очеркте пайда болған әдеби қаһарман «типті» және «дара» мінез-құлқы бар болуы тиіс. Портретке оқырман қызығушылығының төмендеуі қаһармандағы типтік белгілердің тым көбеюі немесе оның даралық бейнесінің бұлдырауынан екені сөзсіз.

Жазушы портрет жасауда әртүрлі адамдарда байқалатын кейбір мінездерін, кейде бір нақты адамның мінезіндегі ерекшелігін көрсетуі мүмкін. Нақтылай айтқанда, портретті очерктің міндеті - жалпы бейне немесе нақты адамдар (Ыбырай Жақаев, Злиха Тамшыбаева, Талғат Бегелдинов, Бауыржан Момышұлы, Төлеген Тоқтаров, Мәншүк Мәметова, Әлия Молдағұлова т.б.) арқылы мінез ерекшеліктерін дұрыс таныту. Портрет термині алғашқыда сырт бейнеңді суреттеу болып табылса, қазіргі күнде очерктің бірден-бір бейнелеу құралы және жанр түрлерінің бастысы. Портретті очерк жасайтын автор алдына мынадай мақсат қояды: қазіргі заман адамын, оның іс-тәжірибесін, өмірдегі табысын көрсету, рухани әлемін ашу. Очеркші мінез ерекшеліктері байқалатын кейіпкер өмірінің жеке сәттерін бөліп қарастырады. Адамның мінезі күнделікті тіршілікте айқындалатыны да - заңды құбылыс.

М.Әуезовтің 1935 жылы жазылған «Баймұқаметұлы жолдас» атты

очеркі Алтайдағы «Ақжал» алтын қазу кеніндегі партия өкілі Жанай Баймұқаметұлының ұйымдастыру, адами қызметін көрсетуге арналады. Жазушы бұл мақсатын сәтті орындай отырып, очерк кейіпкерінің бейнесін толық ашқан. «Жанай өз өмірі, өз басы туралы өте сараң сөйлейді. Ол, өз еңбегі, өз табысы дегеннің барлығы, көптің табысы, көптің еңбегінің жемісі дейді. Өзім сөйттім деудің орнына ылғи өзі өсірген адамның пәлендей іс еткенін көңілдене, шаттана айтады» [16,46-б],- деген суреттеуден очерк кейіпкерінің іскерлігі, жұмысшылар арасындағы асқан сыйлылығы, ерекше беделі танылады.

«Баймұқаметұлы жолдас» жанрлық жағынан портреттік очеркке жататындықтан, шығарманың композициялық құрылысына, сюжеттік желісіне үңілген кезде байқалатыны - әрбір эпизод, деталь, штрихтар басты кейіпкердің образын ашуға жұмсалған. Мысалы, Жанайды жұмысшылардың үлкені де кішісі де «Жәке» немесе «Бәке» деп атауының өзі сыйлағандықтың белгісі болып табылады. Кейіпкердің басшылығы арқасында кен орнының қол жеткен табыстары, материалдық жағынан табысқа жеткен жұмысшылардың жай-күйі, Жанайдың өзі тәрбиелеген жұмысшыларының шерткен сыры, басшыны толғандырып жүрген ірі проблемалардың кейіпкер аузынан шығуы және Жанайдың мәдени сауаттылығы очерк арқауы болғандықтан кейіпкер қызметінің сан алуан қырлары ашылады. Очеркші суреттеуінде кейіпкер тек өз ісінің үздігі ғана емес, жұмысшыларды бір мақсатқа жұмылдыра білетін үлкен ұйымдас-тырушы іскер басшы, қазақ өнері мен әдебиетін білетін мәдениетті азамат екенін суреткер образ сомдау шеберлігі арқылы айқындайды.

Портретті очерк композициясы, ең алдымен, кейіпкердің идеялық және психологиялық мінездеме талаптарымен анықталады. Адамды көрсету мақсатында автор ол жайындағы пікірін, өзгелердің де көзқарасын көрсетеді, оған дәлелдемелер келтіреді. Әрбір диалог, сырт келбетінің әрбір бөлшегі бейнеленген адамды жақсы жақтарынан көрсету үшін, не болмаса алдында байқалған мінездер жайындағы түсінікті тереңдету үшін қолданылады. Бұл очерктегі суреттеуде өзіндік объектісімен байланысқанымен, беллетристикаға тән қасиеттерге де ие. «Портрет - өзіне биография элементтерін қосқанымен, биография емес. Портретті очерк адамды жалпылай көрсетуді мойнына алады. Портрет жасаудағы қиындықтың бірі - очеркші өз білгенінен артық адам туралы айтуы қажет. Осы арқылы дұрыс бағыттағы дамуы анықталады» [67,128-б],- дейді В.Перцов. Сонымен, портрет қияли түпнұсқа негізінде жасалмайды. Портретті очеркте шеберлер қажетті ғана эпизодтарды таңдайды және адам биографиясындағы күрт өзгерістерді айқындауға көп септігін тигізеді. Сондықтан да, бұл сәттерді таба және қолдана білудің өзі - шеберлік. Автор типтік қасиеттерді дұрыс қолдана білетін сәттері болады, мысалы: «қарапайым», «батыл көзқарасты», «еркін адам» т.б. Алайда, бұл жерде портрет спецификалық, жеке мінездерден айрылып, көңілге қонымды қабылданбайды. Портретті очеркте бір топ адамдарға тән мінездерді бөліп, күшейте түседі, жалпыны қалдырып, кездейсоқтықты алып тастайды. Бірақ бұл жалпы мінез нақты мінез арқылы беріліп, портрет типтікке айналады. Кейіпкер тип қана болмауы керек, жазушы үшін де, оқырман үшін де, ең алдымен, ол тірі адам, нақты бейне болуы тиіс. Мұзафар Әлімбаевтың «Ғашық ақын ғажабы» очеркінде Естай ақынның портреті былай беріледі: «Күні кешегідей есімде. Қыран көз, қызыл шырайлы, сұңғақ бойлы, сыптығыр, сүйкімді қартты сахнадан жібермей, залдағы жұрт үсті-үстіне үдете қол шапалақтап, «Тағы да бір ән, тағы да бір ән»,- деп, тұс-тұстан қиқу салған қызулы дауыстардан құлақ тұнғандай. Сахнаның қалтарыс бүйірінде тұрып, біресе өнерпазға құмарта көз тігіп, қайта-қайта қолқа салған жұртқа, біресе әлеумет алдындағы әншіге қарап, тылсым күйде тұрушы мен ем...» [40,27-б],- деп, жетпіс жастағы жүйрік әншінің қарқынына қайран қала жазған жазушы ақынның айрықша мінезі мен әнін, асқан талантын шебер портреттік кескінмен өрнектеген.

Кез келген портретті очерк сюжетті бола бермейді. Сондықтан да, портретті очеркте басты фигура нақты бір адам болып табылады. Кейіпкердің шын атын атау міндетті емес, кейіпкер белгілі бір себептерге байланысты аты аталмауы мүмкін, бұдан суреттеліп отырған портрет жапа шекпейді. Алайда, нақты бір адамды очеркке енгізу бүгінгі күні өте маңызды және қажетті. Кейде портретті очерк атқарған қызметі мен жақсы жақтарымен ауыстырылады. Қазақ әдебиетінде де портретті очерктің үздік үлгілері өмірге дер кезінде келіп, өз замандастарының рухани жан-дүниесіне терең бойлаған. Оларға Ә.Әлімжановтың «Дихан туралы аңыз», Қ.Ысқақовтың «Айша апай», Ж.Жұмақановтың «Нәйлә» т.б очерктерді атауға болады.

Очеркте «құрастыру» және «ұйымдастыру» сөздері үлкен мағынаға ие. Әңгіме тек қана өмір деректерін іріктеу емес, сонымен қатар, оны жоспарлау, орналастыру, монтаждау және де тек қана материалдық элементі мен түйіскен жерінің сапалығын «қалыптастыру» емес, санының ара қатынасы, кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесі мен сыртқы танымы, басты және болмашы, жеке және ортақ тепе-теңдігінің қажеттігі, қосалқы бағыну принципі және әр түрлі ішкі ырғақтар жиынтығы, үндестігі және т.б. болып табылады.

Журналистің позициясы – ол түпкі ойдың, идеяның, тақырыптың айқындығы мазмұн мен пішінге қатысты. Композиция очерктегі тақырыпты мазмұнды жеткізудің құралы болғандықтан, екеуіне де қатысты болады. Ең мәнді деген бірқатар деректердің өзінен толық жарамды очерк шыға алмайды, яғни, оған идеялық негіз қажет. Ал тақырыпты, идеяны өндіру шығарманың түпкі ойы мен фактурасын іздестіруіне шығарма композициясының қабылдау құралы, болашақ материалдың құрылысы жалпы контурымен сәйкес келеді. Автордың суреттеуінсіз шарықтау шегін білдіретін очерктің анық-қанығын көрсететін сызба бола бермеуі де мүмкін.

Үздік комбайншы жайындағы очерк төмендегідей. Кейіпкер таңертең тұрып терезеден алғашқы қарды көреді. Ол киініп, ас үйге шығады. Жұбайы табаға нан пісіріп жатады. Немересі үстел басында отырады. Кейіпкер қолына күрек алып, бірінші қарды тазалауға тысқа шығады. Сол әрекеттің арасында кейіпкер балалық шағын, соғыс, соғыстан соңғы үйлену тойын есіне алады. Бұл очерк жайлы кейіпкердің өмірінің бір сәтін қамтыған жедел суреттеме жайлы ой қалыптасады. Өмірбаян деректерін баяндау (дәл фотографиялық болсадағы) идеялық тараптарды айқындаусыз жеке өмірлік эпизодтар, шығармашылық-публицистикалық зерттемелер оқырман-ды ешқандай да қорытындыға келтіре алмайды, одан ой мен эмоция туғызбайды. Сонымен қатар, тура нұсқаға бағынбаған деректер дұрыс түсінілмеуі мүмкін. Тек қана деректердің сан-алуандығы, түпкі ойдың жүрекке жетіп, ойды алатындығы ғана құнды материалды өмірге әкеледі. Б.Майлин, І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Ғ.Сланов, О. Бөкеев, Ш.Мұртаза, А.Сейдімбек, Т.Жұртбай, Ж.Аупбаев және т.б. очерк шеберлерінің туындыларынан очерк жанрының негізінен ұйымдастырушы күш екенін байқаймыз, егер деректер іріктелген болса, ұйымдастырушыға түпкі ойдың өзегі белгілі деген сөз. Ал, енді очеркшінің алдында М.Кольцовтың айтуындай, «көз тоярлықтай» материалды публицистикалық леп беретіндей етіп орналастыру керек. Егер де нақты дерек, терең ой мен жазылған очеркті оқыған соң оқырманның көкейінде қанағаттандырылмаған сауалдар болса, онда жазушы композицияның ең басты шарттарының бірін орындай алмағаны. Ұйымдастыру-шылық қасиет күш, ең алдымен, газет-журналдар очеркіне қажет, онда әр қилы деректер мен жағдайларды бір-біріне жақын мазмұндағыларды қатар орналастырады және бұл шарттарға өзгелер де қатысады; материалдың түйіндерін қатар қою, материал бөлімдерінің сандық ара қатынасын, әр түрлі дәрежелі және жоспарды көрсетуді дұрыс қадағалау немесе өзге болмыстың сараптамасын да шоғырландыру қажет. Бөлімдердің сәйкессіздігі, шығармашылыққа сәтсіздік әкелетін бірқатар мысалдар келтіруге болады, мысалы, газет беттерінде жарияланған кейбір очерктер мен суреттемелерде құрылыстың дәл осы түйіндері бұзылған.

Портреттік очерктің ішкі құрылымының берік болуының бірінші талабы, тақырып өзектілігі, өмір көрінісінің кей тұстарының анық суреттелуі, мәселені бір немесе бірнеше эпизодтар арқылы, адамның өткен өмірі арқылы т.б. оқиғаны ашып беретін құрылымдық формалардың едәуір тұрақты және кең тарағандығы кездейсоқтық емес. Портретті очерктің құрылысында эпизод басты рөл атқарады. Эпизод – қойылым. Ол өз бойына көптеген фактілерді жинап, идеяның пайда болу процесін тездетеді.

Сонымен ықшамдық өзінің құрылымдық формаларын ұйғартады. Очеркші оқырманның көз алдына ойша оқиғаны елестетуіне мүмкіндік береді. Очерктің өте бай тәжірибесі әр түрлі компоненттерді пайдалануға мүмкіндік жасап береді. Портретті очерктерде ойды ықшам жеткізудің жолдары төл сөз, диалог, пейзаж, шолу, кейіпкердің естелігі, авторлық пайымдаулар, арнау сөз арқылы жүзеге асатынын жоғарыда байқадық.

- қазақ өмірі мен тіршілігіндегі, мәдениеті мен өнері, тұрмыс-салты, әдеті мен ішетін асы, қолөнері барлығы келіп этнографияны құраса, этнографиялық очерктер осы туралы көркем тілмен айтуды мақсат етеді;

- қазақтың болмыс-бітіміне, қадір-қасиетіне ауадай қажетті осы таным мен сенімдерді жазып, зерттеп қоюмен ғана шектелмей, келешекке аманат етіп тастау;

- қазақ халқының материалдық, қоғамдық, рухани мәдениетінің өзгешеліктерін, солардың шығуын зерттеп, зерделеп, келешекке аманат етіп, аман сақтап қалу міндеті де осы очерктер үлесінде көрініс табады. Ұлттық салт-сана мен дәстүрді анықтайтын факторлар туралы С.Қалиев: “Әр ұлттың өзіне тән тіршілік кәсібі, тарихы мен мәдениеті бар. Ол мәдениет сөйлеу тілінен, ойлау жүйесінен айқын көрініс табады. Сондай-ақ, ұлттық мәдени ерекшелік сол халықтың өмір сүру тәсілінен, діни наным-сенімінен, әдет-ғұрпынан, салт-санасы мен дәстүрінен өзекті орын алады” [71,53-б],- дейді.

Қазақ халқының салт-сана, дәстүрлерін дәріптеп жазу, тану мүмкіндіктері де - тәуелсіздіктің жемістерінің бірі. Тәуелсіз даму дегеніміздің өзі - бұрын болған тұрмыс-тіршілік ерекшеліктерін зерделеу, келешекте ұлттық тұрқымызды сақтауға, ұмыт болып бара жатқан дәстүр көздерінің қадір-қасиетін ашуға өте пайдалы танымдық очерктер жазу да - өнер.

“Қазақтың сана-сезімі өткендегі, қазіргі және болашақтағы тарихтың толқынында өзінің ұлттық “Мен” дегізерлік қасиетін түсінуге тұңғыш рет қана мүмкіндік алып отыр... Бірақ, бұл мүмкіндік қана, ол шындық, тек қазақтардың ғана емес, барлық қазақстандықтардың жаппай санасына орныққан фактіге айналуы қажет” [72,292-б],- дейді Н.Ә.Назарбаев.

Шоқан Уәлиханов қазақ халқының салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпының, фольклорлық шығармаларының шығу тарихы мен тәлімдік мәнін тұңғыш зерттеп қана қоймай, “Сібір қарамағындағы қазақтардың сот реформасы туралы запискасы”, “Жоңғария очерктері”, “Қырғыздың Манас жыры туралы”, “Шаман дінінің қазақтар арасындағы қалдығы” т.б. толып жатқан еңбектерінде сол елдердің этнографиясы туралы тебірене жазады. Бір ғана “Жоңғария очерктерінің” өзінде шығыс халықтарының әдебиеті, мәдениеті, салт-санасы, тұрмысы туралы көптеген мәліметтер келтіреді. Жоңғария халқының мәдени, рухани байлықтардан алыстап бара жатқанын өкіне жазған Шоқан оның себебін былай түсіндіреді: “... Орта Азияның бүгінгі әкімдері ертедегі атақты батыр, әрі қолбасшы хандары секілді өлең-жыр, мемуар-естеліктер, музыкалық әсем сазды шығармалар жазбайтынын, оның орнына қошқар сүзістіріп, бөдене немесе әтеш таластырумен уақыт өткізіп күн кешетінін” [73,74-б],- барлық жағынан жұтаңдыққа ұшыраған халықтарға аяныш сезімін білдіреді. Осы еңбегінде қытай, ұйғыр, қазақ, қырғыз, дүнген халықтарының салт-сана, дәстүр, мәдени ескерткіштері, діни көзқарастарына тоқтала отырып, ХІІ ғасырдағы Ыстықкөл маңында мешіт, моншалар болғанын, қытай мен моңғол пір тұтқан тас құдайлардың да болғанын, кейіннен қырғыздар бұл ғимараттарды қиратып жібергенін де тарихи деректерге сүйеніп, білгір этнограф ретінде толық айғақтармен баға береді. “Манас” жырының “Көкетайдың асы” бөлімін жазып алып, Еуропа ғалымдарына ұсынуды мақсаты етуі де тегін емес. Бұл - қырғыз халқының Манас батырының басына жинақталған бүкіл қырғыз халқының ертегі, аңыз, нақыл сөздер, салт-дәстүрлерінің энциклопедиялық жиынтығы. Осы жырдың бір бөлімінің өзінде қырғыз халқының этнографиясынан хабар беретін мәліметтер мол кездеседі. Орта Азияның көшпелі халықтарының ортақ қасиеттеріне негізделген бұл еңбек этнографиялық очерктің үздік үлгісі деуге болады. Шоқанның этнографиялық очерктерінің құндылығы ғылыми ауқымының кеңдігі, тарихи шындықтың бетін ашуға негізделген, тәлімдік мәніне де көп көңіл бөлген, барлық түркі халықтарының мәдениеті, әдебиеті, салт-сана, дәстүрлерін байланыстыра қарастырып, бір-біріне әсерін, ерекшеліктерін сәтті аша алған деуге болады.

1870 жылы Ыбырай Алтынсарин “Орынбор ведомоствосы қазақтарының өлген адамды жерлеу және оған ас беру дәстүрлерінің очеркі”, “Орынбор ведомоствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очерктері” атты еңбектерін жазған. Бұл қазақ этнографиялық очерктерінің алғашқы үлгілері деуге болады. Қазақтардың өлген адамды жерлеу рәсімдерін сөз еткенде өлген адамның “күнәсін сатып алу” деген молдалардың шығарған “заңы” екенін әшкерелейді. Бұл еңбекте өлген адамның жаназасын шығару, бейіт тұрғызу, әйелі, қызы, анасы бір жыл бойы қара жамылатынын, дауыс айтып жоқтау айтатыны, бата жасау, азасына мал шығаруы т.б. дәстүрлер жан-жақты сөз болады. Ас беру рәсімінің 63 жастан асып өлген атақты, бай адамдарға жасалатынын, ат жарыс, палуан күрес, көкпар ойындары болатыны, астың тарқар кезінде қаралы белгілердің алынатыны да баяндалады. Ы.Алтынсариннің бұл этнографиялық очеркінің бүгінгі күн жастары үшін де мәні мен құндылығы зор. “Орынбор ведомоствосы қазақтарының құда түсу, қыз ұзату және той жасау дәстүрлерінің очерктері” атты еңбегінде қазақтың өзара қарым-қатынасы, ауыл, ру арасындағы дау-жанжал, ағайын, құданың көп болуының үлкен мәнге ие екендігі жан-жақты талданады. Очеркші мұнда қазақтың сол кездегі әдет-ғұрпының жақсы жақтарын құптағанмен, кейбір жағдайларға көңілі толмайтынын сынап та отырған. Мысалы, қыздарды жасынан күйеуге беруге, әмеңгерлік заңымен күйеуі өлген әйелге өзінен екі-үш есе жасы кіші жеткіншектерді атастыру әдеттерін сынайды. Егер өлген адамның жасы кіші інісі болмаса 60-70 жастағы шалға атастыруын да құптамаған очеркші әшкерелейді. “Мұхаммедтің заңы бойынша, жақын қарындасына да үйлене беруге ұрықсат етеді. Бұл заң қазақтан басқа мұсылман елдерінің бәрінде бар. Қазақтың жері көп, малмен көшіп-қонып жүргендіктен, қол жинап, жауынан қорғану үшін тұрмыс заңы тудырған салт-дәстүр болуы ықтимал. Алайда оның генетикалық жағынан да пайдасы бар” [74,93-б],- деген автор қазақтың жеті атаға дейін бір-бірінен қыз алыспау заңын құптайды. Бұл очеркінде Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының салт-дәстүрлерін зерттеп қана қоймай, озығы мен тозығын ғылыми зердеден өткізіп, өзінің көзқарасын білдіреді. Қазақты “ұры”, “бұратана”, “жабайы”, “мәдениетсіз” деп ойлаған кейбір орыс чиновниктеріне өзіндік өнері мен мәдениеті бар халық екенін таныту мақсатында осы очеркін жазған автор қазақтың адамгершілік, иманжүзділік, қайырымдылық қағидаларына негіздей отырып түсіндіруді көздеген.

Әлихан Бөкейханов - қазақ халқының мал шаруашылығын зерттеген, оны ғылыми жолға қойған алғашқы ғалымдардың бірі. Ол туралы М.Базарбаев пен М. Аққұлыұлы былай дейді: “Щербина экспедициясынан” кейін 1903 жылы С.П. Швецов бастаған Сібір темір жолы бойында орналасқан Челябі мен Том (Томск) қалалары аралығын мекендеген қазақтардың мал шаруашылығын зерттеуге бағытталған экономикалық экспедициясының басы-қасында болады. Экспедиция Сібір темір жол басқармасының тапсырмасы мен қаржысына жүргізілген-ді. Әлекең өзіне экспедиция жүктеген мақсатқа сай, қазақтың қой және қой шаруашылығының егжей-тегжейін терең зерттейді” [75,12-б]. Сол өңірдегі қой шаруашылығын ғана емес қазақ жерінің басқа аймақтарындағы қазақтардың бағып отырған қой тұқымдарын, шаруашылығын бір-бірімен салыстыра отырып қарастырады.

Осы экспедициясы кезінде зерттелмей қалған қазақ өлкелерін Адай уезі (қазіргі Атырау мен Маңғыстау облыстарының кейбір аудандары), Қызылтау болысы мен Павлодар уезінің экономикалық жағдайы, тұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, салт-санасын жан-жақты қамтып, зерттейді. Әсіресе Әлихан Бөкейханның қой шаруашы-лығына қатысты жазған “Овцеводство в степном крае” [75,153-190-б] еңбегінің маңызы зор. Онда қазақ жерінде кеңінен тараған қой тұқымдары, жердің табиғи ыңғайына қарай сұрыпталуы, қазақ қойының қасиеттері мен сырт пішіндері де жан-жақты сөз болады. Бұл этнографиялық очеркте қазақы қойдың түрлі тұқымдары, жемі, шөбі, күтімі, жайылымы мен қыстақта күту жайлары, қазақтың қойды бағудағы түрлі әдіс-тәсілдері жан-жақты қамтыла отырып, әр өлкедегі қой күтіміне байланысты мәліметтер салыстырыла беріледі. Әлихан Бөкейхановтың бұл этнографиялық очеркі - ауыл шаруашылығының бір саласын ғана жан-жақты қамтыған, көптеген деректерді жинаған, статистикалық мәліметтерге негізделген толымды еңбек.

Қазақ халқының салт-сана, әдет-ғұрыптарын жетік білген қаламгерлер қазақтың құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру тағы басқа дәстүрлері жайлы очерктерде кезінде баспасөз беттерінде жиі жариялап, көпшіліктің көңілін тұшынтып отырған. Кейіннен осы танымдық, тәрбиелік мәні зор очерктердің басы қосылып, кітап болып шыққандары да бар. Биқұмар Кәмалашұлының “Моңғолиядағы қазақтардың дәстүрлері”, Құрманбай Толыбаевтың “Бабадан қалған бар байлық”, Ахмет Жүнісұлының “Пәниден бақиға дейін”, Сейіт Кенжеахметұлының “Жеті қазынасының” бірінші және екінші кітабы т.б. әдеби-этнографиялық әдіспен жазылған танымдық шығармалары енген. Бұл аталған кітаптардың бәрінде де қазақтың өзіне ғана тән тұрмыс-тіршілік ерекшеліктері, салт-дәстүрі, наным-сенімі мен ой-қиялының қалыптасу жолдары әдеби көркемдік үлгілерді мол пайдалану арқылы жан-жақты баяндалған. Бұл очерктердің маңызды тұсы – ұлтымыздың өзіне ғана тән сипатын танып-білуге, ұмыт болып бара жатқан кейбір дәстүр көздерін қайта ашуға септігін тигізетіндігінде. Тәрбиенің атасы – халық педагогикасы десек, жоғарыдағы аталған кітаптардағы этнография-лық очерктер осы асылдың бір бөлігі. А.Жүнісұлының “Пәниден бақиға дейін” кітабы үш бөлімнен тұрады және әр бөлімі қысқа-қысқа очерк үлгісімен жазылған. “Тал бесік”, “Дүние бесік”, “Жер бесік” аталатын тараушаларында автор қазақтың ұлт болып қалыптасқандағы екі нәрсені: тіл мен әдет-ғұрыпты кие тұтқанын арқау етеді. Бірінші бөлімде “Төсек тойы”, “Жарыс қазан”, “Шілдехана”, “Бесікке салу”, “Тұсау кесу”, “Ашамайға мінгізу”, “Тоқым қағу”, “Бастаңғы”, т.б. толып жатқан қазақ халқының қалыптасқан салты мен торқалы тойларына тек түсінік қана беріп отырмаған, автор осы наным-сенімдерге өз ұсыныстарын жасаған. “ өзіміз жүрген ортаны алсақ, осыдан жиырма шақты жыл бұрын жастар балағымен жер сыпыратындай епетейсіз кең балақ шалбар киюші еді, артынан қырыққан серкеш бұттанып өте тарын киетінді шығарды.

Бұл киім ғана болғанмен, оның артында этиканың жағасынан алып жатқан жау бар. Біз осыны өзіміз сөз еткелі отырған той-томалақтың төңірегінен іздейік. Бұның бір жағы батыстағы лаңдықтың бізге тиген кері ықпалында да жатыр... Менің өз басым өлтірісін өткізіп, қысамын ішіп, некесін оқытып, қыздың пәктігін сақтап, тойын өткізетін ескі салтты ұнатамын” [76,51-б]. Осы жерде қазақ жеріндегі қазіргі салт-дәстүр бұрынғыдан көп ауытқымай отырғанын тілге тиек етеді. Қазақтың ойын-сауық түрлерінің шығу тегі, мән-мағынасын түсіндірген жазушы “Шешеке”, “Хан ойыны”, “Асық ойыны”, “Ай керек”, “Ақ сандық - көк сандық”, “Жасырынбақ” т.б. ойын түрлері баланың тез ойлану, қағылездігін қалыптастыру үшін қажет екендігін дәйекті түсіндіреді. “Қыз қуар” ойыны туралы “қазақтың еш елге ұқсамайтын аса ерекше салты. Бұрын да, қазір де бұл кәде өз тұғырынан түспей келеді. Бұнда да бәйге төбе жұрт жиылады. Жұрт жүйрік аттарын сайлап, қыз-келіншектеріне мінгізеді. Жігіттер жағы да сүйтеді. Басқалардағыдай емес, “Қыз қуарға” кәрі-жас, еркек-әйел тұтас қатысқандықтан халық өте көңілді болады. Үлкен тойларды, аста, құрбан айтта, ораза айтта болатын бұл думанға жұрттың келмейтіні кемде-кем” [76,76-б]. Очеркші бұл ойынды қазіргі кезде қазақ жерінде кеңінен етек алдырсақ, қазақ жастары ат үстіне машықтану, шынығуды үйренетін еді деген тілек айтады. Очеркшінің қысқа салт-дәстүрді дәріптейтін шығармалары халық салтын заман талабына, мүмкіндігіне сай орнымен қолдана білсе ғана халық өз алдына ұлт деп түйін түйеді.

Құрманбай Толыбаевтың “Бабадан қалған бар байлық” [77] этнографиялық-танымдық очерктер жинағында қазақ ұғымындағы шаңырақты өмір тұтқасы, биікке көтерілген төбесі деп бағалайды. Шаңырақтан бастап, отбасы, дастархан, билік, отау, асар, той түрлері, ас түрлері, қазақ әйелдерінің қолөнері, қазақ үйінің мүліктері бәрі-бәріне жіті тоқталып, кеңінен түсінік береді. Осы очерктердің ішінде “Асарға” байланысты түйіндер орынды жасалып, бұл дәстүрдің артықшылығын дұрыс пайымдаған автор былай дейді: “Асардың ел қолдаған жөн-жосығы бар. Кез келген кісі асар салмайды. Ел назарын аударған, жұрт қолдаған сипаты сақталады. Күші мығым, қайратты жігіттердің құрбы-құрдастарын жәрдемдесуге шақыруы асарға жатпайды. Асарды үйінде қайратты кісісі жоқ не науқасқа шалдығып қалған, шаруасының науқаны өсіп бара жатқан адамдар жасайды. Ағайын-жұрты мұны қостайды. Сөйтсе де, асар салушы жиналған қауымды қанағаттандыратындай дәрежеде дайындалады. Жұмыс істеушілердің қажетіне керектіні толық әзірлейді” [77,30-б]. Осындай қазақ арасында кеңінен таралған ымыралы салттың әлі күнге дейін орындалып келе жатқаны, оның бауырмалдық, ізеттілік жағынан жастарды тәрбиелеуге әсерінің молдығы жан-жақты, дәлелді мысалдармен баяндалған. Қ.Толыбаевтың “Кіндік шеше” атты этнографиялық очеркінде автор өз кіндік шешесі, аналық мейірімі, кіндік шешесімен өз үйінің арасындағы жігі кірігіп, тұтас құймаға айналып кеткен туыстық, бауырмалдық сезімдерді көркем тілмен, орнықты дәріптейді. Барды көріп, жақсыны бағалап, оның байыбына баруды очеркші өз санасына орнықтыру арқылы жүзеге асырады, егіздей өскен екі үйдің баласы қос бұлақтай тоғысып, өмір айдынында бірге жүзеді. “Тілес те оқуын бітіріп, ауылға келді. Жұмыс істеп, сәл де болса қорым бар жігітпін ғой, Тілестің маман атанып оралғанына сай мерейін асыру үшін жолдас-жоралардың басын қосып сияпат көрсеттім. Мұны естіген елдің бәрі ризалықпен құптады.

- Кіндік шешесінің тілеуін ақтады!..- десіп, арнайы бағаларын беріп жатты. – Бұл екеуі әрқашан бір үйдің ортақ қуанышы еді ғой... Менің бойымда ақ жүректік қасиеттер болса, ол екі шешемнің ізгі ниеттері арқылы дарыған. Солар ғой менің жебеушілерім!..” [77,225-б]. Ана атаулының ізгі қасиеттері елеулі маңызға ие, осы арқылы қанаттанған баланың санасында адамдық, ізгілік өнегелерге үйрету, тәлім беру - тәрбиенің үлкен бір қыры.

Этнографиялық зерттеудің ең негізгі қайнар бұлағы – халықтардың өткен, қазіргі өмірін тікелей бақылаудың нәтижесінде жүзеге асады, сан алуан зерттеулер екі тәсіл арқылы, бірі ел ішінде тұрақты немесе ұзақ уақыт бірге тұру арқылы, екіншісі, қысқа мерзімге барып тұру арқылы жүзеге асады. Әсіресе, ХХ ғасырда тарихи-этнографиялық шолу очерктер көптеп жазылып, бірсыпыра кітаптар жарық көрді. Соның бірі Х.А.Арғынбаевтың “Қазақ халқындағы семья мен неке” [78] еңбегінде халқымыздағы семья мен некенің шығу, даму тарихын зерттеуге арналған. Нақтылы деректер негізінде семьяның формаларын, қарым-қатынас, туыстық жүйені, әйелдер мен балалар жағдайын, көне неке формаларының сақталуы, әмеңгерлік, балдыз алу, қалың мал мәселелерінің, некелік қатынастың қоғамға әсері туралы толыққанды зерттеу жүргізген автор ескі мен жаңа дәстүрлерді ғылыми тұрғыда жан-жақты сипаттайды. Садық Қасимановтың “Қазақ халқының қолөнері” [79] еңбегі ұлттық ою-өрнек, киіз басу, ши орау, ер қосу, зергерлік сияқты қолөнер туралы, әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері, олар туралы қызықты деректер, құнды мағлұматтар, қолөнермен шұғылданушыларға қажетті кеңестер де берілгендігімен құнды. Ж.Бабалықов пен А.Тұрдыбаев-тың “Қырандар” [80] еңбегінде саятшылық пен сайыпқырандар жайлы сыр шертеді. Құсбегілер баптап аңға салатын он бір қыран түрінің ерекшеліктері, түр-тұлғасы, мінез-қылығы, қимыл-мәнері, ұшу-қону, аңға түсу т.б. қасиеттері егжей-тегжейлі талданады және қыран ұстау, баптау, үйрету, түлету, аңға салу жолдары да қызықты берілген. Мыңбай Ысқақовтың “Халық календарында” [81] күнтізбенің негізгі қағидалары, даму жолдары, европалық және шығыс халықтарының календарындағы ерекшеліктер, тарихы туралы мәліметтерге толы. Хасен Әбішевтің “Аспан сыры” [82] да халықтың астрономиялық ұғымдарына, оны мәніне, ай, күн, жұлдыздар т.б. түркі халықтарында белгілі рөл атқарғандығын өзіне дейінгі еңбектерге сүйене отырып, жүйелі ғылыми тілмен баяндайды. Садық Қасимановтың “Қазақтың ұлттық тағамдары” [83] мал союдан бастап, оны жіліктеу, табақ тарту, құрт-ірімшік қайнату, сүзбе сүзу, қымыз, шұбат ашыту, айран ұйыту, нан, бауырсақ пісіру т.б. тағамдар жайлы кеңінен сөз болады. Х. Арғынбаевтың “Қазақтың мал шаруашылығы жайындағы этнографиялық очерк” [84] кітабында қазақтың революцияға дейінгі мал шаруашылығы этнографиялық тұрғыда сипатталып, ел арасынан жинаған деректері мен архив және әдеби мұраларды жан-жақты пайдалану негізінде жазылған. Көші-қон, төрт түлікті бағып-қағу, ауа райын бақылау, мал ауруларын емдеудегі халық тәжірибесі толық қамтылып, сан-қилы әдет-ғұрыптарды баяндауға да жеткілікті көңіл бөлінген.

Ақселеу Сейдімбектің этнографиялық толғаныстарға толы очерктері далалық тарихи танымды арқау етеді. Осы очерк түрлері “Күңгір-күңгір күмбездер” кітабынан бастау алып, “Қазақ әлемі” этномәдени пайымдауларға толы фундаментальды кітабымен тұжырымдалған. Бұл еңбектердің бәрінде де қазақтың тарихи, рухани, мәдени, дәстүр мен салт-сана байлықтары арқау болады.

Ақселеу Сейдімбектің “Ойсылқара” атты этнотанымдық очеркі қазақ халқының мал баптаған, көнекөз қариясы Қожабектің төлтума қасиеті, ата кәсібін ардақтауы, түйе түлігіне деген адалдығы, қазақ халқының бойына туа бітетін асыл қасиеттердің қайнарының осы қария бойында сақталғандығын тілге тиек етеді. Ата кәсібіне адал Қожабек қария түйе түлігіне келгенде жайбарақат қала алмай, күнделікті тіршілікте адам баласына тән сипаттарын көрсетіп отырады: “Ауыл арасында аяғын шаңдағаннан аспаған өңшең шірік! Нарға – ашамай, қоспаққа – жазы салып көрмеген соң, түйеде несі бар деймін-ау бұлардың... Әлгі, кешегі күзеуге көшіп-қонамын деп алып кеткен сары інгеннің өркешінен қанын сорғалатып әкеп тастапты. ... Қап, обал-ай, обал-ай... түйе тіздеп, тізесін бүктіріп көрмеген өңшең тікбақайлар, сол...

“...Нарым қымбат, нарымнан да арым қымбат”, аузын үріп, аяғын сыпырған малымның арқасына батқан қада менің жүрегіме батады деп неге ойламайды бұл жұрт” [85,243-б],- деп жүрегіне батқан зілді қарт ақтарып салады. Расында да, қазақ өз тіршілігінде ең асылын түйенің ботасына балаған, аялап өсіретін қызына “Бота”, “Ботакөз” деп ат қойып қадірлеген. Очерктегі Қожабек қарт бойындағы қасиеттер салт-дәстүр, рухани сананың озығын бойына жинақтаған даланың данышпан оқымыстысы сияқты көрінеді. Дала сыры мен қазақ тұрмыс-тіршілігінің білгірі Қожабек қарт төрт түлік малды күнкөрістің негізгі тірегі ғана емес, игілік атаулының басы және қазақ әлемінің рухани қайнары деп түсінеді. Сондықтан да, мал жаю мен оны бағу тәсілдерін жете меңгеру, оны қадірлеп күтуді үйрену күн талабынан түспейтін мәселе екенін жастарға меңзеп қана қоймай, оны сыр етіп шертеді.

“Түйенің жаңа туған жас төлі бота делінеді. Еркелеткенде ботақан, боташым дейді. Ботадан кейін бір мен екі жас арасында тайлақ болады. Одан әрі түйенің сұлуланған еркегі – құнан атан, дөнен атан, бесті атан, атан делінеді. Төрт жасқа дейінгі бура, жалғыз өркешті болса, үлөк немесе нардың бурасы дейді. Тайлақтан өтіп, бураға қосылар шақтағы ұрғашы түйені бүлдіршін немесе бұзбаша дейді. Тіліміздегі “бұзбаша көзін сүзбесе, буыршын бұйдасын үзбейді” деген сөз содан шыққан.

... Боталаған түйені жасына қарамай-ақ айыр өркешті болса інген, жалғыз өркешті болса аруана, мая, нардың інгені деп атай береді. Айыр түйенің асыл жақсысын жампоз десе, нардың тектісін жаспоз нар дейді” [85,250-б]. Одан кейін де түйе малында жиі кездесетін ауру түрлері, оны емдеудің жолдары, қолданылатын ем-домы да жан-жақты әңгімеленеді. Очеркші өз кейіпкерін дала академигі дәрежесіне көтере отырып, дала сырының майталман білгірінің бейнесін толық ашып бере алған. Табиғат, адам, онда өмір сүретін жан-жануарлар әлемі жұмбағы мен сыры мол дүние екенін, қазақ әлемінің этномәдени құндылықтары әрбір қазақ баласының жадында жүруі керек екенін әр очеркінде еске салып отырғандай әсерде қаласың. Жазушының “Сәйгүлік” очеркіне де үйір-үйір жылқымен Ұлы даланың төсін билеп келе жатқан қазақ жұртының тіршілігі арқау болған. Бұл очерктен аңғарылатыны, сырт қарағанда ат спорты туралы сияқты көрінгенімен, қазақ халқының жылқы малы туралы өзінің қалыптасқан түсінігі, сенімі, таным-талғамы бар екендігін кеңінен баяндайды.

“Техника күші қолқанат болғанға дейін (кейін де) сәйгүлігін сайлап, тарланды таңдап міне алған елдің айы оңынан туып отырған. Орта ғасырға дейін аттың жалын тартып мініп, үзеңгіге табан тіреген елдің айбары астам, мерейі үстем еді. Сонсоң да айшылық алыс жерді жақын етер пырақтың ұшқырлығы мен күшіне, мінезі мен бітіміне адамзат баласы ұдайы көңіл бөліп отырған. Осыдан елу миллион жыл бұрын өмір сүрген тоқтыдай ғана ұсқынсыз эогиппусты жылқының арғы тегі еді дегенге білікті зоологтар болмаса, былайғы жұрттың сене қоюы екіталай. Қолға үйретілген жылқы туралы ең алғашқы дерек біздің жыл санауымызға дейінгі үшінші мыңжылдықта кездеседі. Содан бері адамзат баласының тарихын жылқысыз елестету мүмкін емес” [85,298-б],- деп жылқы малына қатысты арғы-бергі тарихтағы деректерді байыпты зерделеген очеркші этнотанымдық құндылығы жоғары тұңғиыққа бойлайды. Расында, әрісі көшпелілер, берісі қазақтар танымында жылқы түлігіне байланысты өзіндік таным-түсінік қалыптасқан. Осы очерктің бір кейіпкері Тай Тілегенов атбегілік қасиетімен елге танымал, атақты сыншы, жарысқа қатысатын жүйріктердің жазбай танитын білгірлігі де кеңінен әңгіме болады. Ақселеу Сейдімбек “Сәйгүлік” очеркінде бұрынғы қазақ сыншылары мен атбегілерінің, бапкерлерінің зеректігі қазіргі ат жаттықтырушыларының бойынан табылып жатса деген тілекті байқауға болады және осындай тың толғаныстарын тарихи деректерге сүйене отырып жазған автор қорытындыларын әрі нақты, әрі дәлелді бере білген.

А.Сейдімбектің “Бүркіт” этнотанымдық очеркі аңшылық пен саятшылықтың бір түрі - құсбегілікті арқау еткен. Саятшылық - қазақ халқының ежелгі өнерінің бір түрі деп бағаланған. Бұл өнер күн көру немесе пайда табу үшін емес, табиғатпен қоян-қолтық араласудың, оны жақын сезінудің жолы екені мәлім. “Бүркіт” очеркінде автор құсты баулып, баптаудың егжей-тегжейіне зер салып, оның жұмбақ сырларын аша отырып, бүркіттің текті құс екенін, бапты-бапсызы, әлдісі мен әлсізі болатынын, басқа құстарға қарағанда өзіндік ерекшелігін, баптаудың әр түрлі әдісін де әңгімелейді. Соның ішінде шеңгелдестіру әдісі туралы былай дейді: “Шеңгелдестіру үшін қолға үйренген бүркітті түз қыранына салады. Ол үшін балақ бауына түлкінің жон терісін немесе бір санын қызарта байлап қоя береді. Түз құсы жемге қарай құдияды. Мұндай жағдайда қос бүркіт жерге шеңгелдесіп түседі” [85,237-б],- дейді. Дала құсын қолға үйретудің, баптаудың қиындығы көп еңбек екенін, құс үйрететін адамның шыдамды, ерік күші мол болса ғана жетістікке жететіні жайлы да ой толғайды. Қазақ этнографиясы туралы көптеген еңбектер жазған Ақселеу Сейдімбек қазақ халқының асыл қасиеттерін жас ұрпақ бойына сіңіруге, әдет-ғұрып, салт-санамызды жетік білуге, бойына дарытуға, өзінің ой-пікірлері, айтылған әңгімелері мен бейнелеген кейіпкерлері арқылы өрелі ой толғайды.

Сонымен, этнографиялық очерктерде ұлттық салт-дәстүрлер, ұлттық өнер түрлері, ұлттық ойындар мен спорттың түрлері, ұлттық тағам түрлері, ұлттық мерекелер, тарихи ескерткіштер т.б. туралы кеңінен жазылады. Бұл очерктерде нақтылы этнографиялық деректерді молынан пайдалана отырып, публицистикалық көркем тілмен жазылса ғана оқушы зердесінде қалады.

Радиоочерк. Қазіргі қазақ очеркі өзінің алдында тұрған идеялық-көркемдік талаптарға жауап бере алады деп айта аламыз, онда ол осы бағытта біршама сәтті қадамдар жасады деуге негіз бар. Соңғы жылдары журнал және газет беттерінен, радио мен теледидардан тілі орамды, сипаттамалық, өмірдің әртүрлі саласын салтанатты, көрнекті етіп көрсететін очерк жойылып барады. Бүгінгі күні баспасөз беттерінде, радио мен теледидарда өмірдің терең, әрі күрделі қатпарларын шыншылдықпен ашып көрсететін және саяси, ауыл шаруашылық, идеологиялық, моральдық өзекті проблемаларды батыл қозғайтын очерктер азайды десек қателеспейміз. Бұл құбылысты очерктің көркемдік жетілуі, оның жетістіктерінің маңыздылығының айғағы және кепілі дей алмаймыз.

Очерктің құнды белгісі – шыншылдылығы мен деректілігі. Деректі очерктің дамуында соңғы кездері оның жеке тақырып аясында терең мәніне жеткен публицистикалық лирикамен байытылуы аңғарылады.

Бүгінде оқырман, тыңдарман, көрерменнің очерк арқылы қоғамдағы жаңа жағдайға, жаңа моральдық-этикалық талап дәрежесіне байланысты өмірге келген мамандық иелерімен жүздесуі сирегені де белгілі.

Егер публицистика үлкен идеялармен астасып, адамға тән ұлы сезімдерді шынайы бейнелей алса, образды түрге, мағынаға ие болса - өз міндетін орындағаны. Шындығында, очерк – көркемдікке барлау. Бірақ ол барлау - құрғақ деректер жиынтығы емес, өмірді әбден зерттеп, оны шығармашылықпен жаңартуға белсенді араласатын деректі жанр.

Жай ғана дерекшілдік емес, очерк табиғатындағы өмір шыңдағыш күрескерлік пен көркемдік өреліліктің қатар көріне алуы бұл жанрды сөз өнерінің дара жаралымы ретінде айғақтайды.

“Әдебиет терминдерінің қысқаша сөздігіндегі” Л.Тимофеев пен Н.Венгеров очерк жанрына кеңінен түсінік берген. “Очерк – әдебиеттегі эпикалық жанрды әңгімелеп, баяндап беретін түрге жатады. Сондықтан да ол (роман, повесть, әңгіме) маңызды және өзіне тән сипаттарды іріктеп алып, жазушы шығармашылық ой-қиялы арқылы жалпы оқиғаны тұжырымдайды, яғни, оқиғаның өмірде болу немесе болмау мүмкіндігі тұрғысында суреттейді” [125,106-б],- деген. Очеркші өмірдегі деректерді суреттеуде кез-келген суреткер сияқты өмірден оқиғаның ең маңыздысын іріктеп алады және адамдар әрекетіндегі өзіне ғана тән сипаттарды сұрыптайды, яғни, автордың ойын, оның өмірге қатысын айтып береді. Алайда, ол ой-қиялдың басты элементтерін өзгертуге, бұрмалап көрсетуге тиіс емес. Элементтерді ойдан шығаруға күштеу очеркті әңгімеге айналдырып жібереді де, деректер дәлдігі міндетті болмай қалады.

Қоршаған орта шындығымен байланысына қарай очерктерді екі типтік айырмашылыққа бөлген: құжатты және көркем немесе беллетристендірілген очерктер. Очеркші-документалистер ойдан шығарудан қашқақтай отырып, шынайы типтік деректерді сұрыптау жолымен типтік образдарды жасайды. Құжатты очерктерге қатысты Л.Тимофеев, В.Сорокин, Г.Абрамовичтің берген анықтамаларын қабылдауға болады.

Көркем радиоочерк (беллетристендірілген радиоочерк) деп кейіпкерлері тарихта болған, оқиғалы туындыларды атайды. Өзінің пішіні жағынан көркем радиоочерк документальді очерктен тым ерекшеленбейді. Көркем радиоочерк жанры бүгінгі таңда да бар. Бұл очерктерде ең маңызды деген суреттеудегі құбылыстарда ғана нақтылық сақталады. Очеркші басқа компоненттерді таңдауда кез келген басқа жанрлардағыдай ерікті және еркін. Ол нақтылы адресті бермеуге ерікті, ойдан шығарылған персонаждарды әрекетке қоса алады, жорамалға және түйіндеуге жүгінеді.

Құжатты дүниені ойдан шығарылған оқиғамен араластыру журналистен зор сақтықты, авторлық этиканың қатаң сақталуын талап етеді. «Көркем очерк» терминінің бүгінгі күні аты затына сай екендігін баса айту керек. Көркем суреткерлік дегенде, әдетте, шығарманың жоғары сапасы, идеясын айқындау, образдылық, мінездердің типтілігі, суреттеу құралдарының толыққанды көркемділігі ескеріледі. Документальды жанрдың үздік шеберлерінің практикалық шығармашылығы документальдылық көркемдікке қарсы тұрмайтындығын сенімді түрде дәлелдеп берді. «Көркем очерк» терминін пайдалану үстінде біз оған шартты мазмұнды, ойдан шығарылған материалдар негізіндегі очерктерді жатқызамыз. «Беллетристендірілген очерк» термині дәлдеу келеді. Сондықтан мұндай очерктерді беллетристік очерк деп атау дұрысырақ болмақ.

Радиоочеркке ғалым Н.Омашев былай анықтама береді «Радиоочерктің негізгі нысанасы адам, проблема, кейде оқиға болып табылады. Оның ең басты ерекшелігі – кейіпкердің немесе оқиға куәгерінің деректі-жанды әңгімесі. Сондықтан да, радоочерк шынайы дерекке, толыққанды дәйекке құрылады. Өйткені, оның кейіпкері нақты өмірдегі адамның өзі. Сол тұрғыдан алғанда радиоочерк өнер туындысы, көркем шығарма болып есептеледі»[87,93-б].

Құжаттылық - маңызды, радиоочерктің сипатын толық ашып бере алмайтындықтан, жанр өлшемі қызметін атқара алмайды. Радиоочерктегі деректер мен ойдан шығарылған оқиғалардың арақатынасы емес, суреттеуге тиісті материалдар сипаты мен өмірді өзіндік типтендіру арқылы зерттеп, анықтама беру керек деген көзқарас басым. (Е.Журбина, Б.Удодов, А.Коган, С.Максимов, В.Багданов т.б.).

Телеочерк кейде бұл интервью арқылы жүргізіледі. Бұл жанр ерекшелігіне селкеу түсірмейді. Телевизиялық корреспонденциядағы журналистің таланты маңызды мәселені жұртқа жақсы жеткізе білуінен көрінеді. Корреспонденция телевизиялық коммерцияның табиғатына ұқсас болғандықтан мұндай бағдарламалардың болашағы зор.

Репортаж ақпараттық телепублицистиканың өзегі болғаны сияқты, очерк – көркем телепублицистиканың өзегі болып табылады. Репортаждық әдіс сияқты, очерктік әдісте публицистикалық шығармашылықтың негізінің қатарына еніп басқа жанрларға да таралады. Теледидардағы очерк публицистикалық жанрдың ең күрделісі болып қала береді. Бұл деректі материалдар мен әңгіменің (нақты шындықтың эстетикалық түсіндірілімі) зерттеудің шектеулі үйлесімі. Нақты дерекке негізделе отырып (деректер нақтылығы, шынайы кейіпкерлер, олардың қарым-қатынастарының шын жағдайлары) очерк көркем әдеби жалпылаушы пішінге енеді. Бұл жанрға кейіпкерлердің бейнелілігі, тұрпаттанудың жоғары деңгейі тән. Телепублицистиканың барлық жанрларының ішінен телеочерк ерекше композициялық құрылымымен, драмалық шығармалар композициясына жақындығымен ерекшеленеді. Бұл түсінікте ол басқа теледидарлық публицистика жанрларына қарағанда драмаға жақын. Егер де репортаждан айқын дерекке негізделгендік, шолуында проблема, авторлық бағдарламада нақты тақырыпқа сараптау жасалса, телеочеркте өмірде болған оқиға мен құбылысты басынан кешкен кейіркерлердің шынайы бейнесі жасалып, нақты өмірде болған шындықтың эстетикалық түсірілімі жасалады.

Жанр ретінде телеочеркте көркемдеуші құралдар кеңінен пайдаланылады, тақырыптың ауқымдылығына байланысты автордың ойы мен материалды жеткізу тәсілінде әртүрлі әдіс-тәсілдерді пайдалануға болады. Телечерктің де басты тақырыбы – адам болып қала береді. Егер ақпараттық жанрда бірінші орында іс-әрекет тұрса, телеочеркте бірінші орынды адам алынады. Телеочерктің тақырыбы адам әрекетінің нәтижесі емес, іс-әрекеттің үрдісі және әрекет субьектісі ретіндегі адам болып табылады.

Телеочерктің негізінде қандай да бір жағдай, құбылыс алынған күнде де, автор негізінде адам мінезін ашып көрсету арқылы оқиға мен құбылысты бейнелейді. Егер репортаж жанрында болған жағдайдың тарихы баяндалса, телеочеркте кейіпкердің өмір тарихы, ұстанымдары мен мінез-құлқы міндетті түрде суреттеледі.

Телеочерк жанрының ең көп тараған түрі – портреттік телеочерк. Онда автор өз кейіпкерінің өмірін жан-жақты пайымдап, оның әрекеттерінің, жеке тұлғалық қасиеттерін тереңінен ашуға тырысады және қаһарман әрекетінің әлеуметтік мағынасын ашады. Бұл жерде әртүрлі әдістер мен тәсілдер пайдалануға болады. Ол ұзақ бақылау, портреттік сұхбат, «жасырын камера», мұрағат кадрлары арқылы жүзеге асуы да мүмкін. Тақырыптық және құрылымдық жағынан портреттік телеочерк теледидардағы кең тараған жолсапар очерктерінен ерекшеленеді. Егер де біріншісі мұқият және әртүрлі тұрғыдан жеке тұлғаны бақыласа, екіншісіне нысанның ауыспалығы, әңгімелеудің қарқынды дамуы тән. Жолсапар телеочеркі түсірілімінің репортаждық әдісін пайдаланады, алайда, оның көмегімен репортаждан өзгеше мәселелер көтеріледі. Мұнда деректер мен болған оқиғаларға жай ғана назар аударылмайды, авторлық көзқарас тұрғысынан ой елегінен өткізіліп, бағаланып, осы ой көркемделіп баяндалады. Барлығымызға белгілі, көркем публицистикаға тән дерек авторлық шығармашылықтың бастапқы материалы ретінде бағалы. Бұдан «деректер фабуласына» бағынбайтын композициялық құрылым, оны еркін таңдау және қайта топтау, ерекше монтаждық стилистика (салыстыру, қақтығыс, ассоцияциялық жақындастыру және т.б ) шығады.

Жолсапар телеочеркінің мәтіні (әдетте кадрдан тыс) әдеттегі, ақпараттық мақсаттарды көздейтін очерк кейіптік салыстыруларға негізделіп құрылса, жол-сапар телеочеркі танымдық элементттерге толы, терең талдауларға әкелетін жеке бағалауларымен ерекшеленеді.

Сыртқы және тақырыптық тұрғыдан жолсапар телеочеркінде автордың өзі деректер, оқиғалар, заттар шоғырланатын орталыққа айналады. Оның публицистикалық бағасы, эмоциональды ойлары, түсірілген материалды терең қабылдауы, сондай-ақ таланты, сол, біз теледидар публицистикасының көркемдігін байланыстыратын «сипаттау өлшемінің», жалпы деңгейін анықтау үшін шешуші болып табылады.

Очерк ұзақ уақыт үрдісінің көрінісі болып табылады. Сондықтан да әдеби очеркке қарағанда экран очеркі үшін болған оқиға мен құбылыстар бейнелеу деректер негізінде жүзеге асады. Яғни, өткенді суреттеу телеочерктегі негізгі қиындықтардың бірі болып табылады. Бұл мәселені басқаша шеше алмағандықтан теледокументалистер, сол не басқа осы жағдайға ұқсас оқиғаларды қайта қою әдісіне жиі жүгінеді. Бірақ бұл жағдай нәтиженің сәтті болуына кепіл емес, керісінше, экранда жалаң шындық суреттелуі мүмкін. Телеочеркте шынайы өмір ақиқатын жасап шығу үшін ерекше шеберлік, авторлық және режиссерлік қиял, операторлық тапқырлық және әр нәрседегі қатаң шектілік, көркемдік өре қажет. Көрермен көз алдында бұрын болған деректің қайта қойылып жатқандығын білуі тиіс. Өмір ретінде берілген театрлық сахналау деректі экранға қарама-қайшы келеді.

Соңғы жылдар тәжірбиесіне сүйенсек, деректі материалды бейнелеудің өзекті жаңа тәсілі – ұзақ уақыт бақылау тәсілі (басқаша айтқанда «жасырын камераның» орнына «үйреншікті камера») тән. Мұнда экрандық бейнелеу тақырыбы қалыпты жағдайдағы шынайы өмір, автор ойына сәйкестендіріліп, кейіннен (таңдау мен монтаж кезінде) композициялық тұрғыдан ұйымдастырылады. Телеочерк сценарийіне жоғары талаптар қойылады. Ол толықтай және тыңғылықты өңделген сценарий болуы тиіс. Мұндағы тілші жұмысы, авторлық тапсырыстан басталады. Біріншіден, тақырып және нысан, автордың көзқарасы анық болуы шарт. Екіншіден, экрандық кейіптеу мүмкіндіктері ойластырылып, ойды жүзеге асыру үшін пайдаланылатын көркемдеуші құралдары мен әдістері жайлы ой қорытуға мүмкіндік береді.

Телеочерк нысаны жан-жақты қарастырылатын, ұсынылып отырған кейіпкер және мәселені теледидарлық зерттеу әдісі, кейіпкерлер сипаттамасы бар, шығарманың композициялық құрылымы анықталатын әдеби сценарий жазылады.

Телеочерк - бұқаралық ақпарат құралдарының кейбір жанрлары сияқты өмірлік шындықты жалаң тізбелеп қоймайды, керісінше, деректер очерктік бейне жасаудың негізгі материалы болып табылады. Телеочерктің көркемдік күші оның ішкі мазмұнында, сол сияқты деректер тізбегі тек телеочеркте ғана емес, кез келген көркем шығармадағы жаңа бейнелердің жасалуына да негіз болады. Қандай да болсын көркем телеочеркті алып қарасақ, оның мазмұны құрғақ деректерге бағынбайтыны байқалады.

Пікір тоғысуларын қорыта келгенде, телеочерк жанрын көркемдік жағынан қарастырса, оның өзіндік ерекшеліктеріне жол табу қиындық әкелмейді, керісінше, телеочерктік бейнеде көркем бейненің барлық қасиеттеріне ие екеніне көзіміз жете түседі. Телеочерк те эмоционалдық, жеке-дара өмірдің қорытындысы және өмірлік құбылыстардың бағасын көрсететін публицистиканың бір жанры. Телеочерктік бейненің өзіндік ерекшелігі оның табиғи деректілігінде ғана емес, сонымен бірге деректерді жинақтап қорыта білуінде. Көркем телеочерктің мазмұны тек дерек жайлы хабарлап қана қоймайды, сондай-ақ, сол дерек автордың ойындағы публицистикалық идеяны бедерлеп, көкейіндегі проблемасын айқындап көрсетуіне де себепші болады. Осы орайда, жалпы очерк жанрын көркем әдебиеттің, публицистиканың басқа жанрларымен шендестіре қарауға жазушы-журналистер шығармашылық үрдісінің де себепші екенін атап өткен жөн. Олар жалпы очерк жанрына сүйіспеншілікпен қараған, яғни, өздерінің бүкіл шығармашылық жолында очерк жазумен қатар, очерк жанрын насихаттап, оның мағынасы мен көркем публицистикалық күшін түсіндірумен де шұғылданған.