Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі бекіткен

Б. Н. Нұрмаханов, Д. Д. Әбілдабекова У. Т. Қарымсақов

КОМПЬЮТЕРЛІК ГРАФИКА ОҚУЛЫҚ

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі бекіткен

Алматы, 2011
ӘОЖ 004.9 (075) КБЖ 32.973 я 7 Н 86

Пікір жазғандар:

Ы. Ә. Нәби – педагогика ғылымдарының докторы, профессор; К. Р. Фазылов – техника ғылымдарының кандидаты, доцент; Қ. Ә. Тұрғымбаев – техника ғылымдарының кандидаты, доцент.

Б. Н. Нұрмаханов, Д. Д. Әбілдабекова, У. Т. Қарымсақов

Компьютерлік графика: Оқулық. Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011.- 176 бет.

Н 86

ISBN 978-601-217-223-2

2

ӘОЖ 004.9 (075) КБЖ 32.973 я 7

© ҚР Жоғары оқу орындарының қауымдастығы, 2011 ж.

Дербес компьютерлер мен олардың перифериялық құралдарының пайда болуымен сызба-графикалық жұмыстарды, геометриялық есептерді шешуді автоматтандыруға орасан зор мүмкіндіктер пайда болды. Сонымен бірге компьютерлік графика құралдары да күрделеніп, мүмкіндіктері кӛбейді (дисплейлер, плоттерлер, бағдарламалық құралдар жән т.б.).

Бастапқыда дисплейлердің нүктелік (координаталық), векторлық, растрлық түрлері жасалды. Кейін сапалы түрлі-түсті кескіндерді сомдайтын және экранда күрделі есептерді шешуге мүмкіндік беретін интеллектуалды терминалдар пайда болды. Сонымен бірге плоттерлердің мүмкіндіктері ӛсе бастады.

Дербес компьютерлердің бағдарламалық құралдары жеке қолданбалы бағдарламалардан бастап арнайы графикалық тілдер мен қолданбалы бағдарламалар пакеттеріне (графикалық жүйелер) дейін дамыды. Дербес компьютерлердің қазіргі заманғы қолданбалы бағдарламалық қамсыздануы интерактивтік режимде жұмыс істеуге, яғни адам мен компьютердің арасында оперативтік графикалық қатынас орнатуға мүмкіндік береді.

Заманауи графикалық жүйелер (AutoCAD және т.б.) авиацияда, кеме жасауда, құрылыста және т.б. салаларда кеңінен қолдануда.

Бүкіл әлемде қолданылатын CAD аббревиатурасы автоматты түрде жобалау жүйесі деген мағынаны білдіреді. Әдетте бұл ұғымның астарында компьютердің кӛмегімен сызбаларды орындауға мүмкіндік беретін бағдарламалар және одан да басқа күрделі жобалау жүйелері жатады.

AutoCAD жүйесі америкалық Autodesk фирмасының ӛнімі болып табылады. Бұл фирманың орталық офисі Калифорния штатының Сан Рафаэль қаласында орналасқан. AutoCAD жүйесінің алғашқы нұсқасы (версиясы) 1982 жылы жарық кӛрді. Бұл нұсқа сол кездегі кеңінен қолданылатын DOS жүйесінде жұмыс істейтін. Шын мәнінде бұл нұсқа дербес компьютерлерде жұмыс істейтін автоматты жобалау жүйесінің бірден-бірі болатын. Қазіргі кезде Autodesk фирмасы ӛзінің бағдарламалық ӛнімдерін сатудан дүние жүзінде тӛртінші орын алады, AutoCAD-ты қолданушылардың тіркелген саны екі миллионнан асып кетті.

AutoCAD жүйесімен танысқаннан кейін сіз ӛзіңізді үлкен, әрі ерекше виртуалды корпорацияның мүшесі ретінде сезінесіз. Бұл корпорацияға Autodesk фирмасынан бӛлек, әртүрлі саладағы қолданушы мамандар, ӛндірістік ұйымдар, жобалық институттар, AutoCAD қосымшаларын дайындайтын тәуелсіз ұйымдар кіреді.

AutoCAD жүйесінің ӛте кең тарауының себебі неде? Бұған ең алдымен ӛте қарапайым, әрі қуатты AutoLISP программалау тілін қолданатын ашық жүйені жасау ықпал етті. Бұл бастапқыда кӛптеген мамандарды – кәсіби программашылар мен инженерлерді біріктірді. Нәтижесінде AutoCAD-тың графикалық мүмкіндіктеріне негізделетін әр салаға арналған қуатты жеке программалық пакеттер жасалды.

Қазіргі кезде AutoCAD жүйесі дербес компьютерлерде жобалау жүйелерінің ішінде стандарт болып табылады. Бұл пакет әлемнің 125-тен астам елдерінде қолданылады. AutoCAD әр түрлі салаға арналған арнайы мамандандырылған

3
программалық жүйелер үшін база болып табылады. Қазіргі кезде фирманың ӛнімдері геоинформациялық жүйелер саласында, машина жасау мен сәулет- құрылыс жобалауда кеңінен пайдаланылады.

AutoCAD-пен танысу графикалық жұмыстарды орындау мүмкіндіктері туралы түсінікті түбегейлі ӛзгертіп, кӛп уақытты үнемдеуге, шығармашылық қа кӛбірек кӛңіл бӛліп, күрделі, ауыр жұмыстарды машинаға қалдыруға мүмкіндік береді.

КОМПЬЮТЕРЛІК ГРАФИКА ПӘНІ

Компьютерлік графика деп сызба-графикалық жұмыстарды және инженерлік- геометриялық есептерді шешудің алгоритмдерін автоматтандыруды, сонымен қатар, графикалық ақпараттарды дербес компьютердің және оның перифериялық құрылғыларының кӛмегімен дайындауды, сақтауды және баспадан шығаруды автоматтандыруды айтады.

Компьютерлік графика күрделі графикалық жұмыстарды автоматты түрде орындауға мүмкіндік береді, ал бұл еңбек ӛнімділігін арттырады. Осының нәтижесiнде бұл мақсат жалпы техникалық және графикалық мәдениеттi, кеңiстiкте ойлау қабiлеттi дамытады.

Деректерді компьютер мониторында графикалық түрде кӛрсету алғаш рет ӛткен ғасырдың 50-ші жылдарында ғылыми және әскери бағытта қолданылатын ЭЕМ-дердің кӛмегімен жүзеге асырылған болатын. Содан бері ақпаратты графикалық тәсілмен беру компьютерлік жүйелердің, әсіресе дербес компьютерлердің ажырамас бӛлігі болып табылады.

Компьютерлік графика – арнайы есептеу кешендерінің кӛмегімен бейнелерді жасау мен оларды ӛңдеу құралдары мен әдістерін зерттейтін пән болып табылады.

Компьютерлік графика монитор экранында немесе сыртқы тасымалдаушыларда (қағаз, кинопленка, мата және т.б.) кӛшірмелерінде кескіндерді бейнелеудің барлық түрлерін қамтиды.

Деректерді кӛрнекілеу адамзат қызметінің әр түрлі салаларында орын алып келеді. Мысалы, медицина (компьютерлік томография), ғылыми зерттеулер, киімдерді модельдеу, тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар және т.б.

Кескіндерді жасаудың тәсілдеріне қарай компьютерлік графика келесі түрлерге бӛлінеді:

- растрлық;

- векторлық;

- фрактальдық.

Пәннің тағы да бір ерекше бӛлімі – үшӛлшемді (3D) графика. Бұл пән объектілердің кӛлемдік модельдерін виртуалды кеңістікте құрастырудың әдістері мен тәсілдерін зерттейді. Әдетте, мұнда кескіндеудің векторлық және растрлық тәсілдері үйлесімді қолданылады.

Түстеріне байланысты графика қара-ақ және түрлі-түсті болады. Әр түрлі салаларға мамандандырылғанына байланысты инженерлік графика, ғылыми графика, Web-графика, компьютерлік полиграфия және т.б. түрлер болады.

4
Компьютерлік графика кӛбінше тек құрал ретінде қолданылғанмен, оның құрылымы мен әдістері математика, физика, химия, биология, статистика, бағдарламалау және т.б. фундаментальді және қолданбалы ғылымдарының жетістіктеріне негізделеді. Сондықтан компьютерлік графика қарқынды дамуда және кӛп жағдайда жалпы компьютерлік индустрияда жетекші орын алады.

Компьютерлік графиканың түрлері

Фрактальдік графика

Фрактальдік графика математикалық есептеулерге негізделеді. Фрактальдік графиканың базалық элементі математикалық формула болып табылады. Яғни компьютердің жадында ешқандай объектілер сақталмайды, ал кескіндер берілген теңдеулер бойынша тұрғызылады. Осы тәсілмен қарапайым құрылымдардан бастап табиғи ландшафттар мен үшӛлшемді объектілерді имитация жасайтын күрделі кескіндерге дейін тұрғызылады.

Үшӛлшемді графика.

Үшӛлшемді графика ғылыми есептеулерде, инженерлік жобалауда, физикалық объекттерді компьютерлік модельдеуде кеңінен орын алады. Мысал ретінде үшӛлшемді модельдеудің күрделі вариантын – физикалық дененің қозғалыстағы кескіндерін құрастыру. Объектіні кеңістік модельдеу үшін келесі қадамдарды орындау керек:

- объектінің нақты формасына барынша сәйкес виртуалдық каркасын «скелетін» жобалау және жасау;

- физикалық қасиеттері объектінің нақты материалдарына ұқсас болатын виртуалды материалдарды жобалау және жасау;

- объектінің беттерінің бӛліктеріне тиісті материалдарды тағайындау (кәсіби жаргонда оны «текстураларды объектіге проекциялау» дейді);

- объект орналасқан кеңістіктің физикалық параметрлерін келтіру керек – жарықты, графитацияны, атмосфера қасиеттерін, ӛзара байланысты объектілер мен беттердің қасиеттерін беру;

- объектілер қозғалысының траекториясын беру;

- кадрлардың қорытынды реттілігін есептеу;

- анимациялық роликке қажетті эффекттерді беру.

Объектінің реалистік моделін құру үшін геометриялық примитивтер (тік тӛртбұрыш, куб, шар, конус және т.б.) және онлайндық деп аталатын жатық беттер қолданылады.

Растрлық графика.

Растрлық графикада кескіндер түрлі-түсті нүктелердің жиынтығынан

тұрады. Графикалық ақпараттың осындай нүктелер жиыны немесе пиксельдер түрінде ұсынылуы растрлық түрдегі ұсынылу болып табылады. Растрлық кескінді құрайтын әрбір пиксельдің ӛз орны мен түсі болады және әр пиксельге компьютер жадында бір ұяшық қажет. Растрлық графикада ұзындық бірлігінде нүктелер санын анықтайтын мүмкіндік ұғымының маңызы зор.Оның келесі түрлері болады:

- түпнұсқаның мүмкіндігі;

- экран кескінінің мүмкіндігі;

5
- баспа кескінінің мүмкіндігі.

Түпнұсқаның мүмкіндігі.

Түпнұсқаның мүмкіндігі бір дюймдегі нүктелер санымен ӛлшенеді (dots per

inch - dpi) және кескін сапасына қойылатын талаптарға, цифрлау тәсіліне, файлдың форматына және басқа да параметрлерге байланысты болады.

Экрандық кескіннің мүмкіндігі.

Кескіннің экрандық кӛшірмесінде растрдың элементар нүктесін пиксель деп атайды. Пикселдің ӛлшемі таңдалған экрандық мүмкіндікке, түпнұсқа мүмкіндігіне және кескін масштабына байланысты. Диагоналі 20-21 дюйм болатын мониторлар 640×480, 800×600, 1024×768, 1280×1024, 1600×1280, 1920×1200, 1920×1600 нүктелі экрандық мүмкіндіктерді қамтамасыз етеді.

Экрандық кӛшірме үшін 72dpi мүмкіндігі жеткілікті, ал түсті немесе лазерлік принтерлерде басып шығару үшін 150-200 dpi, фотосурет басып шығару үшін 200-300 dpi мүмкіндіктері болуы керек.

Векторлық графика.

Растрлық графикада кескіннің базалық элементі нүкте болып табылады дедік. Ал векторлық графикада базалық элемент сызық болып табылады. Сызық бір тұтас объект ретінде математикалық жолмен сипатталады. Сондықтан векторлық графика құралдарымен объектті кескіндеу үшін қажетті деректер кӛлемі растрлық графикамен салыстырғанда едәуір аз болады.

Сызық – векторлық графиканың элементар объектісі. Кез келген басқа да объекттер сияқты, сызықтың да ӛзіне тән қасиеттері болады. Мысалы, оның формасы (түзу немесе қисық), қалыңдығы, түсі, түрі (тұтас, пунктирлі). Тұйық сызықтардың ішін толтыру қасиеттері болады. Тұйық сызықтардың іші басқа объекттермен немесе таңдалған түспен толтырылуы мүмкін. Қарапайым тұйық емес сызық түйіндер деп аталатын екі нүктемен шектеледі. Ол түйіндердің де қасиеттері болады. Қалған объектілердің барлығы сызықтардан құралады. Мысалы, кубты ӛзара байланысқан алты тік тӛртбұрыштардан құрауға болады, ал ол тік тӛртбұрыштардың әрқайсысы ӛзара байланысқан тӛрт сызықтардан тұрады. Немесе кубты ӛзара байланысқан он екі сызықтардан құралған деп қарастыруға болады.

Векторлық графиканың математикалық негіздері.

Әртүрлі объекттердің векторлық графикада берілу тәсілдерін қарастырып кӛрелік.

Нүкте. Бұл объект жазықтықта координаталар басына қатысты орнын анықтайтын екі санмен (x,y) беріледі.

Түзу. Түзудің теңдеуі y=kx+b. Егер k және b параметрлері берілсе, онда белгілі координаттар жүйесінде шексіз түзуді кескіндеуге болады.

Кесінді. Түзуден айырмашылығы – кесіндіні кескіндеу үшін қосымша тағы да екі параметр белгілі болуы керек. Мысалы, кесінді ұштарының координаттары.

Екінші реттік қисықтар. Қисықтардың бұл класына парабола, гипербола, эллипс, шеңбер жатады. Басқаша айтқанда, екінші реттік қисықтарға теңдеулеріндегі дәрежелері екіден артық болмайтын барлық сызықтар жатады. Түзу екінші реттік қисықтың дербес жағдайы болып табылады. Жалпы жағдайда екінші реттік қисықтың теңдеуі

x2+a1y2+a2xy+a3x+a4y+a5=0 6
түрінде болады.

Сонымен, екінші реттік қисықты кескіндеу үшін бес параметр жеткілікті.

Егер қисықтың кесіндісі қажет болса, тағы да екі параметр қажет болады.

Үшінші реттік қисықтар. Бұл сызықтардың екінші реттік қисықтардан айырмашылығы – сыну нүктелерінің бар болу мүмкіндігінде. Мысалы, y=x3 функциясының графигінде координаттар басында майысу нүктесі бар. Үшінші реттік қисықтардың осы ерекшелігі оларды векторлық графикада табиғи объектілерді кескіндеудің негізі етіп алуға мүмкіндік береді. Мысалы, адам денесі кескінінің иілген сызықтары осы үшінші реттік қисықтарға жақын келеді. Барлық екінші реттік қисықтар және түзулер үшінші реттік қисықтардың дербес жағдайы

болып келеді.

Жалпы жағдайда үшінші реттік қисықтардың теңдеуін тӛмендегідей жазуға

болады:

x3+a1y3+a2x2y+a3xy2+a4x2+a5y2+a6xy+a7x+a8y+a9=0.

Сонымен, үшінші реттік қисық тоғыз параметрмен анықталады. Ал оның кесіндісін анықтау үшін қосымша тағы да екі параметр қажет.

Безье қисықтары – үшінші реттік қисықтардың дербес бір түрі. Безье (Bezier) сызықтарын тұрғызу әдісі кесіндіге оның ұштары арқылы ӛтетін екі жанама түзулерді қолдануға негізделген. Безье қисығының кесінділері сегіз параметрмен анықталады, сондықтан олармен жұмыс істеу қолайлы. Сызықтың формасына жанаманың кӛлбеулік бұрышы мен жанама кесіндісінің ұзындығы әсер етеді. Яғни, жанамалар қисық сызықты басқаруға арналған виртуальды «рычагтар» рӛлін атқарады.

Растрлық және векторлық графика.

Сонымен, растрлық немесе векторлық форматты таңдау кескінмен жасалатын жұмыстың мақсатына байланысты болады. Егер түс берудің фотографиялық дәлдігі қажет болса, онда растрлық форматты таңдаған дұрыс. Логотиптерді, схемаларды, сызбаларды, безендіру элементтерін векторлық форматта жасаған тиімді. Растрлық пен векторлық графиканың екеуінде де графика (немесе мәтін) монитор экранына немесе баспа құрылғысына нүктелер жиыны ретінде шығарылады. Интернетте графика GIF, JPG, PNG сияқты растрлық форматтарда беріледі, ӛйткені оларды броузерлер түсіну үшін қосымша модульдерді орнатуды қажет етпейді. Бір қарағанда, векторлық графиканы қолдану тиімсіз сияқты болып кӛрінеді. Алайда, сызбаларды, суреттерді векторлық графикада орындаған ыңғайлы. Ӛйткені кез келген сызықты қате сызған кезде оны түзетуге болады. Оған қоса қолданылатын редакторлар .gif, .jpg форматтарына экспорттауды қамтамасыз етеді.

Жұмыстың мақсатына байланысты әртүрлі графикалық редакторлар (растрлық немесе векторлық) қолданылады. Әрине, олардың ортақ қасиеттері де бар – файлдарды әртүрлі форматтарды ашу немесе сақтау, аттары бірдей аспаптарды (карандаш, перо және т.б.) немесе функцияларды (выделение – белгілеу, перемещение – жылжыту, масштабирование – масштабты ӛзгерту және т.б.) қолдану, қажетті түсті таңдау және т.б. Бірақ, растрлық және графикалық форматтардың қасиеттеріне байланысты редакторларда сурет салу, сызбаларды

7
орындау және редакциялау принциптері әртүрлі. Мысалы, растрлық графикада объектіні белгілеу кезінде объект күрделі формалы облыс түріндегі нүктелер жиыны ретінде қарастырылады. Оны белгілеу кӛбіне күрделі, әрі қиын болып келеді. Ол объектіні жылжытқан кезде орны «тесік» болып қалады. Ал векторлық графикада объект графикалық примитивтердің жиыны ретінде қарастырылады және оны белгілеу үшін мышканың кӛмегімен әр примитивті белгілесе болады. Ал егер бұл примитивтер топтастырылған (группировка) болса, оның кез келген нүктесіне меңзесе болғаны. Белгіленген объектіні жылжытқан кезде оның астында жатқан элементтер ашылады.

Қазіргі таңда графикалық редакторлардың бір-біріне жақындасу тенденциясы байқалуда. Кӛптеген векторлық редакторлар растрлық суреттерді фон ретінде қолдана алады, кескіндерді векторлық форматқа қосымша орнатылған құралдар (трассировка) арқылы айналдыра алады.

Графикалық деректер форматтары.

Компьютерлік графикада кескіндерді сақтайтын файл форматтарының отыздан аса түрлері бар. Солардың ішінде жиі қолданылатын түрлерін қарастырып кӛрелік.

TIFF (Tagged Image File Format). Бұл формат жоғары сапалы растрлық кескіндерді сақтауға арналған (файлдардың расширениесі - .TIF). Бұл формат ӛте кең таралған. Ол IBM PC және Aрple Macintosh платформаларының екеуінде де қолданыла береді. Кӛптеген графикалық, дизайнерлік бағдарламаларда қолданыс тапқан. Түс диапазоны ӛте кең – монохромды қара-ақ түстен бастап CMYK 32- разрядты түсті бӛлу моделіне дейін.

PSD (PhotoShop Document). Adobe Photoshop бағдарламасының меншікті форматы (файлдардың расширениесі .PSD). Графикалық деректерді сақтау жағынан мүмкіндіктері ӛте кӛп, кең тараған формат. Әртүрлі түстік модельдер, түс бӛлу, түсті 48-разрядтық кодтау қамтамасыз етіледі.

JPEG (Joint Photographic Experts Group). Бұл формат та растрлық кескіндерді сақтауға арналған (файл атының расширениесі .JPG). Файлды қысу дәрежесі мен кескіннің сапасы арасындағы қатынасты ӛзгерту мен басқаруды қамтамасыз етеді. Мұнда қолданылатын қысу әдістері «артық» ақпаратты жоюға негізделген. Сондықтан бұл форматты кӛбіне электрондық кескіндер үшін ұсынады.

GIF (Graphics Interchange Format). Түстің белгілі бір тұрақты саны бар (256) қысылған кескіндерді сақтауға арналған (файл атының расширениесі .GIF). Үлкен файлдарды қысуға мүмкіндік беретін бұл формат Интернетте кең қолданыс тапты. Түстер санының шектеулігіне байланысты бұл формат тек электрондық жарияларымдарда қолдануда.

PNG (Portable Network Graphics). Бұл формат басқалармен салыстырғанда жаңалау (1995ж) және кескіндерді сақтауға және оларды Интернетте жариялауға арналған (файл атының расширениесі .PNG). Үш түрлі кескіндер сақталады:

- 8 бит тереңдігі бар түрлі-түсті;

- 24 бит тереңдігі бар түрлі-түсті;

- сұр түсінің 256 реңдік градациясы бар қара-ақ түсті.

PDF (Portable Dokument Format). Құжаттарды сақтау форматы. Adobe фирмасы жасаған (файл атының расширениесі .PDF). Бұл формат құжаттарды

8
түгелімен сақтауға арналғанымен, оның мүмкіндіктері ӛте кӛп. Кескіндер жоғары сапалы болады және оларды экранда да, баспада да шығаруға болады. Кескіндер мүмкіндігін басқаруға мүмкіндік беретін қуатты қысу алгоритмі кескіндердің жоғары сапасын жоғалтпай файлдарды қысуды қамтамасыз етеді.

Басқа пәндермен байланысы.

Компьютерлік графика үшін «Сызба геометрия және инженерлік графика» пәні пререквизит болып табылады. Сызба геометрияны меңгеру студенттерге заттардың графикалық модельдерде (комплекстік сызба, аксонометрия мен перспектива, сандық белгілері бар проекциялар) кескіндеу принциптерін сауатты пайдалануға, заттардың геометриялық модельдерінде позициялық және метрикалық есептерді дұрыс шешуге мүмкіндік береді.

Инженерлік графиканы меңгеру студенттерге кӛріністерді, тіліктерді, қималарды, бұйымдардың эскиздері мен сызбаларын, біріктірудің кескіндерін, құрастыру сызбаларын, жалпы кӛрініс сызбалары мен схемаларды дұрыс орындауға мүмкіндік береді.

«Информатика» пәнінің де компьютерлік графиканы игеру үшін маңызы зор. Бұл пәнді меңгеру студенттерге пернетақтамен, принтермен, плоттермен сауатты жұмыс істеуге, экран элементтерін дұрыс қолдануға, керекті файлдарды ашып, сызбаларды дұрыс сақтауға, сызбалар кітапханасын жасауға кӛмектеседі. Ал бұл компьютерлік графиканы толыққанды меңгеруге септігін тигізеді.

Ӛз кезегінде «Компьютерлік графика» арнайы пәндерді оқу үшін базалық пән болып табылады.

Пәнді оқыту мақсаты:

«Компьютерлік графика» пәнін оқытудың мақсаты – бұйымдардың, нысандардың сызбаларын және технологиялық сұлбаларды орындау кезінде инженерлік есептерді шешу үшін қажетті білім беру.

AutoCAD графикалық жүйесін қолдану арқылы конструкторлық құжаттарды автоматты түрде орындаудың теориялық негіздерін үйрету.

Пәнді оқу барысында алған білімдер арнайы пәндерді оқу кезінде, курстық және дипломдық жобаларды автоматты түрде орындау кезінде және магистратура мен аспирантурада оқу кезінде қолданылады.

Пәндi оқыту мiндеттері:

 графикалық редакторлармен танысу, AutoCAD жүйесімен танысу;

 AutoCAD жүйесінің кӛмегімен қарапайым сызбаларды салуды үйрену;

 сызбаларды AutoCAD жүйесінің кӛмегімен автоматты түрде орындау мен

оларды рәсімдеуді, редакциялауды үйреніп, машықтану;

 компьютерлік графиканың теориялық негіздерін оқып, үйрену;

 AutoCAD жүйесінде конструкторлық құжаттардың графикалық бӛлімдерін

дайындаудың алгоритмдерін үйрену;

 сызбалар кітапханасын жасау, кӛшірмелерін алу, блоктарды құру

принциптерін үйрену;

 AutoCAD графикалық жүйесінің интернетпен және электрондық почтамен

байланысының негіздерін білу;

 іскерлік, анимациялық және иллюстрациялық компьютерлік графикамен

танысу.

1.1 AutoCAD графикалық жүйесі, оның ерекшеліктері мен артықшылықтары. Графикалық редактордың сипаттамасы.

AutoCAD жүйесінің ағылшын және орыс тіліндегі нұсқалары ӛте кӛп. Кең таралған қолданбалы бағдарламалар мен жүйелердің кӛпшілігі сияқты бұл жүйенің қазақ тіліндегі нұсқасы жоқ болғандықтан, дәріс мұқтасарында ағылшын, орыс тіліндегі командаларды және командаларды орындау барысындағы сұраулар мен талаптарды ӛзгеріссіз, экранда кӛрсетілгендей беруді жӛн кӛрдік.

AutoCAD 2008 интерфейсі Windows-қа арналған басқару элементтерінің стандарттық жиынын құрайды. Операциялық жүйенің ӛзінің немесе Microsoft Office пакетінің интерфейсімен таныс қолданушыға терезе элементтерімен жұмыс, командаларды енгізу қиынға соқпайды. Тӛменде AutoCAD 2008 интерфейсінің базалық компоненттері келтірілген.

AutoCAD-тың басты терезесі

10
AutoCAD-ты іске қосқанда 1.1-суретте кӛрсетілген экран пайда болады, ол бірнеше элементтерден тұрады.

Тақырып жолы

Мәзір жолы

Аспаптар панельдері

Меңзер координаталары

Командалық жол

1.1-сурет

Қалып-күй қатары

Курсор қиылысы мен таңдау дәлдеуіші

Оның негізгі элементтері:

• мәзір (меню) жолы (терезенің үстіңгі бӛлігінде орналасқан),

• жағдай жолы (терезенің астыңғы бӛлігінде орналасқан),

• графикалық терезе (оны AutoCAD-тың графикалық алаңы деп те атайды),

• командалар жолы,

• курсор (меңзер) қиылысы,

• бірнеше аспаптар панельдері.

Бұл элементтердің әрқайсысының атқаратын қызметі бар, соларды біртіндеп

қарастырайық.

Мәзір жолы

Бұл жол экранның жоғарғы бӛлігінде орналасады. Бұрынғы нұсқаларда оны құлама деп атайтын. Онда AutoCAD командалары функциялық қызметіне қарай топтастырылған.

Аспаптар панельдері

11
Аспаптар панельдері (Панели инструментов) – AutoCAD командаларымен байланысты графикалық элементтер (ішінде суреті салынған тӛртбұрыш) – пиктограммалар жинағы.

Графикалық алаң

Сызба экранның бас терезесінің графикалық алаңында орындалады. Бұл алаңның шетін табуға тырыспай-ақ қойыңыз, ӛйткені оны шексіз деп айтуға болады. Бұл жерде сіз он километрлік су бӛгетінің (плотина) немесе миллиметрдің жүзден бір бӛлігіндей микроэлементтердің сызбаларымен 1:1 масштабында қиналмай-ақ жұмыс істеуіңізге болады.

Командалар жолы

Командалық жолда (кейбір әдебиеттерде оны командалар терезесі деп те атайды) AutoCAD-тың басқару командалары, олардың параметрлері ендіріледі және операцияны орындау жӛніндегі ақпараттар кӛрсетіледі. Командалық жолдың ақпараты мәтіндік терезеде кӛрсетіліп, командаларды орындау хаттамасына автоматты түрде жазылады. Мәтіндік терезеден командалық жолдағы ендірілген және шығарылған мәліметтерді оқуға болады. Экранда мәтіндік терезені кӛру үшін F2 клавишасын басу керек.

Қалып-күй қатары (Строка состояния)

Бұл жолда курсор қиылысының координаттары және сызу режимдері (Адым, Тор, Орто, Түзеу және т.б) кӛрсетіледі. Бұл режимдердің аттары жолда түйме ретінде кӛрсетілген. Олардың қосылуы немесе ажыратылуы сол түймелерді кӛрсетіп тышқанмен белгілеу арқылы немесе клавиатурадағы F3 – F11 функционалдық клавишаларын басу арқылы жүзеге асады. Қосылып тұрған режимнің түймесі экранда сәл батыңқырап тұрғандай кӛрінеді.

Курсор қиылысы және таңдау дәлдегіші

Курсор (меңзер) қиылысы сызбада нүктелерді кӛрсету үшін, ал таңдау дәлдегіші редакциялау командаларындағы объектілерді таңдау үшін қолданылады. Редакциялау командаларының объектілерді таңдау жүйесі іске қосылғанда курсор қиылысы бірден таңдау дәлдегішіне айналады. Егер жүйе нүкте координаталарын сұраса керісінше болады.

Курсор мен таңдау дәлдегішін басқару үшін кӛбіне тышқанды қолданады. Курсордың ағымдық координаталары қалып-күй қатарының сол жақ бұрышында кӛрсетіледі.

Контекстік мәзір.

1.2-сурет

Контекстік мәзір тышқанның оң кнопкасын басу арқылы экранға шақырылады және ол курсор қиылысының қасынан кӛрінеді. AutoCAD 2008 жүйесінде бұл мәзірге кіретін командалар құрамы бірнеше параметрлерге байланысты, соның ішінде:

• мәзірді шақыру кезінде орындалып жатқан команданың түрі, • курсордың экрандағы орны,

• клавишасын мәзірді шақыру кезінде басып тұру.

Контекстік мәзірдің мысалы 1.2-суретте кӛрсетілген.

1.2 Анықтамалық ақпараттарды алу.

12
AutoCAD-та жұмыс істеу барысында анықтамалық ақпараттың бірнеше түрін алуға болады. Windows-та жұмыс істейтін басқа да бағдарламалардағыдай AutoCAD-тың мәзір жолының соңғы бӛлімі Кӛмек (Помощь) деп аталады.

Осы бӛлімнен Анықтама (Справка) пунктін шақырғанда экранға анықтамалық режимнің терезесі шығады. Құрылымды анықтамалық ақпаратты клавишасын басу арқылы да шақыруға болады, бірақ бұл AutoCAD күту режимінде болғанда, яғни белсенді команда жоқ болған кезде орындалады.

Егер белгілі бір команданың орындалуы кезінде сол команда туралы анықтама алғыңыз келсе клавишасын басыңыз. Сол кезде нақты осы команда жайлы анықтамалық ақпарат шығады.

1.3 Сызбаларды сақтау.

Кез келген жұмысты орындағанда оны алдымен сақтауға дағдыланған жӛн. Бұнымен сіз ӛзіңізді әртүрлі жағдайлардың, мысалы, компьютер жұмысындағы ақаулар, электрэнергиясының кенеттен ӛшуі және т.б., әсерінен ақпаратты жоғалтып алудан сақтанасыз. Сызбаны жиі сақтап отырған сайын, компьютер

1.3-сурет

сӛніп қалған жағдайда жоғалтатын ақпаратыңыз мейлінше аз болады.

Сақтау операциясын орындау үшін Файл құлама мәзірінен Сохранить командасын шақырту керек немесе тышқанның сол

батырмасымен

пиктограммасын шерту керек. Сонда AutoCAD 1.3-суретте кӛрсетілгендей Save Drawing As (Сохранение рисунка) диалогтық терезесі шығады.

Бастапқы сақтағанда сызбаға ат қою керек және оның қай папкада сақталатынын кӛрсету керек.

1.4 Әлемдік және қолданбалы координаталар жүйесі.

AutoCAD графикалық жүйесінде барлық геометриялық объектілер ғаламдық тік бұрышты абсолюттік координаталар жүйесіне байланыстырылады. Бұл жүйе әлемдік координаталар жүйесі, (ӘЖҚ, МСК (World Coordinate System) деп аталады.

Жаңа сызбаны бастағанда онда әлемдік координаталар жүйесі орнатылып тұрады. МСК осьтерінің орналасуы әдеттегідей болып келеді: X осі кӛлденең орналасады және оңға бағытталады, Y осі тік орналасады және жоғары қарай бағытталады. Сызбаны орныдау кезінде МСК орнатылған болса, оның пиктограммасында W символы болады. 1.4-суретте.

13
Қолданушы қажет кезінде меншікті қолданбалы координаталар жүйесін

Пиктограмма ПСК

ҚКЖ (ПСК) пиктограммасы

2D стиль 3D стиль

1.4-сурет

ӘЖҚ(МСК)

пиктограммасы

(ҚКЖ, орысшасы - Пользовательская система координат - ПСК) орната алады. Қолданбалы координаталар жүйесін қолданудың үш ӛлшемді объектілермен жұмыс істеу кезінде маңызы ӛте зор. Кейде екі ӛлшемдік сызбаларда да қолданбалы координаталар жүйесін қолданған тиімді. Екі ӛлшемдік сызбада

1.5-сурет

меншікті ПСК орнату үшін координаталар басы кӛрсетіп, осьтердің бұрылу бұрыштарын енгізу қажет. Бұдан кейін ПСК басында орналасқан нүктенің координаталары 0,0 болады. Қолданбалы координаталар жүйесін анықтау үшін AutoCAD бірнеше параметрлер ұсынады.

ПСК-ны күйге келтіру параметрлері

Меншікті ПСК орнату үшін Инструменты (Tools) құлама мәзірінің ішінен Создать ПСК (New UCS) бӛлімін таңдап алу керек. Оның ішінде кӛптеген командаларды ұсынатын екінші деңгейдегі мәзір ашылады (1.5-cурет). Осы командалар ПСК атты аспаптар панелінде пиктограммалармен кӛрсетілген (1.6-

1.6-сурет

14
cурет).

Тӛмендегі кестеде ПСК-ны жасайтын барлық командаларға түсініктеме

берілген.

Параметр

Cипаттама

Ағымдық әлемдік координаталар жүйесіне меңзейді – X осі кӛлденең, ал Y осі тік орналасады.

Объект (Object)

Таңдалған екі ӛлшемді объектінің бағытына сәйкес жаңа ПСК орнатады. XY жазықтығы таңдалған объектінің жазықтығымен сәйкес болады. Координаталар басы объектінің ерекше нүктесіне ауыстырылады (шеңбер, доға, эллипс центрі және т.б.). Х осінің оң бағытын анықтайтын нүкте ретінде объектінің екінші бір ерекше нүктесі алынады.

Вид (View)

Координаталар басы ағымдық ПСК-ның бастапқы нүктесімен сәйкес болатын жаңа ПСК орнатады. Ал осьтер ағымдық кӛрініске параллель орналасады.

Начало (Origin)

Бастапқы нүктесін жаңадан кӛрсетілген нүктеге ауыстыру арқылы ПСК-ны жазықпараллель кӛшіру. Осьтердің бағыты ӛзгермейді.

3 (3 point)

ПСК-ның орнын үш нүкте арқылы анықтайды. Бірінші нүкте координаталар басын анықтайды, екінші – Х осінің оң бағытын, үшінші – Y осінің оң бағытын анықтайды.

Ось Z

X Y Z

Координаталар жүйесін Y осінен берілген бұрышқа бұру арқылы жаңа ПСК жасау.

Координаталар жүйесін Z осінен берілген бұрышқа бұру арқылы жаңа ПСК жасау.

1.5 AutoCAD жүйесінде үш ӛлшемді координаталардың түрлері:

- үшӛлшемдік декарт координаталары;

- цилиндрлік;

- сфералық.

Үшӛлшемді модельдеу кезінде нүктелер координаталарын енгізуді әр түрлі координаталар жүйелерін қолданып іске асыруға болады.

Декарттық координаталар

Үшӛлшемдік декарттық координаталар жүйесінде нүкте үш параметрмен (координаталармен) анықталады:

1. Абсцисса

2. Ордината

3. Аппликата

15
1.7-суретте үшӛлшемдік декарттық координаталар жүйесінде тұрғызылған A(-6,4,-7), B(-3,-7,5), C(6,8,5), нүктелері кӛрсетілген.

Z

C(6,8,5)

-X

A(-6,4,-7)

-Y 1.7-сурет

B(-3,- 7,5)

-Z

Цилиндрлік координаталар

1. Координаталар басынан нүктенің XY жазықтығындағы проекциясына дейінгі қашықтық.

2. Х осінің бағыты мен координаталар басынан нүктенің XY жазықтығындағы проекциясына бағытталған вектор арасындағы бұрыш;

3. XY жазықтығынан берілген нүктеге дейінгі қашықтық. 1.8-суретте А(933,9) и B(6164,4) нүктелері кӛрсетілген.

Сфералық координаталар

Бұл жүйеде де нүкте үш параметрмен анықталады:

1. Нүктеден координаталар басына дейінгі қашықтық;

16
2. Координаталар басынан нүктеге бағытталған вектордың XY жазықтығындағы проекциясы мен Х осінің арасындағы бұрыш;

1640

А(9<33,9)

00

B(6<164,4)

1.8-сурет

D

290

1.9-сурет

370

00

3. Координаталар басынан нүктеге бағытталған вектор мен XY жазықтығының арасындағы бұрыш.

AutoCAD графикалық жүйесінде командаларды келесі тәсілдермен шақыруға болады (1.10-сурет):

- Аспаптар тақтасындағы пиктограмманы шерту арқылы;

- Құлама мәзір бөліміндегі қажетті пунктті таңдау арқылы;

- Команданың атын командалық жолда пернетақтадан енгізу арқылы;

- Команданы экрандық мәзірден таңдау арқылы.

Команданы қайта шақыру

Соңғы орындалған команданы шақыру бірнеше тәсілдермен орындалады.

Бірінші тәсіл бойынша пернетақтада батырмасын басу арқылы. Бұл тәсілдің қолдануға бір қолайсыздығы бар. Ол тышқаннан қолды алып, пернетақтаға ауысу.

Екінші тәсіл бойынша контекстік мәзірді қолдану. Контекстік мәзір тышқанның оң батырмасын басу арқылы шақырылады.

Командалардың параметрлерін енгізу

AutoCAD командаларының кӛбінің орындалуы кезінде қосымша параметрлерді – опцияларды енгізу қажеттілігі туындайды.

1.10-сурет

Бұл опциялар команданың орындалу барысын немесе енгізілетін деректер түрін ӛзгертуге мүмкіндік береді. Қосымша опциялар командалық жолда команданың атынан кейін жазылып тұрады. Олар квадрат жақшалардың ішінде жазылады және бір-бірінен қиғаш сызық арқылы бӛлініп тұрады: [.../...]. Опциялардың бірі әдетте бастапқы қабылданған деп есептеледі. Кӛбіне бұл опция AutoCAD пакетін инсталляция жасаған кезде орнатылған болады, немесе қолданушымен осы команданы соңғы рет шақырғанда қойған опциясы болады.

Басқа опцияны таңдау үшін келесі операцияларды орындау керек:

1. Командалық жолда қажетті опцияның атын жазу керек. Бұл жерде опцияның атын түгел жазбай, бас әріптермен ерекшеленген бӛлігін ғана жазып, ENTER батырмасын басқан жеткілікті.

2. Басқа опцияны таңдау үшін контекстік мәзірді қолдануға болады. Тышқанның оң батырмасын басу арқылы контекстік мәзірді шақыртады. Контекстік мәзірден қажетті параметрді таңдау керек.

1.7 Нүктелерді енгізу тәсілдері

Жұмыс барысында нүктелерді экранда тышқанның кӛмегімен шерту арқылы енгізуге болады. Одан басқа AutoCAD жүйесінде нүктелерді енгізудің бірнеше тәсілдері бар.

18
1.7.1 Нүктелерді координаталары арқылы енгізу

Екінші тәсіл – командалық жолда пернетақтаның кӛмегімен нүктенің координаталарын енгізу, мысалы: 85,717.15

Бұл мысалда нүкте екі координатасымен берілген: Х= 85 мм, Y= 717,15 мм. Пернетақтадан координаталарды енгізген кезде абсцисса мен ордината арасына үтір қойылады, ал санның бүтін мен бӛлшек бӛлігінің арасына нүкте қойылады.

Абсолюттік координаталарды енгізген кезде координаталары 0,0 болатын нүктені сызбаның қай жерінде орналасқанын ескеру керек.

Үшінші тәсіл – командалық жолда пернетақтаның кӛмегімен салыстырмалы декарттық координаталарды енгізу, мысалы:

@80,35

Бұл жазудағы @ символы нүкте алдыңғы енгізілген нүктеге қатысты орналасатынын анықтайды. Бұл жазудағы 80 саны нүктенің алдыңғы нүктеге қатысты Х осі бойымен 80 мм оңға ығысатынын, ал 35 саны – Y осі бойымен 35 мм жоғары ығысатынын білдіреді.

@43.5<60

1.7.2. Динамикалық енгізу

AutoCAD жүйесінде командалық жолды COMMAND LINE HIDE (СКРЫТЬ КОМАНДНУЮ СТРОКУ) командасының кӛмегімен жасырып қоюға болады. Бұдан кейін графикалық экранда тек динамикалық енгізу ғана қолжетімді болады. Командалық жолды қайтадан кӛрінетін ету үшін COMMAND LINЕ

(КОМАНДНАЯ СТРОКА) командасы қолданылады. Бұдан бӛлек командалық жолды басқару үшін Сервис панелінен Командная строка пунктін таңдауға болады немесе +<9> пернелерінің комбинациясын қолдануға болады.

Кӛбіне курсор командалық жолда емес, графикалық экран алаңында орналасатындығынан деректерді динамикалық енгізуді қолдануға тура келеді.

Бұл жағдайда LINE (ОТРЕЗОК) командасы орындалғанда бірінші нүктенің координаталары абсолюттік болады. Меңзердің қасындағы бірінші тӛртбұрышты терезеде санды енгізген соң, үтір пернесін басқан кезде бұл терезе жабылады да, екінші терезе ашылады (1.11-сурет). Ол терезеге

1.11-сурет

нүктенің екінші координатасын енгізу керек.

19
Екінші координатаны енгізген кезде бірінші координата терезесінде жабық құлыптың белгісі тұрады. Координаталар терезелерінен бір-біріне <Таb> пернесінің кӛмегімен ауысуға болады. Егер енгізуді қате жасаса, жүйе енгізуге тыйым салады, бұл кезде қате координатаны қызыл тӛртбұрышпен қоршайды.

1.12-сурет

Екінші және келесі нүктелерді енгізу кезінде жүйе енгізуді бірінші нүктеге қатысты салыстырмалы координаталарда енгізуді ұсынады. Бұл кезде меңзердің қасында деректерді енгізудің екі терезесін кӛреміз: қашықтық терезесі және бұрыш терезесі (1.12-сурет). Бастапқыда қашықтық терезесі

екпінді болады. Бұл терезелерде де бір-біріне ӛту үшін <Таb> пернесін қолдану керек. Графикалық экранда клавиатурадан деректерді енгізген кезде, координаталардың типін ӛзгерту үшін бірінші координатаның алдында келесі символдарды қолдану керек:

• # - абсолюттік координаталарға ӛту;

• @ - салыстырмалы координаталарға ӛту.

Динамикалық енгізуден бас тарту үшін DYN (ДИН) режимін ӛшіріп қою

керек.

Нүктелерді енгізудің келесі бір түрі – объектілік байланыс функцияларының кӛмегімен нұсқау арқылы.

Объектілік байланыс функцияларын Object Snap (Объектная привязка) панелі (1.13-сурет) арқылы немесе контекстік мәзірдің кӛмегімен шақырады.

1.13-сурет

Object Snap (Объектная привязка) панелінде келесі функциялардың батырмалары жинақталған:

- аралық нүктенің кӛмегімен бақылауды қолдану; - басқа (қосымша) нүктеден ығысу;

- шеткі нүктелер;

- орта нүктесі;

- қиылысу нүктесі;

- жорамал қиылысу нүктесі;

20
- сызықтық немесе доғалық сегменттің жалғасу нүктесі;

- доғаның, шеңбердің немесе эллипстің центрі;

- доғаның, шеңбердің немесе эллипстің квадранттары (бұл 0, 90, 180, 270бұрыштарында орналасқан нүктелер);

- жанасу нүктесі;

- объектіге перпендикуляр;

- объектіге параллель;

- мәтінді, блокты, сыртқы сілтемені қою нүктесі;

- тораптық нүкте;

- объектіге ең жақын нүкте;

- объектілік байланысты қолданбай;

- объектілік байланыстың тұрақты режимін күйге келтіру.

Контекстік кӛмегімен

функцияларын

координаталарын енгізе беруге болады.

21

мәзірдің объектілік

(1.14-сурет) байланыс үшін пернесін басып тұрып, тышқанның оң батырмасын басу керек (меңзер міндетті түрде графикалық экран аймағында болуы керек және ешқандай аспаптар панельдерінде болмауы керек). Бұл мәзір ӛзінің функциялары жағынан Object Snap (Объектная привязка) аспаптар панеліне ұқсас. Бұл жерде тек қосымша Mid Between 2 Points (Середина между точками) пункты және Point Filters (Координатные фильтры) қосымша мәзірі бар. Point Filters қосымша мәзірі алты түрлі координаталық фильтрлерді қолдануға мүмкіндік береді: X,.Y, .Z, .XY, .XZ, .YZ. Координаталық фильтр функциясы кӛбіне үшӛлшемді тұрғызулар кезінде қолданылады. Бұл функция сызбадағы бір нүктенің бір немесе екі координаталарын алып, кейін қалған координаталарын енгізуге мүмкіндік береді. Мысалы, келесі нүкте үшін басқа бір нүктенің абсциссасын алу керек болса, пернетақтадан Х әрпін (немесе контекстік мәзірден таңдап) енгізіп, абсциссасы есептелетін нүктені нұсқау керек. Содан соң нүктенің қалған

1.14-сурет
Mid Between 2 Points (Середина между точками) функциясы екі нүктенің дәл ортасындағы нүктені енгізуге мүмкіндік береді. Екі нүктені нұсқағанда жүйе олардың ортасын ӛзі есептейді.

Түс.

Объектілік байланыс функцияларын примитивтерді салу кезінде контекстік мәзірден Snap Overrides (Переопределение привязок) қосымша мәзірін таңдау арқылы шақыруға болады. 1.15- суретте кесіндіні салу кезіндегі контекстік мәзірден объектілік байланыс функцияларының тізімін шақырту кӛрсетілген.

1.8 Объектілердің қасиеттері

Әрбір объектінің ӛзіне тән қасиеттері болады. Оның ішінде кейбір қасиеттер барлық графикалық объектілерде болады: түсі, сызықтың түрі, сызықтың қалыңдығы. Бұл қасиеттер жалпы қасиеттер деп аталады. AutoCAD жүйесінде бұл қасиеттерде бір

қабатта орналасқан объектілер тобына немесе әр объектіге жеке-жеке тағайындауға болады. Әрине, қасиеттермен қабаттарда жұмыс істеген ыңғайлы, алайда кейде объектілерге жекелеп ӛзіне тән қасиеттерді тағайындау қажет болып қалады.

Объектіге түс тағайындау үшін құлама мәзірдің ФОРМАТ (FORMAT) бӛлімінен Цвет (Color) командасын шақыртады. Экранда Выбор цвета (Select color) диалогтық терезесі пайда болады (1.16-сурет).

Бұл терезеде түсті үш түрлі бӛлімнен таңдауға болады: Index Color (Номер цвета), True Color (Вся палитра) және Color Books (Альбомы цветов).

1.16-сурет

22
Таңдалған түстің аты қай бӛлімнен таңдалғанына байланысты:

 негізгі түстің ағылшынша немесе орысша аты (мысалы, Red (Красный));

 Index Color (Номер цвета) бӛлімінде 8-ден 255-ке дейінгі түстің нӛмірі;

 RGB схемасына сәйкес сандардың үштігі (мысалы, 54,132,190);

 Түстер альбомындағы аты (мысалы, DIC 336).

AutoCAD жүйесінде нӛмірі 1-ден 7-ге дейінгі түстер негізгі болып табылады: 1. қызыл – Red (Красный);

2. сары – Yellow (Желтый);

3. жасыл – Green (Зеленый);

4. кӛгілдір – Cyan (Голубой);

5. кӛк – Blue (Синий);

6. күлгін – Magenta (Фиолетовый);

7. ақ – White (Белый), шын мәнінде графикалық экранның фонына

байланысты ақ немес қара болуы мүмкін.

Бұл түстердің жетеуі де Color Control (Цвета) тізімінде болады.

Сонымен қатар, қажетті түсті тағайындау үшін Свойства объектов (Object

properties) аспаптар панелін қолдануға болады (1.17-сурет).

1.17-сурет

1.18-сурет

Сызықтың түрі. Әрбір объектіге немесе сурет қабатына сәйкес сызықтар түрі болады. Жүйеде бастапқы орнатылған сызық түрі Continuous (тұтас үздіксіз) болады. Сызықтың басқа түрін тағайындау үшін құлама мәзірдің ФОРМАТ (Format) бӛлімінен Тип линии (Linetype) командасын немесе Свойства объектов (Object properties) аспаптар панеліндегі тізімнен Другое (Other) пунктін (1.18- сурет) таңдау керек.

23
24

1.19 - сурет

1.20-сурет

Сызылып қойған объектінің сызық түрін ӛзгертуді екі түрлі жолмен орындауға болады:

25
1.21-сурет

- Объектіні белгілеңіз. Свойства объектов (Object properties) аспаптар панеліндегі Тип линии (Linetype) тізімін ашып, қажетті сызықтың түріне тышқанның сол батырмасын шерту керек.

- егер объектінің сызығының түрімен бірге басқа да қасиеттерін ӛзгерту керек

болса, онда объектіні белгілеп, стандарттық панельден (Свойства (properties) пиктограммасын басыңыз. Одан бӛлек Свойства (properties) диалогтық терезесін кез келген объектінің контекстік мәзірінен шақырып алуға болады. Объектіні белгілеген соң тышқанның оң батырмасын басып, контекстік мәзірді шақырасыз. Контекстік мәзірдегі тізімнің ең соңында Свойства (properties) пункті болады. Осыдан кейін ашылған диалогтық терезеде объектіге сызықтың жүйеде орнатылған кез келген түрін тағайындай аласыз.

Сызықтың қалыңдығы.

Әрбір объектіге немесе сызба қабатына сызықтың белгілі бір қалыңдығы (AutoCAD жүйесінде оны сызықтың салмағы деп атайды) сәйкес келеді.

Объектіге қажетті сызықтың қалыңдығын тағайындау үшін құлама мәзірдің ФОРМАТ (Format) бӛлімінде Вес линии (Lineweight) командасын таңдау керек немесе Свойства объектов (Object properties) аспаптар панелін (1.22-сурет) қолдану керек.

Вес линии (Lineweight) командасын таңдағанда экранда Настройки веса линии (Lineweight Settings) диалогтық терезесі шығады (1.23-сурет). Бұл диалогтық терезеде сызықтың бір қалыңдығын ағымдық етуге болады. Сонымен қатар сызықтың экрандағы кескінінің масштабын ӛзгертуге болады (Масштаб экранного отображения (Adjust Display Scale)).

Сызылып қойған объектінің сызық түрін ӛзгертуді екі түрлі жолмен орындауға болады:

- Объектіні белгілеңіз. Свойства объектов (Object properties) аспаптар панеліндегі Вес линии (Lineweight) тізімін ашып, қажетті сызықтың түріне тышқанның сол батырмасын шерту керек.

26
- егер объектінің сызығының қалыңдығымен бірге басқа да қасиеттерін

ӛзгерту керек болса, онда объектіні белгілеп, стандарттық панельден Свойства (properties) пиктограммасын басыңыз. Одан бӛлек Свойства (properties) диалогтық терезесін кез келген объектінің контекстік мәзірінен шақырып алуға болады. Объектіні белгілеген соң тышқанның оң батырмасын басып, контекстік мәзірді шақырасыз. Контекстік мәзірдегі тізімнің ең соңында Свойства (properties) пункті болады. Осыдан кейін ашылған диалогтық терезеде объектіге сызықтың жүйеде орнатылған кез келген қалыңдығын тағайындай

1.22-сурет

аласыз.

AutoCAD жүйесінде әрбір графикалық объект ӛзіне тән түсі, сызықтың түрі және сызықтың салмағы сияқты қасиеттерге ие болады. Сызықтың жуандығын бұл жүйеде салмағы деп атау қабылданған. Кӛбіне бұл қасиеттер объекті жасалған қабаттан алынады.

AutoCAD-та қабаттарды СЛОИ (LAYER) сызбаны орындау барысында бір-бірінің үстіне қабатталған жұқа калька қағаздарымен салыстыруға болады. Мұндай жұқа қағаздар олардағы барлық кескіндерді кӛруге мүмкіндік береді. Қабаттар әр түрлі түстерді қолдануға мүмкіндік береді, бұл сызбаны оқуды жеңілдетеді (1.24-сурет).

Қабаттармен жұмыс істеу

Қабаттарды қолдану – сызықтардың

түрлері мен түстері ажыратылатындай тәртіппен сызбаны орындаудың бірден-бір жолы. Қабаттар топтау мен сызбаның графикалық элементтерін таңдаудың күшті құралы болып табылады. Архитектуралық сызбаларда, мысалы, қабырғаларды, есіктерді, терезелерді, сумен қамтамасыз ету жүйелерін, электр жабдықтарының және тағы басқаларды бӛлек қабаттарда орындау қолайлы. Машина жасау сызбаларында осьтік сызықтар, кӛмекші сызықтар, сызықшалау (штриховка) және т.б. бӛлек қабаттарда орындалуы мүмкін. Қабаттарды жасауға және оларды сақтауға болады.

Қабаттар кӛмегімен кӛптеген мүмкіндіктер пайда болады:

1.24-сурет

- -

-

- -

Плоттердің қаламдары үшін әр түрлі түстер белгілеуге болады, бұл сызбаның түрлі-түсті болып басылуына мүмкіндік береді;

Қабаттардың кӛрінетіндігін басқаруға болады. Керексіз қабатты кӛрінбейтін етсеңіз, керекті объектілерді сызуды немесе оларды редакциялауды едәуір жеңілдетесіз;

Плоттерде объектіні сызуды басқаруға болады;

Қабатты кілттеп қоюға болады, бұл қабаттағы объектілерді ӛзгертуден қорғайды.

1.25-сурет

28
Қабат параметрлері.

Әр қабатта сызықтардың меншікті түсі, түрі және жуандығы болады. Кез келген сызбаны бастағанда 0 қабаты қосылады. Бұл қабаттағы сызық ақ/қара түсті болады, сызықтың түрі - (Continuous), яғни үздіксіз тұтас, сызықтың жуандығы - (Default – 0.25мм) болады (1.25-сурет).

Сонымен қатар қабаттың жағдайын анықтайтын тӛрт параметр (states) болады. Бұл параметрлерін қабаттың кӛрінетіндігін, қабатқа ӛзгеріс енгізу мүмкіншілігін басқарады.

- Вкл/Откл (On/Off). Қосылған қабаттар (On) кӛрінетін болады. Ажыратылған қабаттар (Off) кӛрінбейтін болады, бірақ сызбаны регенерация жасаған кезде қайта қосылады.

-

Размороженный/Замороженный (Thawed/Frozen). Размороженный (Thawed), яғни қатпаған, қабат кӛрінетін болады. Замороженный (Frozen), яғни қатып қалған қабат кӛрінбейді және ол қабат редакцияланбайды, және сызбмен бірге регенерацияға ұшырамайды.

Блокированный (Locked) – блокқа алынған қабат кӛрінеді, бірқа редакцияланбайды.

Выводимый на плоттер/Невыводимый на плоттер (Plottable/Not plottable). Not plottable деп белгіленген қабаттар плоттермен сызбаны баспадан шығарған кезде сызылады. Ажыратылған немесе қатырылған қабаттар плоттермен сызылмайды.

Жаңа қабатты жасау.

Жаңа қабатты жасау үшін Слои (Layers) (1.26-сурет) аспаптар панеліндегі

пиктограммасын шертіңіз немесе Формат құлама мәзірінен Слои пунктін таңдаңыз. Экранда Диспетчер свойств слоя (Layer properties manager) диалогтық терезесі пайда болады(1.27-сурет).

1.26-сурет

29 1.27 - сурет

Кӛрініс центрі

Кӛрініс экранының қарама-қарсы бұрышы Кӛрініс экранының бірінші бұрышы

Аспаптар

Осы терезеде барлық қолданылып отырған қабаттардың тізімі болады. Бұл терезеде жаңа қабаттарды жасауға және қабаттардың қасиеттерін ӛзгертуге болады. Диалогтық терезедегі Новый (New) батырмасын шертіңіз. Қабаттар тізімінде жаңа қабат пайда болады. Оның бастапқы аты Слой 1 (Layer 1) болады. Бұл ат кӛкжолақпен ерекшеленіп тұрады және осы кезде қабаттың жаңа атын қоюға болады. Қабаттың атын енгізгеннен кейін Enter пернесін басыңыз.

Қабаттағы түсті, сызықтың түрі мен қалыңдығын ӛзгерту үшін меңзерді қабаттың сәйкес бағанасына тышқанның сол батырмасымен шертіп қалу керек. Сол кезде 1.28-1.30-суреттегілердей кӛрсетілген диалогтық терезелердің бірі ашылады. Сызықтың түрін таңдаған кезде 1.29-суреттегідей Выбор типа линий

1.28-сурет

1.29-сурет

терезесі шығады. Қажетті сызықтарды енгізу үшін Загрузить батырмасын басу керек. Сонда 1.31-суреттегідей Загрузка/перезагрузка типов линий атты терезе шығады. Осы терезеден керекті сызықтың түрін таңдап алу керек. Қажетті параметрлерді таңдағаннан кейін ОК батырмасын басу керек.

30
1.30-сурет

1.31-сурет

31
2 ГРАФИКАЛЫҚ ПРИМИТИВТЕР

Кез келген сызба примитив деп аталатын графикалық элементтерден тұрады. Примитивтер жәй және күрделі болып екіге бӛлінеді. Примитивтердің түрлері тӛмендегі схемада кӛрсетілген:

ЖЖ?йәйпрпирмиимтитвитветрер

Жазық Кеңістік

Примитивтер

Примитивтер

Күрделі

К?рделі примитивтер

примитивтер

кесінді нүкте шеңбер доға түзу сәуле эллипс сплайн мәтін

полисызық мультисызық мультимәтін ӛлшем

шығарма сызық допуск

штрихтау

сыртқы сілтеме атрибут

растрлық кескіндер

үшӛлшемді полисызықтар

кӛрініс экрандары

Примитивтерді салу командалары Рисование құлама мәзірінде орналасқан. Сонымен қатар олар Рисование аспаптар тақтасындағы батырмалармен

беріледі(2.1 сурет).

2.1-сурет

32
2.1 Жәй примитивтер

2.1.1 Нүкте (Точка - Point).

Нүктелер Точка (Point) командасының кӛмегімен сызылады. Нүктелерді ӛзіндік стилімен және белгілі бір ӛлшемдермен сызуға болады.

Команданы шақырудың үш түрлі әдісі бар.

- РИСОВАНИЕ (DRAW) мәзірі – Точка (Point) ;

- РИСОВАНИЕ (DRAW) аспаптар тақтасы – пиктограммасы; - Командалар жолы – Точка (Point).

POINT (ТОЧКА) командасын шақырғанда келесі сұрау шығады:

Current point modes: PDVODE =0 PDSIZE = 0.0000 Specify a point:

(Текущие режимы точек: PDVODE =0 PDSIZE = 0.0000 Укажите точку:)

Нүктені

тышқанның кӛмегімен немесе пернетақтадан координаталарымен енгізуге болады. Экранда нүкте пайда болады. Егер режимдер PDVODE =0 және PDSIZE = 0.0000 болса, нүкте экранда бір нүкте түрінде белгіленеді. Ал мұндай нүктені сызбада қолдану кӛбіне ыңғайсыз. Сондықтан Формат (Format) құлама мәзірінде Отображение точек (Point Style) пункті бар. Осы аттас диалогтық терезеде нүктенің формасын таңдап алу керек. Сонда компьютер берілген нүктелерді жаңа формамен салып шығады.

Осындай формалармен бейнеленген нүктелер жаңа объектілерді Node (Узел) объектілік байлау функциясының кӛмегімен салуға пайдаланылуы мүмкін. Мұндай нүктелер тораптық деп аталады. Нүктелерді пайдалану мысалын қарастырайық. Алдын-ала дайындалған тораптық нүктелер арқылы кесінді салайық (2.3-сурет).

Ол үшін Line (Отрезок) командасын

2.2-сурет

шақыру керек.

Specify first point:

(Первая точка:)

Тышқанның сол батырмасының кӛмегімен Object Snap (Объектная привязка)

тақтасында (Node (Узел) пиктограммасын таңдаймыз. Курсордың кӛмегімен бірінші тораптық нүктені нұсқаймыз (жүйе нүктені шеңбермен қоршап кӛрсетеді). Содан соң қайтадан объектілік байлаудың Node (Узел) функциясын таңдап,

33
екінші тораптық нүктені нұсқаймыз. Бұдан кейін экранда ізделінді кесінді пайда болады (2.4-сурет).

2.3-сурет

Нүктелерді салатын командаларды қарастырайық (2.5- сурет).

Бірінші команда - DIVIDE (ПОДЕЛИТЬ). Бұл команда кесіндіні бірдей бӛліктерге бӛледі.

Бұл команданың бірінші сұрауы:

Select object to divide:

(Выберите объект для деления:) Алдын-ала салынған кесіндіні нұсқау керек (2.6-сурет). Содан соң

келесі сұрау болады:

Enter the number of segments or [Block]:

(Число сегментов или [Блок]:)

Кесіндіні қанша бӛлікке бӛлу керек болса, сонша санды енгіземіз. Мысалы, 6 санын енгізсек, берілген кесінді 6 бірдей бӛлікке бӛлінеді.

Келесі команда объектінің басынан

2.4-сурет

бастап

MEASURE

Команданың бірінші сұрауы: Select object to measure: (Выберите объект для разметки:)

берілген қашқтықта орналастырады. Бұл (РАЗМЕТИТЬ)

Алдын-ала салынған кесіндіні таңдаймыз. Содан соң келесі сұрау шығады:

Specify length of segment or [Blok]:

(Длина сегмента или [Блок]:) Қажетті санды енгізгеннен кейін

2

1

компьютер нүктелерді кесіндінің басынан бастап берілген қашықтықта

2.5-сурет

34
нүктелерді белгілеп шығады.

2.1.2 Кесінді (Отрезок - Line).

Кесінді – AutoCAD жүйесіндегі ең қарапайым объект.Ол жалғыз болуы

мүмкін немесе шеткі нүктелері қосылып сынық сызық құрауы мүмкін. Бұл сынық сызықтың әр кесіндісі ӛз бетінше бӛлек объект болып табылады. Кесінділер Отрезок (Line) командасының кӛмегімен салынады. Команданы шақырудың үш түрлі әдісі бар.

- РИСОВАНИЕ (DRAW) мәзірі – Отрезок (line) ;

- РИСОВАНИЕ (DRAW) аспаптар тақтасы – пиктограммасы;

- Командалар жолы – Отрезок (Line).

Кесінді командасын шақырғанда командалық жолда келесі жазу пайда

болады:

Command: _line Specify first point:

Бұл компьютер кесіндінің бастапқы нүктесін сұрап тұрғанын білдіреді. Бұл нүктені командалар жолында координаттарын енгізу арқылы беруге болады. Немесе курсордың кӛмегімен графикалық алаңда тышқанның сол батырмасын шерту арқылы беруге болады. Одан соң, командалық келесі сұрау пайда болады:

Specify next point or [Undo]:

(Келесі нүкте немесе [Отменить]:), яғни компьютер кесіндінің екінші нүктесін сұрап отыр, оны да екі тәсілмен беруге болады: координаталарын беру арқылы немесе курсордың кӛмегімен.

[Undo] опциясы алдында берілген нүктені жояды. Бұл команданың орысша баламасы Отменить компьютермен орындалатын командалардың қатарына кіреді, сондықтан оны ӛзгеріссіз қалдырып отырмыз.

LINE командасы бұнымен аяқталмайды, ол келесі сұрауды жасайды:

Specify next point or [Undo]:

(Келесі нүкте немесе [Отменить]:)

Бұл команда экранда бірнеше кесінділерден тұратын сынық сызық салуға

болатынын кӛрсетеді.

Егер курсорды графикалық алаңның ішіне қойып, тышқанның оң батырмасын

басса, экранда контекстік мәзір пайда болады:

Enter (Завершить) - аяқтау

Cancel (Прервать) - тоқтату

Close (Замкнуть) - тұйықтау

Undo (Отменить) - қайтару

Pan (Панорамирование) – панорамалау Zoom (Зуммирование) – үлкейтіп, кішірейту

Бұл мәзірде Enter (Завершить) пункті команданы аяқтайды, Cancel (Прервать) пункті команданың жұмысын тоқтатады, Close (Замкнуть) пункті соңғы кесіндінің соңғы нүктесі мен бірінші кесіндінің басын қосатын тағы да бір кесінді сызып, тұйықтайды, Undo (Отменить) пункті ендірілген командаларды

35
қайтарып жояды. Pan (Панорамирование), Zoom (Зуммирование) пункттері келесі тақырыптарда қарастырылады.

Егер ұзындығы 100 мм кесіндіні 60 бұрыш кӛлбеулікпен салу керек болса, онда бірінші нүкте берілгеннен кейін командалық жолда екінші сұрауға мынадай жауап жазылады:

@ 100 < 60.

2.1.3 Тік тӛртбұрыш (Прямоугольник - Rectang)

Тік тӛртбұрыш сызбаларда кӛптеп кездесетін геометриялық фигура. Сондықтан AutoCAD графикалық жүйесінде арнайы Прямоугольник (Rectang) командасы бар.

Бұл команданы шақыру үшін тӛмендегі тәсілдердің бірін қолдануға болады:

1. Рисование (Draw) бөлімінен Прямоугольник (Rectang )командасы шақырылады.

2. Рисование (Draw) аспаптар панелінде пиктограммасын курсормен таңдау арқылы шақырылады.

3. Командалық жолда Прямоугольник (Rectang) командасы жазылады.

AutoCAD графикалық жүйесінде тік тӛртбұрышты екі түрлі тәсілмен сызуға болады: тік тӛртбұрыштың диагоналінің шеткі нүктелерін кӛрсету арқылы және

бір нүкте мен тік тӛртбұрыштың қабырғаларының ӛлшемдерін енгізу арқылы.

Фаска (Chamfer) және түйіндесу(Fillet) параметрлерін қолданып, екі нүкте арқылы тік тӛртбұрыш салу

2.7-сурет

Кәдімгі тік тӛртбұрышты салу

Бірінші тәсіл бойынша тӛмендегідей жолмен салынады.

Command: _rectang

Specify first corner point or [Chamfer/Elevation/Fillet/Thickness/Width]: Компьютер тік тӛртбұрыштың бірінші бұрышының нүктесін сұрап тұр. Оны

сіз графикалық алаңның кез-келген жерінде қалауыңызша таңдай аласыз. Содан соң келесі сұрау болады:

Specify other corner point or [Dimensions]:

Бұл жерде тік тӛртбұрыштың тӛбесі болатын және бірінші нүктеден жүргізілген диагональдің бойындағы нүктені кӛрсету керек. Нүктенің координатасын әр түрлі жолмен енгізуге болады, оның ішінде объектілік байлауды да қолдануға болады.

Егер екінші нүктені сұраған кезде Specify other corner point or [Dimensions]: [Размер Dimensions] опциясын таңдап алса, AutoCAD жүйесі тік тӛртбұрыштың қабырғаларының ӛлшемін сұрайды: алдымен оның ұзындығын, яғни Х осы

36
бойынша ӛлшемін, содан соң енін, яғни Y осі бойынша ӛлшемін. Содан кейін үшінші нүктені кӛрсету керек деген сұрау болады. Бұл нүктені тік тӛртбұрышты алғашқы нүктеге қатысты қай жағына орналастыру керек болса сол жақты кӛрсету керек: жоғары және солға қарай, жоғары және оңға қарай, тӛмен және солға қарай, тӛмен және оңға қарай.

2.1.4 Кӛпбұрыш (Многоугольник - Polygon)

Дұрыс кӛпбұрыштарды сызу үшін Многоугольник (polygon) командасы қолданылады. AutoCAD графикалық жүйесінде кӛпбұрыш деп геометриялық дұрыс кӛпбұрыштарды, яғни ішкі бұрыштары тең және қабырғаларының ұзындықтары тең геометриялық дӛңес тұйық фигураларды айтады. AutoCAD жүйесінде кӛпбұрыштардың қабырғалары 3-тен 1024-ке дейін қабылдауға болады.

Команданы шақыру тәсілдері:

1. Многоугольник (Polygon) пиктограммасын басу арқылы, бұл пиктограмма аспаптар панелінің Рисование (Draw) бөлімінде орналасқан.

2. Құлама мәзірдегі Рисование (Draw) бөліміндегі Многоугольник (Polygon) командасын таңдау арқылы.

3. Командалық жолға Polygon сөзін жазу арқылы.

Команданы шақырғаннан кейін жүйе кӛпбұрыштың қабырғалар санын сұрайды:

Enter number of sides <4>:

Компьютердің ӛзі команданы осының алдында соңғы рет шақырған кездегі енгізілген қабырғалар санын ұсынады. Егер сол санмен келісетін болсаңыз, тышқанның оң батырмасын шертіп қалу жеткілікті. Егер басқа сан керек болса, пернетақтада жаңа мәнді теруге болады. Содан соң жүйе кӛпбұрыштың центрін сұрайды:

Specify center of polygon or [Edge]:

Кӛпбұрыштың центрі болатын нүктені кӛрсеткен соң, келесі опциялардың бірін таңдау керек:

авильный шест

Вписанный в о радиусом 50 м

2.8-сурет

– шеңберге іштей (Inscribed) немесе сырттай (Circumscribed) кӛпбұрыш сызу.

Кӛпбұрыштарды сызу мысалы 2.8 және 2.9-суреттерде кӛрсетілген. 37

Радиусы 50 мм шеңберге іштей

сызылған дұрыс алтыбұрыш

Радиусы 50 мм шеңберге

сырттай сызылған дұрыс

Enter an option [Inscribed in circle/Circumscribed about circle] :

Specify first extension line origin or :

(Начало первой выносной линии или <выбрать объект>:)

Бірінші шығарма сызықтың нүктесін (1) нұсқау керек. Жүйенің келесі сұрауы:

Specify second extension line origin: (Начало второй выносной линии:)

Екінші шығарма сызықтың нүктесін (2) объектілік байлау кӛмегімен белгілейміз. Бұдан кейін жүйе ӛлшем сызығын қай жерге қою керек екенін сұрайды:

Specify dimension line location or

[Mtext/Text/Angle/Horizontal/Vertical/Rotated]:

(Положение размерной линии или [Мтекст/Текст/Угол/Горизонтальный/Вертикальный/Повернутый]:)

Объектіде белгіленген нүктелер бойынша жүйе ӛлшемнің қай типін (горизонталь немесе вертикаль) қою керек екенін анықтайды. Егер сіз онымен

2.43-сурет

келіссеңіз, тышқанның сол батырмасын шертіп, ӛлшем сызықтың орнын анықтайтын нүктесін нұсқайсыз. Жүйе командалық жолда ӛлшем мәтінін жазады:

Dimension text = 30

(Размерный текст = 30).

Қойылған ӛлшем біртұтас объект (примитив) болып табылады. Егер біз оны

тышқанның кӛмегімен таңдайтын болсақ, ол түгелімен белгіленеді.

Дәл осы жолмен объектінің вертикаль ӛлшемін қоюға болады (2.44-сурет).

59
Бірінші және екінші шығарма сызықтардың нүктелерін енгізгеннен кейін, ӛлшемдік сызықтың орнын кӛрсететін кезде тышқанның кӛмегімен ӛлшемді сол (немесе оң) жаққа тартып, қажетті орында тышқанның сол батырмасын шерту керек. Нәтижесінде объектінің вертикаль ӛлшемі қойылады.

2.44-сурет

Сызықтың ӛлшемнің типін ӛзгертуге болады. Ол үшін ӛлшем сызықтың орнын кӛрсететін кезде келесі опциялардың бірін таңдауға болады:

• Mtext (Мтекст) – мультимәтіннің мүмкіндіктерін пайдаланып, күрделі ӛлшем мәтінін енгізу;

• Text (Текст) – жүйенің ұсынған мәтінінен бӛлек ӛлшем мәтінін енгізу;

• Angle (Угол) – ӛлшем мәтінінің ӛлшем сызығына қатысты бұрышын беру;

• Horizontal (Горизонтальный) – горизонталь ӛлшемді қою;

• Vertical (Вертикальный) – вертикаль ӛлшемді қою;

• Rotated (Повернутый) – бұрылған (кӛлбеу) ӛлшем; AutoCAD жүйесі

сұрайды:

Specify angle of dimension line: (Угол поворота размерной линии:)

Осы кезде бұрылу бұрышын пернетақтадан енгізуге болады немесе қайтадан ӛлшенентін объектінің екі шеткі нүктесін кӛрсету керек, сонда жүйе қажетті бұрышты ӛзі есептейді.

Сызықтық ӛлшемді қоюдың екінші тәсілі бар. Команданы шақырғаннан кейін объектінің екі нүктесін енгізудің орнына select objecf (выбрать объект) опциясын қолдануға болады.Ол үшін Enter пернесін басу керек. Содан кейін жүйе келесі сұрауды жасайды:

Select object to dimension:

(Выберите объект для нанесения размера:)

Осы кезде объектіге тиісті кесіндіні, доғаны, шеңбердің немесе полисызық сегментін кӛрсету керек. AutoCAD жүйесі шеткі нүктелерді ӛзі анықтап, ӛлшем сызықты қай жерге қою керек екенін сұрайды.

DIMALIGNED (РЗМПАРАЛ) командасы сызықтық ӛлшемді таңдалған кесіндіге немесе екі нүктеге параллель ӛлшемді қоюға мүмкіндік береді. Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Aligned (Параллельный) пунктін таңдау арқылы немесе

Dimension (Размеры) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Бұл команданың жұмысының нәтижесі 2.45-суретте

2.45-сурет

60
кӛрсетілген.

2.3.2 Доғаның ұзындығы

DIMARC (РЗМДУГА) командасы доғаның ұзындығын арнайы символдың

кӛмегімен қоюға мүмкіндік береді. Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Arc Length (Длина дуги) пунктін таңдау арқылы немесе Dimension

(Размеры) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Команданың бірінші сұрауы:

Select arc or polyline arc segment:

(Выберите дугу или дуговой сегмент полилинии:)

Доғаны кӛрсету керек. Әрі қарай:

Specify arc length dimension location, or [Mtext/Text/Angle/Partial/LeaderJ: (Положение размера длины дуги или

[Мтекст/Текст/Угол/Частичный/Выноска]:)

Доға ұзындығының ӛлшем орнын кӛрсету үшін нүктені тышқанның кӛмегімен нұсқау керек. Мтекст,Текст,Угол опцияларының мағынасы сызықтық ӛлшемдерді қойғандағыдай. Partial (Частичный) опциясы доғаның түгел ӛлшемінің орнына оның бӛлігінің ғана ӛлшемін қою керек кезде қолданылады (жүйе доға бӛлігінің екі нүктесін енгізуді сұрайды). Leader (Выноска) опциясы ӛлшем мәтінін шығарып кӛрсетуге арналған. Қажет болған жағдайда доға символы ӛлшемнің алдында емес үстінде болатындай немесе мүлдем болмайтындай етіп, ӛлшем стилін келтіруге болады. Доға ӛлшемдерін

қою нұсқалары 2.46-суретте кӛрсетілген.

2.3.3 Ординаталық ӛлшем

DIMORDINATE (РЗМОРДИНАТА) командасы берілген нүктенің абсциссасы мен ординатасының мәндерін кӛрсетуге мүмкіндік береді. Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Ordinate (Ординатный)

пунктін таңдау арқылы немесе Dimension (Размеры) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Команданың бірінші сұрауы: Specify feature location:

(Укажите положение элемента:)

Координатасы ӛлшенетін нүктені нұсқау керек. Келесі сұрау:

Non-associative dimension created.

Specify leader endpoint or fXdatum/Ydatum/Mtext/Text/AngleJ:

(Создан неассоциативный размер.

Конечная точка выноски или [Хзначение/Узначение/Мтекст/Текст/Угол]:)

2.46-сурет

61
Шығарма сызықтың аяқталатын нүктесін нұсқау керек. Бұл жерде жүйе екі координатаның (абсцисса немесе ордината) қайсысын қою керек екенін ӛзі анықтай бастайды. Жұмыстың нәтижесі (1(201,283), 2(178,263) нүктелері) 2.47-

2.47-сурет

беру.

2.3.4 Радиус

суретте кӛрсетілген.

Команданың басқа опциялары:

• Xdatum (Хзначение) – абсцисса жазу сӛресін беру, шығарма сызықтың орнына қарамастан;

• Ydatum (Узначение) – ордината жазу сӛресін беру, шығарма сызықтың орнына қарамастан;

• Mtext (Мтекст) – мультимәтін мүмкіндіктерін пайдаланып жаңа мәтін енгізу;

• Text (Текст) – жаңа мәтін енгізу;

• Angle (Угол) – ӛлшем мәтінінің бұрышын

DIMRADIUS (РЗМРАДИУС) командасы радиус ӛлшемін қоюға арналған. Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Radius (Радиус) пунктін

таңдау арқылы немесе Dimension (Размеры) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Команданың бірінші сұрауы: Select arc or circle:

(Выберите дугу или круг.)

Доғаны немесе шеңберді нұсқау керек. Содан соң келесі сұрау болады (ххх орнында ӛлшенген радиусқа тең сандық мән болады):

Dimension text = XXX

Specify dimension line location or [Mtext/Text/Angle]: (Положение размерной линии или [Мтекст/Текст/Угол]:)

62
2.48-сурет 2.49-сурет

Курсормен ӛлшем сызығының орнын (шеңбердің сыртында немесе ішінде) нұсқап кӛрсету керек (2.48-сурет).

DIMJOGGED (РЗМИЗЛОМ) доғаның немесе шеңбердің радиусын сынық сызықпен белгілеу үшін қолданады (2.49-сурет). Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Jogged (С изломом) пунктін таңдау арқылы немесе

Dimension (Размеры) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Ӛлшем сызығының орнын және сыну нүктесін жүйе қосымша сұрайды. Сызықтың сыну бұрышын ӛлшем стилінде керекті күйге келтіруге болады.

2.3.5 Диаметр

DIMDIAMETER (РЗМДИАМЕТР) командасы диаметр ӛлшемін қоюға арналған. Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Diameter (Диаметр) пунктін таңдау арқылы немесе Dimension (Размеры) аспаптар

панелінде

пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Диаметрді қою

мысалдары кӛрсетілген.

2.50-суретте

диаметрді ішіне кезде, ол доғаға қойылған радиус сияқты қойылады, яғни диаметр ӛлшем сызығының бір-ақ жағында бағыттауышы

болады.

бағыттауышымен болсын десеңіз, онда DIMATFIT жүйелік айнымалының мәнін 1 санына ӛзгерту керек. Ол үшін командалық жолда DIMATFIT командасын теріп, Enter батырмасын басамыз. Командалық жолда келесі сұрау шығады:

Enter new value for DIM A TFIT <3>:

Егер диаметр

екі жағында да

Әдетте шеңбердің

орналастырған

2.50-сурет

63

2.51-сурет

(Новое значение DIMATFIT <3>.)

Жаңа мәнді , яғни 1 санын енгіземіз. Енді диаметрді шеңбердің ішіне қойғанда оның екі жағында да бағыттауыштары болады (2.51-сурет). Қажет болған жағдайда DIMATFIT жүйелік айнымалысының қайтадан бұрынғы мәнін енгізуге болады.

2.3.6 Бұрыштық ӛлшем

DIMANGULAR (РЗМУГЛОВОЙ) командасы түзулер арасындағы бұрышты немесе доғаның бұрыштық ӛлшемін (немесе шеңбер бӛлігінің) қоюға арналған. Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Angular (Угловой)

пунктін таңдау арқылы немесе Dimension (Размеры) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Команданың бірінші сұрауы: Select arc, circle, line, or :

(Выберите дугу, круг, отрезок или <указать вершину>:)

Доғаны таңдаған кезде, бұрыштың тӛбесі ретінде оның центрі болады. Шығарма сызықтардың бастары доғаның шеткі нүктелері болады. Ӛлшем сызығы шығарма сызықтардың арасындағы доға түрінде болады (2.52-сурет).

Шеңберді таңдаған кезде (1) нүктесі бірінші шығарма сызықтың басы болады. Бұрыштың тӛбесі шеңбер центрі болады. Бұрыштың екінші шеткі нүктесі ретінде (2) нүктесін нұсқаймыз. Бұл нүкте екінші шығарма сызықтың басы болады. Бұл нүкте шеңберде жатпауы да мүмкін.

Кесіндіні таңдаған кезде екі кесіндіні кезек-кезек нұсқау керек. Программа таңдалған кесінділерді бұрыштың қабырғалары ретінде, ал олардың қиылысу нүктесін бұрыштың тӛбесі ретінде қабылдайды. Ӛлшемдік сызық кесінділердің арасындағы кіші бұрышты анықтайды. Егер ӛлшем доғасы берілген кесінділермен қиылыспаса ол кесінділер шығарма сызықтардың кӛмегімен ұзартылады. Қойылатын бұрыш шамасы әрқашан 180 градустан кем болады.

2.52-сурет

2.3.7 Лездік ӛлшем

QDIM (БРАЗМЕР) командасы бір типті ӛлшемдер тобын немесе базалық және тізбекті ӛлшемдерді жылдам қою үшін арналған. Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Quick Dimension (Быстрый размер) пунктін таңдау

64
арқылы немесе Dimension (Размеры) аспаптар панелінде басу арқылы шақыруға болады. Команданың бірінші сұрауы:

Associative dimension priority = Endpoint

Select geometry to dimension:

(Приоритет в ассоциативных размерах = Конточка Выберите объекты для нанесения размеров.)

Бір типті ӛлшемдер қойылатын объектілерді таңдау керек.

пиктограммасын

Жүйе осы жерде ассоциативті ӛлшемдер үшін Endpoint (Конточка) объектілік байлауының үстем болатынын хабарлайды. Бұл жағдайды seTtings (Параметры) опциясының кӛмегімен ӛзгертуге болады.

Specify dimension line position, or [Continuous/Staggered/Baseline/Ordinate/Rudius/Diameter/datumPoint/Edit /seTtings]:

(Положение размерной линии или

[Цепь/Ступенчатый/Базовый/Ординатный/Радиус/Диаметр/Точка/Изменить/ Параметры] <Цепь>:)

Опциялармен танысайық:

• Continuous (Цепь) – ӛлшем тізбегін беру;

• Staggered (Ступенчатый) – сатылы ӛлшемдер (тізбек сияқты, бірақ ӛлшемдер сатылы орналасады) (2.53-сурет);

• Baseline (Базовый) – базалық ӛлшемдерді беру (2.54 – сурет); • Ordinate (Ординатный) – ординаталық ӛлшемдерді беру;

• Radius (Радиус) – радиустарды қою;

• Diameter (Диаметр) – диаметрлерді қою;

• datumPoint (Точка) – базалық немесе ординаталық ӛлшем үшін базалық нүктені таңдау;

• Edit (Изменить) – бірнеше ӛлшемдерді ӛзгерту;

• seTtings (Параметры) – объектілік байлаудың басқа түрін үстем етіп тағайындау.

2.53-сурет

2.3.8 Базалық ӛлшем

DIMBASELINE (РЗМБАЗОВЫЙ) командасы бір базалық нүктеден бірнеше ӛлшемдерді қоюға мүмкіндік береді. Бұл команданы Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Baseline (Базовый) пунктін таңдау арқылы немесе Dimension

65
(Размеры) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Команда бірінші шығарма сызықтың орнын сұрамайды, бірден екінші шығарма сызықтан бастайды:

Specify a second extension line origin or [Undo/Select] :

(Начало второй выносной линии или [Отменить/Выбрать] <Выбрать>:)

Базалық ӛлшемдердің базасы ретінде алдыңғы сызықтық ӛлшем қабылданады (2.54-сурет). Егер сіз сол базаға келісетін болсаңыз, екінші шығарманың бастапқы нүктесін кӛрсетесіз. Әрі қарай келесі нүктелерді нұсқап, оларды таңдауды Esc батырмасын басу арқылы аяқтайсыз.

Егер жүйе база ретінде қабылдайтын соңғы ӛлшемді таппаса, келесі сұрауды қояды:

Select base dimension:

(Выберите исходный размер:)

Бұл сұрауға жауап ретінде басқа сызықтық ӛлшемді база ретінде қабылдауға болады.

2.54-сурет

2.3.9 Ӛлшемдік тізбек

DIMCONTINUE (РЗМЦЕПЬ) командасы бір-бірін жалғастырып орналасатын ӛлшемдердің тобын қоюға арналған. Бұл команданы пернетақтадан енгізуден бӛлек, Dimension (Размеры) құлама мәзірінен Continue (Продолжить)

пунктін таңдау арқылы немесе Dimension (Размеры) аспаптар панелінде

2.55-сурет

пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. 66

Команда бірінші шығарма сызықтың орнын сұрамайды, бірден екінші шығарма сызықтан бастайды. Келесі шығарма сызықтардың орнын біртіндеп кӛрсетіп шығу керек. Ӛлшемді тізбектеп қоюдың мысалы 2.55-суретте кӛрсетілген.

2.4 Кеңістік примитивтері

Кеңістік примитивтеріне келесі примитивтер жатады: - Кӛрініс экрандары;

- Үшӛлшемді полисызықтар;

- Блоктар.

2.4.1 Кӛрініс экрандары

Үш ӛлшемді объектіні тұрғызған кезде графикалық экранды бірнеше бӛлікке (кӛрініс экрандарына) бӛлген қолайлы. Әрбір кӛрініс экранында ӛзінің кӛру нүктесін орнатып, қажетті кескіндерді орындауға болады. Жүйе бірнеше қиылыспайтын кӛрініс экрандарының конфигурациясын жасауға және оларға ат беруге мүмкіндік береді. Бұл команданы View (Вид) құлама мәзірінен немесе

Видовые экраны аспаптар тақтасынан пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Бұл команда 2.56-суреттегідей диалогтық терезені ашады

New name (Новое имя) алаңында конфигурацияның атын енгіземіз. Standard View ports (Стандартная конфигурация) алаңында конфигурацияларды Preview (Образец) алаңында кӛріп, қажетті конфигурацияны қабылдаймыз.

2.56-сурет

Бұл диалогтық терезеде режимді, кӛріністі және визуалдық стильді ӛзгертуге болады.

Егер Standard View ports (Стандартная конфигурация) тізімінде Три справа конфигурациясын таңдағанда Preview (Образец) алаңында экранның үшке бӛлінгенін кӛреміз. Үш экранның әрқайсысы үшін режимді, кӛріністі және

67
визуалдық стильді қоямыз (2.57-сурет). ОК батырмасын басқаннан кейін экранда графикалық алаңның үш бӛлікке бӛлінгенін кӛреміз (2.58-сурет). Белсенді кӛрініс экранының рамкасы жуан болып келеді және бұл кӛрініс экранында курсордың түрі айқас кесінділер болып келеді. Егер басқа кӛрініс экранын белсенді ету керек болса, тышқанның сол батырмасының кӛмегімен экранның ішіне шертіп қалу керек.

2.57-сурет

2.58-сурет

68
2.4.2 Үшӛлшемді полисызықтар

Үшӛлшемді полисызықтар тӛбелерінің координаталары үш ӛлшемдік кеңістікте кез келген болуы мүмкін және бір-бірімен байланысқан түзу сызықты сегменттерден тұрады.

Үшӛлшемді полисызықтар 3D POLY (3-ПЛИНИЯ) командасының кӛмегімен сызылады.

Жүйенің бірінші сұрауы келесі болады:

Specify start point of polyline:

(Начальная точка полилинии:)

2.59-сурет

2.4.3 Блоктар

Осы кезде полисызықтың бастапқы нүктесі болатын нүктенің үшӛлшемді кеңістіктегі координаталарын енгізу керек.

Дәл осылай келесі нүктесінің координаталарын енгізу керек. Жүйенің қайталап сұрайтын сұрауы мынадай болады:

Specify end point of line or [Undo]:

(Конечная точка сегмента или [Отменить]:) Үшінші нүктені енгізгенде сұрау ӛзгереді:

Specify end point of line or [Close/Undo]: (Конечная точка сегмента или

[Замкнуть/Отменить]:)

Қажетті нүктелерді енгізгеннен кейін Еnter

пернесін басып команданы аяқтаймыз. Экранда полисызықтың кескіні пайда болады. (2.59-сурет).

Блок деп AutoCAD объектілерінің бір немесе бірнеше тобын айтады, олардың ортақ бір аты болады және бір объект ретінде қарастырылады (75-сурет).

Бұл объектілер AutoCAD-тың стандартты объектілерінен тұрады және келесі мақсаттарда қолданылады:

- Бӛлшектердің, олардың түйіндерінің, сызбада жиі қолданылатын элементтердің кітапханасын (қажетті элементтер жиналатын орынды кітапхана деп атау қабылданған) жасау. Оларды кейін жаңа сызбаларға қоюға болады.

- Сызбаларды жедел және тиімді орындау үшін оларға дайын блоктарды қою. Блоктарды жылжыту, кӛшіру.

- Диск кеңістігін үнемдеу және сызба файлын кішірейту мақсаты. Блокты адресті түрде сызбадағы орындарына қою арқылы күрделі сызбаларды ӛңдеуді жылдамдату;

- Сызбаның графикалық элементтерінің мәтіндік түсініктемелерімен байланысы үшін, әр түрлі сипаттізімдерді жасау үшін.

Блок жасау үшін Блок (block немесе bmake) командасы қолданылады.

Блоктың базалық нүктесі болады және ол сызбада блокты қою нүктесін анықтайды.

69
Блок жасау үшін BLOCK (БЛОК) командасын қолданамыз. Оны пернетақтадан жазудан бӛлек, Draw (Рисование) құлама мәзірінен Block/Make (Блок/Создать)

пунктін таңдау арқылы немесе Draw (Рисование) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Команданы шақырғаннан кейін экранда Block Definition (Описание блока) диалогтық терезесі пайда болады (2.60 – сурет). Бұл терезеде блокқа ат қою керек. Блоктың аты 255 символға дейін болуы мүмкін. Ол әріптерден, цифрлардан, жүйемен немесе программамен басқа мақсаттарға қолданылмайтын арнайы символдардан құралуы мүмкін. DIRECT, LIGHT, AVE_RENDER, RM_SDB, SH_SPOT и OVERHEAD деген атаулар блоктың аты бола алмайды.

Диалогтық терезенің жолдарын толтырғаннан кейін ОК батырмасын басамыз. Бұдан кейін бұл блок қойылған атпен компьютердің жадында сақталады.

2.60-сурет

Ал енді блокты қою операциясын қарастырайық. Бұл команданы Insert (Вставить) құлама мәзірінен Block (Блок) пунктін таңдау арқылы немесе Draw

(Рисование) аспаптар панелінде пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Бұл команда экранға Вставка блока диалогтық терезесін шақырады (2.61- сурет). Жүйе қойылатын блоктың атын сұрайды. Алдында жасалғанблоктың атын жазып ОК батырмасын басамыз. Енді жүйе блокты экранның кез келген жеріне қоюға дайын болады. Экранда блок жіңішке сызықтармен кӛрінеді, тышқанның кӛмегімен блоктың орнын анықтаймыз да, тышқанның сол батырмасын шертіп, блокты қажетті орынға қоямыз.

70
2.61-сурет

71
3 РЕДАКЦИЯЛАУ КОМАНДАЛАРЫ

AutoCAD жүйесінің редакциялау командалары сызбаға әртүрлі ӛзгерістер енгізуге мүмкіндік береді. Сызбаға ӛзгерістер енгізуге түрлі себептер болады. Кейбір редакциялау процедуралары сызбаны салудың бір бӛлігі болып табылады,

3.1-сурет

мысалы, объектіні кӛшіріп, жаңа орында кӛшірмесін қайталап салу керек болса. Қалған операциялар кӛп объектілерді ӛзгерту жасайды. Мысалы, объектілердің кейбір бӛліктерін ӛшіру, жылжыту, оларды бұру, масштабын ӛзгерту және т.б.

Командалардың кӛбі РЕДАКТИРОВАНИЕ (кейбір нұсқаларда ИЗМЕНИТЬ) (Modify) бӛлімінде орналасқан. Ең қолайлысы сәйкес атты аспаптар тақтасын қолдану (3.1-сурет).

Әрі қарай редакциялаудың келесі командалары қарастырылады:

 Объектілерді ӛшіру (кетіру);

 Объектілерді тұтқалары арқылы редакциялау;

 Объектілердің орын ауыстыру;

 Объектілердің кӛшірмесін жасау;

 Объектілердің айналы кескіні;

 Массив жасау;

 Ұқсас объектілерді жасау;

 Объектілерді бұру;

 Фаскаларды орындау;

 Түйіндесулерді орындау;

 Объектілерді ұзарту;

 Объектілерді кесу;

 Объектіні үзу;

 Объектіні бӛлшектеу;

 Объектіні бӛліктеу;

 Обектілерді «қасиеттер» терезесінде редакциялау;  Объектілерді масштабтау.

72
3.1 Объектілерді ӛшіру (кетіру)

Объектілерді ӛшіру (кетіру) үшін Стереть (Erase) командасы қолданылады. Стереть (Erase) командасын құлама мәзірдің РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify)

бӛлімінен немесе аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

Command: _erase

Стереть (erase) командасын шақырғаннан кейін, жүйе ӛшірілетін объектілерді кӛрсетуді сұрайды.

Select objects:

Объектіні белгілеу үшін курсорды ӛшірілетін объектіге тақап тышқанның сол жақ кнопкасын басады. Сонда белгіленген объект сызықтары нүктелі сызықпен бӛлініп тұрады. Содан соң ENTER пернесін басу арқылы бӛлінген объектіні ӛшіреміз.

Егер бірден бірнеше объектіні кетіру керек болса, онда курсордың кӛмегімен бұл объектілерді рамкаға алып, белгілейміз де, ENTER пернесін басу арқылы команданы орындауды аяқтаймыз.

Осы операцияны керісінше жасауға да болады. Алдымен объектілерді белгілеп алып, содан соң аспаптар панеліндегі Стереть (Erase) пиктограммасын басады немесе пернетақтадағы «Delete» пернесін басады.

3.2 Объектілерді тұтқалары арқылы редакциялау

Объектілерді таңдаған кезде, оларды анықтайтын нүктелерде тұтқалар пайда болады (3.2-сурет).

кесінді шеңбер тік тӛртбұрыш доға сплайн 3.2-сурет

Бұл жерде арнайы Редакциялау командаларын шақырусыз таңдау керек. Тұтқалар пайда болуы үшін курсорды объектіге апарып, тышқанның сол батырмасын басып қалу керек.

Тұтқалардың кӛмегімен объектілердің геометриялық қасиеттерін ӛзгертуге болады. Редакциялауды бастау үшін тұтқаның біреуін таңдап алу керек. Ол үшін тышқанның сол батырмасымен тұтқаның ішіне шерту керек. Бұдан кейін таңдалған тұтқа базалық болады. Оның түсі ӛзгереді немесе түгелдей бір түске боялады.

Егер бірнеше тұтқаны таңдау керек болса, алдымен Shift пернесін басып тұрып, тұтқаларды біріне соң бірін таңдау керек. Қажет болған жағдайда тұтқаны

73
таңдауды қайтаруға болады, ол үшін Shift пернесін басып тұрып, қайтадан сол тұтқаны шертіп қалу керек.

Енді редакциялау үшін Shift пернесін жіберіп, таңдалған тұтқаны ішіне шертіп қалу керек. Командалық жолда келесі хабар шығады:

STRETCH

Specify stretch point of [Base point/Copy/Undo/exit]:

РАСТЯНУТЬ

(Точка растягивания или [Базовая точка/Копировать/Отменить/Выход]:) Бұл хабар бастапқы команда РАСТЯНУТ(СОЗУ) екенін айтады және басқа

опцияларды таңдауға ұсыныс жасайды.

Тұтқалар арқылы редакциялау режимінен шығу үшін екі рет ESC пернесін

басу керек.

3.3-суретте кесіндінің 1 тӛбесі орнында қалап, 2 нүктесін 3 нүктесіне

ауыстырып, кесіндіні тұтқаның кӛмегімен редакциялау мысалы кӛрсетілген. Ол үшін алдымен кесіндіні таңдаймыз. Содан соң 2 нүктесіне шертіп, оны базалық

аәб

в

г

3.3-сурет

етіп аламыз. Содан кейін белгіленген тұтқаны 3 нүктесіне алып барып, тұтқаны шертіп қаламыз. Кесінді жаңа орнына келеді. Екі рет ESC пернесін басып, командадан шығамыз.

Дәл осылай кесінділердің немесе басқа объектілердің орнын ауыстыруға, оларды кӛшіруге және т.б. ӛзгерістер жасауға болады.

74
3.3 Объектілердің орнын ауыстыру

Объектілердің орнын ауыстыру Перенеси (Move) командасының кӛмегімен

жүзеге асырылады. Перенеси (Move) командасын құлама мәзірдің

РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) бӛлімінен немесе аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

Командалық жолда келесі хабар шығады:

Command: _move

Әрі қарай компьютер орнын ауыстыратын объектілерді таңдауды ұсынады:

Select objects: Specify opposite corner:

Тышқанның сол батырмасын басу арқылы объектіні белгілейміз. Егер бірнеше объектіні жылжыту керек болса, онда курсордың кӛмегімен барлық қажетті объектілерді рамкаға аламыз. ENTER пернесін басамыз.

Specify base point or displacement:

(Задайте базовую точку или сдвиг:)

3.4-сурет

дұрыс.

3.4-суретте объектілік байлау бұйым

кескінінің контуры мен осьтік сызығының қиылысында таңдалған.

Командалық жолда келесі жазу болады:

Specify second point of displacement or : (Задайте вторую точку или <используйте первую точку в качестве параметра сдвига>:)

Объектіні жылжыту үшін екінші нүктені курсордың кӛмегімен кӛрсетуге болады немесе пернетақтадан нүктенің декарттық, болмаса полярлық координаталарын енгізугеболады. Осымен AUTOCAD команданы аяқтайды, ал объект немесе объектілер тобы жаңа орынға ауысады.

75

ығысу немесе нүктені координаталарымен беруге болады. Нәтиже дәл болу үшін базалық нүктені таңдаған кезде объектілік байлау режимін қолданған

Бұл жерде параметрін базалық
3.4 Объектілердің кӛшірмесін жасау

Копируй (Copy) командасын құлама мәзірдің РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify)

бӛлімінен немесе аспаптар панеліндегі пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

Командалық жолда келесі хабар жазылады:

Command: _copy

Содан соң компьютер кӛшірмесі алынатын объектілерді нұсқауды сұрайды:

3.5-сурет

Select objects: (Объектілерді таңдаңыз:)

Тышқанның сол кнопкасын басу арқылы объектіні белгілейміз. Егер бірнеше объектіден кӛшірме жасау керек болса, оларды рамкаға алып бәрін белгілейді. Содан соң ENTER клавишасын басу арқылы объектілерді белгілеуді аяқтаймыз.

Содан соң компьютер сұрайды:

Specify base point or displacement, or [Multiple]:

(Задайте базовую точку или перемещение, или [Несколько]:)

(Базалық нүктені беріңіз немесе кӛшіру, немесе [Бірнеше]:)

Базалық нүктенің параметрін немесе кӛшіруді (жылжыту) координаттары

арқылы беруге болады. Дәлдік үшін объектідегі базалық нүктені таңдағанда объектілік байлауды пайдалану керек.

Multiple [Несколько] параметрі бір немесе бірнеше объектінің кез-келген мӛлшерде кӛшірмесін жасауға мүмкіндік береді. Екі немесе бірнеше кӛшірме жасау үшін пернетақтада m әрпін жазамыз.

3.5-суретте кӛшірме объектісі – шеңбер. Базалық нүктесі – шеңбердің центрі.

Specify second point of

displacement or :

(Задайте вторую точку или <используйте первую точку в качестве

параметра сдвига>:)

(Екінші нүктені кӛрсетіңіз немесе <бірінші нүктені жылжыту параметрі

негізінде пайдаланыңыз>:)

Объектінің кӛшірмесін орнату үшін екінші нүктені курсордың және объектілік байлауды пайдаланып нұсқауға болады немесе клавиатурада координаттарын енгізу арқылы. Суретте екінші нүктелер осьтік сызықтардың қиылысын объектілік байлау кӛмегімен кӛрсетілген.

76
3.5 Объектілердің айналы кескіні

Объектілердің айналы кӛшірмесін салу үшін Зеркало (Mirror) командасын қолданады (3.6-сурет).

Зеркало (Mirror) командасын құлама мәзірдің РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify)

бӛлімінен немесе аспаптар панеліндегі пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

Командалық жолда келесі хабар пайда болады:

Command: _mirror

Содан соң компьютер айналы кӛшірмесін жасау керек объектіні белгілеуді ұсынады:

Select objects: Specify opposite corner: 6 found

осінің

Суретте симметрия осі қызылмен кӛрсетілген.

бірінші

Тышқанның сол кнопкасын басу арқылы объектіні белгілейміз. Егер бірнеше объектіні белгілеу керек болса,

3.6-сурет

курсордың

рамкаға

белгілейміз.

ENTER пернесін басу арқылы аяқтаймыз. Содан

соң компьютер симметрия және екінші нүктесін кӛрсетуді ұсынады.

Specify first point of mirror line:

(Симметрия осінің бірінші нүктесін нұсқаңыз:)

Specify second point of mirror line:

(Симметрия осінің екінші нүктесін нұсқаңыз:).

Объектілік байлаудың кӛмегімен осьтік сызықтың ұштарын кӛрсетесіз.

Delete source objects? [Yes/No] :

Бастапқы объектіні жою керек пе деген сұрауға жоқ деп жауап беру керек,

яғни клавиатурадан N әрпін басасыз. ENTER клавишасын басқаннан кейін AutoCAD команданы аяқтайды, мониторда бастапқы объектінің айналы кӛшірмесі пайда болады.

3.6 Массив жасау

Массив (Array) командасы тік бұрышты немесе дӛңгелек массивтер жасауға мүмкіндік береді. Массив (Аrray) командасын құлама мәзірдің

РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) бӛлімінен немесе аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Команданы шақырған кезде экранда диалогтық терезе пайда болады (3.7 сурет).

кӛмегімен алып, Белгілеуді

77
3.7-сурет

Егер тік бұрышты массив жасау керек болса, массивтің Rectangular (Прямоугольный массив) түрін қабылдаймыз. Содан соң кӛбейтілетін объектіні

таңдаймыз. Ол үшін Выбор объектов деген сӛздің қасындағы батырманы басамыз. Объектілерді таңдағаннан кейін, Enter батырмасын басамыз немесе тышқанның оң батырмасын шертеміз. Содан соң қатарлар мен бағандардың сандарын енгіземіз. Қатарларды арасындағы қашықтықты, одан соң бағандар арасындағы қашықтықты енгіземіз. Қажет болған жағдайда бұрылу бұрышын енгізуге болады. Диалогтық терезенің барлық сұрақтарына жауап бергенде, оның оң жақ бӛлігінде нәтиженің кескіні кӛрсетіледі. Егер нәтиже дұрыс болса, ОК батырмасын басамыз. Экранда берілген объектіден массивтің жасалғанын кӛреміз. Тік бұрышты массивтің мысалы 3.8-суретте кӛрсетілген.

3.8-сурет

Егер дӛңгелек массив жасау керек болса, массивтің Polar (Круговой массив) түрін қабылдаймыз. Сонда диалогтық терезе 3.9 – суреттегідей болады.

78
Содан соң кӛбейтілетін объектіні таңдаймыз. Объектілерді таңдағаннан кейін, Enter батырмасын басамыз немесе тышқанның оң батырмасын шертеміз. Содан соң массив центрін енгіземіз. Оны координаталармен немесе сызбада нұсқау

3.9-сурет

арқылы енгіземіз. Содан соң массив элементтерінің санын енгіземіз. Толтыру бұрышы енгіземіз. Диалогтық терезенің барлық сұрақтарына жауап берген кезде терезенің оң бӛлігінде массивтің алды-ала кӛрінісі бейнеленеді. Егер нәтижемен келісетін болсақ, ОК батырмасын басамыз. Дӛңгелек массивтің мысалы 3.10- суретте кӛрсетілген.

3.10-сурет

79
3.6 Ұқсас объектілерді жасау

Подобие (offset) командасының кӛмегімен сызбадағы объектіге ұқсас және одан белгілі бір қашықтықта орналасқан объектілерді салуға болады. Бұл жерде ұқсас объектіні салу деп отырғанымыз объектінің нормалі бойымен белгілі бір қашықтыққа объектінің сызықтарының ығысуын айтамыз.

Подобие (offset) командасын РЕДАКТИРОВАНИЕ құлама мәзірінен немесе

аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады. Командалық жолда келесі хабар шығады:

Command: _offset

Әрі қарай жүйе ығысу ӛлшемін енгізуді сұрайды. Жүйеде бастапқы орнатылған ӛлшем 1 мм-ге тең болады. 3.11 мен 3.12 – суреттерде ұқсас объектілердің арасы 15 мм-ден болады. Сондықтан командалық жолда 15 санын енгіземіз:

Specify offset distance or [Through] <1.0000>

3.11-сурет

Рис. 1

(Введите величину смещения или [Точка]: 15

Содан соң AutoCAD келесі сұрау қояды:

Select object to offset or

(Выберите объект для создания подобных или <выход>):

Бұл сұрауға жауап ретінде берілген объектіні нұсқау керек.

Specify point on side to offset:

(Укажите точку определяющую сторону смещения:)

Содан соң берілген объектінің қай жағына жаңа объектіні түсіру керек болса, сол жағында кез-келген нүктені нұсқау керек.

AutoCAD келесі сұрақты қояды:

80
3.12-сурет

Select object to offset or :

(Выберите объект для создания подобных или <выход>):

Егер қажет болса процесті әрі қарай жалғастыруға болады. Егер қажетті объектілерді салып болсаңыз, ENTER пернесін басып, командадан шығасыз.

Ығысу ӛлшемін командалық жолға жазып немесе курсормен экранда екі нүктені белгілеу арқылы енгізуге болады. Бұл екі нүктенің арасындағы қашықтықты жүйе ығысу ӛлшемі ретінде қабылдайды.

Егер ұқсас объектіні сызбада берілген бір нүкте арқылы ӛтетіндей салу керек болса, Точка [Through] опциясын таңдау керек. Сонда AutoCAD келесі хабарды жазады:

Select object to offset or :

(Выберите объект для создания подобных или <выход>):

Объектіні таңдау керек.

Specify through point :(через точку:)

Жаңа ұқсас объект ӛтетін нүктені нұсқау керек.

3.7 Объектілерді бұру

Объектілерді бұру ПОВЕРНУТЬ (Rotate) командасының кӛмегімен жүзеге

асырылады.

ПОВЕРНУТЬ (Rotate) командасын РЕДАКТИРОВАНИЕ құлама мәзірінен

немесе аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

3.13-суретте объектіні 60 градус бұрышқа бұру кӛрсетілген.

Командалық жолда келесі хабар шығады:

Command: _ rotate

AutoCAD командасын шақырғаннан кейін командалық жолда келесі жүйелік

айнымалылар туралы хабар шығады: ANGDIR – бұрышты есептеудің оң бағыты және ANGBASE – базалық бұрыштың бағыты.

(Current positiveangle in UCS: ANGDIR=counterclockwise ANGBASE=0)

Бұдан кейін объектілерді таңдау ұсынылады:

Select objects:

81
Тышқанның сол батырмасын басу арқылы қажетті объектіні таңдаймыз. Егер бірнеше объектіні бұру керек болса, керекті объектілерді курсордың кӛмегімен рамкаға аламыз, таңдауды ENTER пернесін басу арқылы аяқтаймыз.

Содан кейін AutoCAD базалық нүктені сұрайды. Оның координаталарын пернетақтадан енгізу арқылы немесе экранда курсордың кӛмегімен енгізуге болады. Суретте базалық нүкте ретінде объекті осінің ұшы таңдалған.

Specify base point: _endp of

(задайте базовую точку:)

Объектіні бұру осы нүктенің тӛңірегінде орындалады. Содан кейін AutoCAD

бұру бұрышын енгізуді сұрайды.

Specify rotation angle [Reference]:

(Задайте угол поворота или [опорный угол]:)

Объектіні қажетті бұрышқа бұру үшін бұрыштың шамасын

3.13-сурет

пернетақтадан

тышқанның

болады.

таңдағаннан

қозғалтқан

объектілер

айналысында бұрыла бастайды. Керекті бұрышқа бұрылған кезде тышқанның сол батырмасын басып объектіні орнына бекітеміз. Бұл жерде жұмысты жеңілдету үшін объектілік байланысты, содан кейін ОРТО немесе полярлық трассалау режимдерін қолдануға болады.

3.8 Фаскаларды орындау

Фаска (chamfer) командасын РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) құлама мәзірінен

немесе аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

3.14-суретте команданың қандай геометриялық параметрлермен жұмыс істейтіні кӛрсетілген.

Фасканы екі жолмен салуға болады:

1.Бірінші және екінші кесінділердегі фаскалардың ұзындығын анықтау арқылы;

2.Бірінші кесіндідегі фасканың ұзындығын және фасканың осы кесіндімен жасайтын бұрыштың шамасын анықтау арқылы.

Фаска командасы тек қана түзу сызықты объектілер: кесінділер, сәулелер, түзулер, тік тӛртбұрыштар, кӛпбұрыштар мен полисызықтар үшін ғана қолданылады.

немесе кӛмегімен

экранда енгізуге нүктені курсорды таңдалған нүктенің

Базалық кейін

кезде базалық

82
Фасканы жасау процесі әдетте екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезеңде команданың параметрлері қойылады. Екінші кезеңде фаска жасалатын объектілерді нұсқау арқылы фасканы жасау орындалады. Егер ағымдық

Бірінші кесінді

Фасканың екінші ұзындығы

Фасканың бірінші кесіндімен бұрышы отрезком

Екінші кесінді

3.14-сурет

параметрлер фасканы жасау үшін жарайтын болса, бірден фасканы салуға кірісе беруге болады.

Фаска (chamfer) командасын таңдаған кезде командалық жолда келесі хабар шығады:

Command: _chamfer (команда: Фаска)

(TRIM mode) Current chamfer Dist1 = 10.0000, Dist2 = 10.0000 (Режим с обрезкой) Параметры фаски Длина1=10.0000, Длина2=10.0000

Бұл фасканың артындағы сызықтарды кесіп алып тастау режимі ағымдық болып тұрғанын және фасканың бірінші және екінші кесінділердегі ұзындықтарын кӛрсетеді.

Содан соң фаска жасауға немесе опцияларды ӛзгертуге ұсыныс жасалады.

Select first line or [Polyline/Distance/Angle/Trim/Method]:

(Выберите первый отрезок или [Полилиния/ длина/угол/обрезка/метод]: d Егер фасканың ұзындығын ӛзгерту керек болса, Distance опциясын енгіземіз

(d әрпін енгізсе жеткілікті). Бұл опцияны таңдағаннан кейін AutoCAD бірінші фасканың, содан кейін екінші фасканың ұзындығын сұрайды. Фасканың бірінші ұзындығын 60, екінші ұзындығын 20 деп қабылдайық.

Specify first chamfer distance <10.0000>: 60

Specify second chamfer distance <60.0000>: 20

Бұл деректерді енгізгеннен кейін AutoCAD команданы аяқтайды.

83

Фасканың бірінші ұзындығы

Әрі қарай қалған опцияларды қарастырайық: Polyline, Angle, Trim, Method (Полилиния, угол, обрезка, метод).

Polyline (Полилиния). Бұл опция полисызықтың барлық тӛбелерінде бірден фаскалар жасауға арналған. Бұл опцияны таңдағаннан кейін AutoCAD 2М полисызықты нұсқауды сұрайды. Осы кезде полисызықтың кез келген сегментін нұсқаса, фаска оның барлық тӛбелерінде жасалады. Осылан кейін AutoCAD фаскалармен қосылған кесінділердің санын хабарлайды да, команданы аяқтайды.

Angle (Угол). Бұл опция фасканы бірінші кесіндінің ұзындығы мен бірінші кесіндінің фаскамен жасайтын бұрышы арқылы анықтау үшін арналған.

Trim (Обрезка). Бұл опция фасканың артындағы кесінділерді кесуді орнатуға немесе алып тастауға арналған.

Method (Метод). Бұл опция команданың орындалуы барысында фасканы салу әдісін ӛзгертуге мүмкіндік береді. Distance (Длина) әдісін таңдаған кезде фасканы салу үшін бірінші мен екінші кесінділердегі ұзындықтарын енгізу керек болады. Angle (Угол) әдісін таңдаған кезде фасканы салу кезінде бірінші кесіндінің ұзындығы мен бірінші кесіндінің фаскамен жасайтын бұрышының шамасын енгізу керек болады.

3.9 Түйіндесулерді орындау

Түйіндесуді Сопряжение (Fillet) командасының кӛмегімен орындайды. Сопряжение (Fillet) командасын РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) құлама

мәзірінен немесе аспаптар тақтасындағы шақыруға болады.

Командалық жолда келесі жазу пайда болады:

Command: _fillet

Current settings: Mode = TRIM, Radius = 0.0000 Select first object or [Polyline/Radius/Trim]:

пиктограммасын басу арқылы

Түйіндесу радиусының мәні 0-ге тең болғандықтан, командалық жолда R әрпін енгіземіз. Содан соң ENTER пернесін басамыз. Командалық жолда келесі жазу пайда болады:

Specify fillet radius <0.0000>(задайте угол сопряжения:):

Радиуы мәнін енгіземіз.

Select first object or [Polyline/Radius/Trim]: (Выделите первый объект или [Полилиния/Радиус/Обрежь]:)

Түйіндесетін объектілердің біріншісін таңдаймыз.

Select second object: (выделите второй объект )

Түйіндесетін объектілердің екіншісін таңдаймыз. Жүйе екі объектіні берілген радиуспен түйіндестіреді. Бастапқы орнатылған күйде команда фаска сыртындағы

84
а )

ә)

3.15-сурет

Таңдау нүктелері

кесінді ұштарын кесіп тастайды (3.15-сурет, а ). Егер оларды сақтап қалу керек болса (3.15-сурет, ә ), Trim параметрін таңдап, No Trim пунктін таңдау керек.

Бірінші және екінші объектілерді таңдаған кезде түйіндесу нәтижесі объектілердегі кӛрсетілген нүктелердің орнына байланысты. Оны 3.16-суреттен кӛруге болады.

3.10 Объектілерді ұзарту

AutCAD жүйесінде объектілерді бір шекара сызығына дейін ұзартуға болады. Ол Удлинить (extend) командасының кӛмегімен жүзеге асады. Объектілерді шекара сызығына дейін де (3.17-сурет), оның шартты жалғасына дейін де ұзартуға болады (3.18-сурет). Ұзартуға болатын объектілер: кесінділер, доғалар,

Таңдау нүктелері

3.16 - сурет

85
эллипстік доғалар, тұйықталмаған екіӛлшемді немесе үшӛлшемді полисызықтар, сәулелер.

Удлинить (extend) командасын РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) құлама мәзірінен немесе аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы

шақыруға болады.

Шекара сызығы

Берілген объектілер

Шекара сызығы

3.17-сурет

Объектілерді ұзарту

Берілген объектілер

Объектіні шекара сызығының жалғасына дейін ұзарту

3.18-сурет

Командалық жолда келесі хабар шығады:

Command: _extend

Әрі қарай компьютер екі жүйелік айнымалының мәнін кӛрсетеді, содан соң шекара сызықтарын кӛрсетуді сұрайды.

Current settings: Projection=UCS Edge=None

Select boundary edges ...

Select objects:

Шекара сызығы ретінде кесінділер, сәулелер, түзулер, доғалар, шеңберлер,

эллипстер, полисызықтар, сплайндар, мәтіндер қолданылуы мүмкін. Шекара сызығы ретінде екі ӛлшемді полисызық қабылданса, оның ені есептелмейді және объект оның осьтік сызығына дейін ұзартылады. Егер тұрғызулар парақ кеңістігінде орындалып жатса, шекара сызықтары ретінде жүзбелі кӛрініс экрандары да қабылдана алады.

86
Шекара сызықтарын нұсқағаннан кейін AutoCAD келесі сұрауды қояды:

Select object to extend or [Project/Edge/Undo]: (Выберите удлиняемый объект или [Проекция/Кромка/Отменить]:)

Бұл жерде ұзартылатын объектілерді нұсқау керек.

Егер шекара сызығы қысқа болса, ал объектіні оның жорамал жалғасына дейін ұзарту керек болса, онда Edge (Кромка) опциясын таңдап, (Extend) шекара сызығының жалғасы режимін қою керек. Содан соң ұзартылатын объектіні нұсқау керек. Соңғы орнатылған опция команданы келесі шақырғанда ағымдық болып қалады.

3.11 Объектілерді кесу

Обрезать (Trim) командасы берілген сызық бойынша объектінің бӛлігін кесіп тастауға мүмкіндік береді(3.19-сурет).

Обрезать (Trim) командасын құлама мәзірдің РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify)

бӛлімінен немесе аспаптар панеліндегі пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

Командалық жолда келесі хабар пайда болады:

Command: _trim

Әрі қарай компьютер кесу процесін жүргізетін екі айнымалыны еске салады:

Current settings: Projection=UCS Edge=None

Projection жүйелік айнымалысы үш ӛлшемді модельдер үшін арналған. Edge жүйелік айнымалысы ойша қиылысу үшін керек.

Select cutting edges ...(Кесу сызығын нұсқаңыз) Select objects: (Объектілерді таңдаңыз:) 1 found

Бастапқы объект

Кесуден кейін

Кесу сызықтары

3.19-сурет

Select objects: 1 found, 2 total

Select object to trim or [Project/Edge/Undo]: (Кесілетін объектіні таңдаңыз немесе [Проекция/Кромка/Отменить]:)

Таңдауды аяқтау үшін ENTER пернесін басу керек.

87
3.12 Объектіні үзу

Разорвать (break) командасы объектінің бір бӛлігін ӛшіруге мүмкіндік

береді. Үзуге болатын объектілер: кесінділер, түзулер, сәулелер, шеңберлер, доғалар, полисызықтар, эллипстер, сплайндар.

Разорвать (break) командасын РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) құлама мәзірінен немесе аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы

шақыруға болады.

а) Объектіні үзудің бірінші нүктесінде таңдау

ә) Үзудің екінші нүктесін таңдау және команданың нәтижесі

3.20-сурет

Командалық жолда келесі жазу шығады:

Command: break Select object: (Команда:_разорвать Выберите объект) Тышқанның сол батырмасын басу арқылы объектіні белгілейміз. Бұдан кейін

командалық жолда келесі жазу болады:

Specify second break point or [First point]: (Укажите вторую точку разрыва или [Первая точка]

Егер объектіні таңдаған жердегі нүкте үзудің бірінші нүктесіне сәйкес болса, онда үзудің екінші нүктесін нұсқау жеткілікті. Егер үзудің бірінші нүктесінен бӛлек болса, онда First point (Первая точка) опциясын таңдап, үзудің бірінші нүктесін нұсқау керек. Бұл кезде курсормен объектіні дәлдеудің қажеті жоқ. Графикалық жүйе кӛрсетілген нүктеден үзілетін объектіге ойша нормаль жүргізіп, үзу нүктесін анықтайды. 3.20-суретте команданың орындалу мысалы кӛрсетілген. Ескерте кететін жағдай: AutoCAD жүйесі объектіні үзуді сағат тіліне қарсы бағытта орындайды.

88
3.13 Объектіні бӛлшектеу

Объектіні құрайтын элементтерге бӛлшектеу үшін Расчленить (explode) командасы қолданылады. Бӛлшектегеннен кейін құрама объектілер (блоктар, полисызықтар, тік тӛртбұрыштар, кӛпбұрыштар, мультисызықтар, облыстар, үш ӛлшемдік торлар мен денелер) жекеленген жәй объектілерге бӛлінеді.

а) бӛлшектеуге дейінгі дұрыс алтыбұрыш

ә) бӛлшектеу операциясынан кейін дұрыс алтыбұрыштың орнына ұзындықтары бірдей алты кесіндіні аламыз

3.21-сурет

Расчленить (explode) командасын РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) құлама

мәзірінен немесе аспаптар тақтасындағы пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

Командалық жолда келесі хабар шығады:

Command: _explode (Команда : расчленить)

Әрі қарай бӛлшектенетін объектіні нұсқауды ұсынады:

Select objects: (Выберите объекты).

3.21-суретте бӛлшектеу командасының орындалуы кӛрсетілген. Расчленить (explode) командасы орындалғаннан кейін дұрыс алтыбұрыш жекеленген алты бірдей кесінділерге айналады. Суретте кесіндінің бірі белгіленіп, жоғары жылжытып кӛрсетілген.

3.14 Объектіні бӛліктеу

Кӛптеген геометриялық тұрғызуларды орындаған кезде кесіндіні немесе доғаны бірдей бӛліктерге бӛлу және олардың бойында белгілі бір ұзындықта белгілеулер қажеттілігі туады.

Ол үшін AutoCAD жүйесінде Поделить (divide) және Разметить (Measure) операциялары бар. Бұл операциялардың екеуі де объектіні бӛліп тастамайды, тек олардың бойында арнайы объект-нүктелерді немесе блоктарды қойып шығады. Объект-нүктелерді кейін Нүкте объектілік байланысы ретінде қолдануға болады.

Бӛліктеуге болатын объектілер: кесінділер, доғалар, шеңберлер, эллипстер, эллипстік доғалар, полисызықтар мен сплайндар. Полисызықты бӛліктеу кезінде

89
бӛліктеу объектісі ретінде полисызықтың жекелеген сегменттері емес, ӛзі түгелдей қабылданады.

Бұл операцияларды орындау алдында AutoCAD тораптық нүктелерде қандай объектілер қойылатыны жӛнінде ақпарат сұрайды. Егер бӛліктеу кезінде объект- Нүктелер қолданылатын болса, онда нүктенің форматын экранда кӛрінетіндей етіп орнатып алу керек. Ол үшін құлама мәзірдің Формат бӛлімінен Отображение точек (Point Style) бӛлімін ашу керек. Экранда пайда болған

3.22-сурет

диалогтық терезеде (3.22-сурет) нүктенің символын таңдап, оның ӛлшемін қою керек.

Егер бӛліктеу нүктелерінде блоктар қойылатын болса, блоктың объектімен бағытталуын анықтап алу керек. 3.24-суретте блоктың доғаны бӛліктеу кезіндегі келісілген және келісілмеген бағытталуының айырмашылығы кӛрсетілген.

Поделить (divide) командасы объектіні ұзындығы бірдей бӛліктерге бӛлу үшін қолданылады. 3.22-суретте кесіндіні бірдей жеті бӛлікке бӛлу кӛрсетілген.

Бұл команданы шақыру үшін Рисование (Draw) құлама мәзірінен Точка командасы таңдалады. Оның ішінде Поделить командасы шақырылады.

Командалық жолда келесі хабар пайда болады:

Рис. 2

3.24-сурет

90
Command: divide

Әрі қарай жүйе бӛлінетін объектіні сұрайды:

Select object to divide(укажите объект для деления):

Бӛлінетін кесіндіні кӛрсетеміз. Одан кейін келесі сұрау болады:

Enter the number of segments or [Block]: 7

Бұған жауап ретінде 2 мен 32767 сандарының аралығындағы бүтін санды енгізукерек (қарастырып отырған мысалда 7 санын енгіземіз). AutoCAD берілген

Блоктың бағыты объектімен келісілген

Блоктың бағыты объектімен келісілмеген

3.25-сурет

объектіні қажетті сегменттер санына бӛліп, тораптық нүктелерде Точка объектілерін қойып шығады. Команда ӛзінің жұмысын аяқтайды.

Егер Блок (Block) опциясын енгізетін болсақ, AutoCAD қою үшін блоктыңатын сұрайды:

Enter name of block to insert : (Введите имя блока для вставки:)

Бұл жағдайда командалық жолда блоктың атын енгізу керек болады, бұл блок барлық тораптық нүктелерде қойылады. Блоктың объектіге байланысты бағытталуы келесі сұраудағы таңдауға байланысты болады:

Align block with object? [Yes/No] :( Согласовать ориентацию блока с ориентацией объекта? [Да/Нет]<Д>:)

Иә немесе жоқ деп жауап беріп, содан кейін қажетті бӛліктер санын енгізіп, жұмысты аяқтауүшін ENTER пернесін басу керек. 3.25-суретте доғаны бес бӛлікке бӛлудің блоктың бағыты объектімен келісілген және келісілмеген жағдайлары кӛрсетілген.

Разметить (measure) командасы объектіні берілген ұзындықта бӛліктеп шығады.

Бұл команданы шақыру үшін Рисование (Draw) құлама мәзірінен Точка командасы таңдалады. Оның ішінде Разметить командасы шақырылады.

Командалық жолда келесі хабар пайда болады:

Command: measure (Команда Разметить)

Содан соңбӛліктеу объектісін сұрайды:

select object to measure:(Выберите объект для разметки:)

91
Объектіні таңдағаннанкейін келесі сұрау болады:

Specify length of segment or [Block]: (Укажите длину сегмента или [Блок]:) 30

Бұған жауап ретінде сегменттің ұзындығын енгізу керек. Оны командалық жолда енгізуге болады немесе экранда екі нүктені кӛрсету арқылы енгізуге болады, екі нүктенің арасындағы қашықтықты AutoCAD сегменттің ұзындығы ретінде қабылдайды. Содан соң жүйе объктіні берілген ұзындықта бӛліп шығады.

3.26 – суретте объектіні таңдау кезіндегі таңдау нүктесінің орналасуына

Объектіні таңдау нүктесі

Объектіні таңдау нүктесі

Берілген ұзындықтағы сегменттер

Берілген ұзындықтағы сегменттер

сегмент

3.26-сурет

Қалдық сегмент

байланысты бӛліктеудің айырмашылығы кӛрсетілген.

Егер Specify length of segment or [Block]: (Укажите длину сегмента или [Блок]:) сұрауына жауап ретінде Блок опциясын енгізетін болсаңыз, AutoCAD блоктың атын сұрайды. Блоктың атын енгізгеннен кейін жүйе блоктың объектіге қатысты бағытталуын сұрайды:

Align block with object? [Yes/No] :(Согласовать ориентацию блока с ориентацией объекта? [Да/Нет]<Д>:).

Нужно выбрать требуемое значение, после чего ввести длину сегмента и закончить работу нажатием клавиши ENTER.

Иә немесе жоқ деп жауап беріп, содан кейін қажетті бӛліктер санын енгізіп, жұмысты аяқтауүшін ENTER пернесін басу керек.

92
3.15 Объектілерді «қасиеттер» терезесінде редакциялау

Свойства (properties) диалогтық терезесі AutoCAD объектілерінің қасиеттерін кӛру мен ӛзгертудің негізгі құралы болып табылады. Бұл терезенің кӛмегімен редакциялауға жататын кез келген қасиеттерді ӛзгертуге болады, оның ішінде:

 Барлық объектілерге тән жалпы қасиеттерді (түс, қабат, сызықтың түрі, сызық түрінің масштабы, баспа стилі, сызықтың қалыңдығы, гиперсілтеме, биіктік) өзгерту;

 Объектілердің, оның ішінде парақ кеңістігіндегі көрініс экрандарының да, геометриялық қасиеттерін редакциялау;

 Мәтін мазмұнын және қасиетін өзгерту;

 Өлшем блоктарының барлық параметрлерін өзгерту;

 Гипербайланыстарды өзгерту.

Бұл диалогтық терезені келесі жолдармен шақыруға болады:

1. Стандартный аспаптар тақтасы  пиктограммасы;

2. Редактировать құлама мәзірі  Свойства пункті;

3. Контекстік мәзір арқылы: объектіні таңдағаннан кейін, тышқанның оң

батырмасын басып, контекстік мәзірден Свойства бӛлімін (ол тізімнің

соңында болады) таңдау;

4. Объектілердің ішінде кӛбісінің қасиеттері терезесін тышқанның сол

батырмасымен объектіні екі рет шертіп қалып, шақыруға болады.

5. Пернетақтадан окносв командасын енгізу арқылы.

Диалогтық терезедегі параметрлерді шақыру батырмаларының кӛмегімен жаңа параметрлерді қосымша диалогтық терезелерден таңдау арқылы енгізуге болады.

Диалогтық терезеде сұр түспен берілген қасиеттер ӛзгертуге келмейді және тек кӛрсету үшін ғана арналған.

Диалогтық терезедегі қасиеттер тізімі белгіленген объектіге немесе объектілер тобына байланысты.

Егер бірде-бір объект таңдалмаса, терезеде объект қасиеттерінің ағымдық күйі туралы, баспа стилі туралы, кӛрініс экрандары мен қолданбалы координаталар жүйесі туралы мәліметтер кӛрсетіледі. 3.27-суретте объект таңдалмаған кездегі терезенің күйі кӛрсетілген.

Егер бір объект таңдалса, терезеде бұл объектінің жалпы және геометриялық қасиеттері кӛрсетіледі. 3.28-суретте шеңбер таңдалған кездегі терезенің күйі кӛрсетілген.

Егер бір типті бірнеше объектілер таңдалатын болса, терезеде осы объектілерге ортақ жалпы және геометриялық қасиеттері кӛрсетіледі.

93
Егер әртүрлі типтерге жататын объектілер таңдалатын болса, терезеде тек жалпы қасиеттер кӛрсетіледі.

Кез келген қасиетті ӛзгерту үшін келесілерді орындау керек:

• Объектіні немесе объектілер тобын таңдау керек.

• Свойства терезесінде қажетті қасиеттің алаңына кіріп, қажетті мәнді

3.27-сурет 3.28-сурет

енгізу керек немесе тізімнің ішінен таңдап алу керек. AutoCAD сызбада өзгерісті бірден енгізеді. Егер қасиеттер жаңа мәнді енгізу арқылы жүзеге асатын болса, осы жерде пернесін басу керек.

• Редакциялауды аяқтау үшін курсорды сызба алаңына алып барып, екі рет пернесін басу керек немесе кез келген басқа команданы шақыру керек.

94
3.16 Объектілерді масштабтау.

Объектілерді үлкейту немесе кішірейту Масштаб (Scale) командасының кӛмегімен жүзеге асырылады. Масштаб (Scale) командасын РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) құлама мәзірінен немесе аспаптар тақтасындағы

пиктограммасын басу арқылы шақыруға болады.

Команданы шақырғанда командалық жолда келесі хабар шығады:

Command: _scale (Команда: Масштаб)

Әрі қарай жүйе кішірейтілетін немесе үлкейтілетін объектіні таңдауды сұрайды:

Select objects: (Выберите объекты: )

Тышқанның сол батырмасын басу арқылы қажетті объектіні таңдаймыз.

3.29-сурет

3.29-суретте Масштаб (Scale) командасын қолдану арқылы объектіні екі есе үлкейткен мысалы кӛрсетілген. Бұл жерде объектілерді (шеңбер, тӛртбұрыш, екі осьтік сызық – барлығы тӛрт объект) таңдаған кезде рамканы қолданған. Объектілерді таңдауды ENTER пернесін басу арқылы аяқтаймыз.

Бұдан кейін AutoCAD базалық нүктені сұрайды. Бұл нүкте объектілер тобындағы қозғалмайтын жалғыз нүкте болады. Базалық нүктені координаталарын пернетақтадан енгізу арқылы немесе экранда курсордың кӛмегімен нұсқау арқылы енгізуге болады. Берілген мысалда базалық нүкте ретінде шеңбер центрін қабылдаймыз.

Specify base point : _cen of

Базалық нүктені анықтағаннан кейін, командалық жолда масштаб коэффициентінің сан мәнін енгізу керек. Объектіні үлкейту үшін коэффициент 1-ден үлкен болуы керек, ал кішірейту үшін - 1-ден кіші болу керек. Біздің мысалымызда 2 санын енгіземіз.

Specify scale factor or [Reference]: 2

AutoCAD таңдалған объектілерді үлкейтеді де, команданы аяқтайды. 95
4 Үш ӛлшемді объектілерді салу және оларды редакциялау

4.1 Үш ӛлшемді объектілерді салу құралдары

Үшӛлшемді объектілерді салу құралдары келесі орындарда шоғырланған:

1. Draw (Рисование) құлама мәзіріндегі Modeling (Моделирование) бӛлімінде; 2. Modeling (Моделирование) аспаптар панелінде (4.1-сурет);

3. DASHBOARD (ПУЛЬТ УПРАВЛЕНИЯ) басқару пультінде (4.2-сурет).

4.1 - сурет

DASHBOARD (ПУЛЬТ УПРАВЛЕНИЯ) басқару пульті – горизонталь сызықтармен палитраларға бӛлінген терезе. Контекстік мәзірдің кӛмегімен терезелерді ашуға немесе жабуға болады. Кӛрінетін палитралар толық кӛрінбейді. Оларды әр палитраның сол жақ тӛменгі бӛлігінде орналасқан нұсқағыштардың кӛмегімен ашуға болады. Кӛлденең орналасқан батырмалар қатары да қысқартылып кӛрінеді. Қалған батырмаларды ашу үшін қатардың оң жағында орналасқан үшбұрышты белгіні қолданады. 4.2-суретте үшӛлшемді объектілерді салу құралдары басқару пультінің 3D Make (3M построение) панелінде орнласқаны кӛрсетілген.

Суреттерде кӛрсетілген аспаптардан басқа, жүйеде үшӛлшемді объектілерді салу құралдары бар – сплайндар мен полисызықтар. Бұл сызықтар 2- бӛлімде қарастырылған және олар екі ӛлшемді болып берілген еді. Алайда егер сплайн үшін нүктелерді бір жазықтықта жатпайтындай етіп енгізсек, біз үшӛлшемді сплайн сызықты аламыз.

4.2 - сурет

ҚАТТЫ ДЕНЕЛІ ОБЪЕКТІЛЕР – AutoCAD жүйесіндегі күрделі, әрі қызықты үшӛлшемді объектілер болып табылады. Мұндай объектілерді модельдеу жоғары біліктілікті, кӛп уақытты талап етеді. Оның есесіне нәтижесінде алынған объектілер жұмсалған еңбекті толығымен ақтайды. Ӛйткені, бұл объектілерге кӛлем, салмақ және басқа да инерциялық қасиеттер тән болады. Сонымен қатар, арнайы аспаптарды қолдана отырып, қатты денелі объектіні салып, оның кез келген проекциясын, тілігі мен қимасын алуға болады. Үш ӛлшемді қатты денелі объектілерді салу үшін Modeling (Моделирование) аспаптар панелін қолданған ыңғайлы (4.1-сурет). Осы панельдегі барлық командаларды РИСОВАНИЕ (Draw) құлама мәзірдегі Modeling (Моделирование) бӛлімінің кӛмегімен шақыруға болады. (4.2-сурет).

96
4.1.1 Параллелепипед

AutoCAD-та қаттыденелі параллелепипед салу үшін арнайы BOX командасы бар. Бұл команданың кӛмегімен салудың бірнеше тәсілдері бар. Компьютер осы тәсілдердің бірін - қарама-қарсы тӛбелері арқылы салуды ӛзі ұсынады.

Моделирование аспаптар панеліндег пиктограммасының кӛмегімен команданы шақырып, ӛлшемдері 300 х 100 х 200 параллелепипедті сызып кӛрейік:

Жәшікті

Жәшіктің ұзындығ ыы

Центр

Жә биі ящ

ң ені

4.2 - сурет

шіктің ктігі

ика

4.3 - сурет

97
Command: _box (Команда: Жәшік)

Specify corner of box or [CEnter] <0,0,0>: (Бірінші бұрыш нүктесін кӛрсетіңіз немесе [Центр]):

Specify corner or [Cube/Length]: l (Қарсы бұрыш нүктесін кӛрсетіңіз немесе[Куб/Ұзындық]

Параллелепипед табанының ұзындығының мәнін енгіземіз:

Specify length: 300

Параллелепипед табанының ені мен биіктігінің мәнін енгіземіз:

Specify width: 100 Specify height: 200

4.2 және 4.3-суреттерде жоғарыдағы параметрлермен берілген параллелепипед кӛрсетілген. 4.2-суретте каркастық модель, ал 4.3-суретте Визуалды стильдің Концептуальный командасының кӛмегімен бұйымды бояп кӛрсеткен.

Әрине, егер экранның графикалық ауданы планда ағымдық координаттар жүйесінде (ПСК) берілсе, сіз тек қана тік тӛртбұрыш кӛресіз. Стандартты изометриялық проекцияның бірінде кескіндеу үшін VPOINT командасын қолдану керек.

Center опциясын таңдаған кезде Автокад алдымен параллелепипедтің центрінің координаттарын сұрайды. Әрі қарай жоғарыда кӛрсетілген жолмен параллеллепипед салынады, бірақ оны центрі берілген нүктеде болатындай етіп орналастырады, мысалы ағымдық координаттар жүйесінің басында орналастырады. Параллелепипедте кәдімгі кесінділердегідей объектілік байлауды қолдануға болады.

4.1.2 Шар

AutoCAD-та шарды салу үшін арнайы SPHERE командасы бар. Бұл команданы шақыру жолдары:

1.Моделирование аспаптар панелі  батырмасы; 2.Рисование мәзірі  Моделирование  Шар;

3. Командалық жолда Шар немесе Sphere сӛзін енгізу; 4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Шар.

Команданы шақырған кезде AutoCAD алдымен шардың центрінің орнын сұрайды:

Команда: _sphere

Центр или [3Т/2Т/ККР]:

Одан кейін шардың радиусын немесе диаметрін сұрайды. Объектілік

байланыстың ішінде шар үшін тек қана центрге байлануды қолдануға болады. AutoCAD та шарды салу үшін арнайы SPHERE командасы бар.

4.4 – суретте шардың кескіні берілген. 4.4, а – суретте шардың каркастық моделі кӛрсетілген. Бұл жерде шардың кескінін бейнелейтін сызықтардың – изосызықтардың саны аз (жүйеде бастапқы орнатылған саны 4-ке тең) болғандықтан кескіннің кӛрнекілігі тӛмендей болады. Оны кӛбейту үшін командалық жолда isolines командасын енгізу керек. Жүйе изосызықтар санын

98
енгізуді сұрайды. Сол кезде жаңа мәнді енгізу керек. 4.4, ә-суретте шардың изосызықтар санының 16 болған кездегі кескіні кӛрсетілген. 4.4, б-суретте Визуалды стильдің Концептуальный түрінің кӛмегімен шардың боялған кескіні кӛрсетілген.

.

Шар командасын шақырғандағы центрден басқа опцияларды қарастырып кӛрейік.

3Т (Три точки) опциясын таңдағанда шарды үшӛлшемді кеңістікте үш нүктені беру арқылы салуға болады. Бұл үш нүкте шар шеңберінің жазықтығын анықтайды.

аәб

ISOLINES мәнінің әр түрлі болғандағы шардың каркастық модельдері

4.4 - сурет

2Т (Две точки) опциясын таңдағанда шарды үшӛлшемді кеңістікте екі нүктені беру арқылы салуға болады. Шар шеңберінің жазықтығы бірінші нүктенің Z координатасымен анықталады.

ККР (Касательная, Касательная, Радиус) опциясын таңдаған кезде шарды берілген радиуспен басқа екі объектіге жанама етіп салуға болады.

4.1.3 Цилиндр (Cylinder)

AutoCAD-та цилиндрді салу үшін арнайы Cylinder командасы бар. Бұл команданы шақыру жолдары:

1. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

2. Рисование мәзірі  Моделирование  Цилиндр;

3. Командалық жолда Цилиндр немесе Cylinder сӛзін енгізу; 4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Цилиндр.

CYLINDER командасының кӛмегімен тік цилиндр салынады. Команданы шақырғанда командалық жолда келесі сұрау шығады:

Команда: _cylinder

Точка центра основания или [3Т/2Т/Ккр/Эллиптический]:

Цилиндр табанының центрін беру (1) керек (4.5 – сурет).

Задать радиус основания или [Диаметр]:

Цилиндр табанының радиусын енгізу керек. Диаметр мәнін енгізу үшін

пернетақтадан Д әрпін теріп, содан соң диаметр мәнін енгізу керек. 99

Задать высоту или [2Точки/Конечная точка оси]:

Цилиндрдің биіктігін (2) енгізу керек. Осыдан кейін команда жұмысын аяқтайды. Бұл жерде 2Точки опциясын таңдасаңыз, биіктікті екі нүкте арқылы беру керек. Екі нүктенің арасындағы қашықтықты жүйе биіктік ретінде

2

1

4.5 - сурет

қабылдайды. Конечная точка оси опциясын таңдасаңыз цилиндр осінің екінші шеткі нүктесін таңдау керек. Бұл нүкте цилиндр тӛбесінің центрі болып табылады және үшӛлшемді кеңістіктің кез келген нүктесінде болуы мүмкін. Осьтің шеткі нүктесі цилиндрдің биіктігі мен цилиндрдің бағытын анықтайды. 4.6 – суретте цилиндрлерді кез келген бағытта салуға болатыны кӛрсетілген.

3Т опциясы цилиндр табаны шеңберінің ұзындығын

және цилиндрдің жазықтығын үш анықтайды.

2Т опциясы

табанының диаметрін екі үш нүктемен анықтайды.

Ккр опциясы цилиндр табанының шеңберін берілген радиуспен және екі объектіге

4.6 - сурет жанама етіп салуға мүмкіндік береді.

Эллиптический опциясы табаны эллипс болып келетін цилиндрді салуға мүмкіндік береді (4.7 – сурет). Бұл опцияны таңдағанда алдымен эллипстің бірінші осінің шеткі нүктесін сұрайды немесе эллипс центрін енгізуді сұрайды:

Конечная точка первой оси или [Центр]:

Нүктені енгізгеннен кейін компьютердің сұрауларына жауап ретінде бірінші осьтің екінші шеткі нүктесін, содан соң екінші осьтің шеткі нүктесін енгізу керек. Одан

базалық нүктемен

цилиндр

4.7 - сурет

100
кейін цилиндрдің биіктігін енгізіп, команданы аяқтаймыз.

4.1.4 Конус (Cone)

AutoCAD-та конусты салу үшін арнайы CОNE командасы бар. Бұл

команданы шақыру жолдары:

1. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

2. Рисование мәзірі  Моделирование  Конус;

3. Командалық жолда Конус немесе Cоne сӛзін енгізу;

4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Конус.

к

Конус табанының центрі

Табан радиусы

4.8 - сурет

Биікті

конуса

Cоne командасының кӛмегімен цилиндр сияқты тік конус (4.8 - сурет) салынады. Команданы шақырған кезде командалық жолда келесі сұрау шығады:

Команда: _cone

Specify center point for base of cone or [Elliptical]:

Центр основания или [3Т/2Т/ККР/Эллиптический]:

Конус табанының центрін енгізгеннен кейін, программа конус табаны шеңберінің радиусын (немесе диаметрін) сұрайды.

Specify radius for base of cone or [Diameter]:

Радиус основания или [Диаметр]:

Радиус немесе диаметр мәнін енгізген соң, конустың биіктігін енгізу керек. Высота или [2Точки/Конечная точка оси/Радиус верхнего основания]: Specify height of cone or [Apex]:

Бұл жерде конустың биіктігін немесе оның тӛбесінің координаталарын [Apex]

енгізуге болады. Тӛбесінің координатасын енгізген кезде конустың биіктігін анықтап қана қоймай, конусты үшӛлшемді кеңістікте қалауымызша бағыттауға болады (4.9 - сурет).

4.9 - сурет

Cоne командасын шақырған соң, оның табанының центрін енгізбей, басқа опцияларды таңдауға болады.

3Т опциясы конус табаны шеңберінің ұзындығын және конустың базалық жазықтығын үш нүктемен анықтайды.

101
2Т опциясы конус табанының диаметрін екі үш нүктемен анықтайды.

Ккр опциясы конус табанының шеңберін берілген радиуспен және екі объектіге жанама етіп салуға мүмкіндік береді.

Эллиптический опциясы табаны эллипс болып келетін конус салуға мүмкіндік береді (4.10-сурет). Бұл опцияны таңдағанда алдымен эллипстің бірінші осінің шеткі нүктесін сұрайды немесе эллипс центрін енгізуді сұрайды:

Конечная точка первой оси или [Центр]:

Нүктені енгізгеннен кейін компьютердің сұрауларына жауап ретінде бірінші осьтің екінші шеткі нүктесін, содан

4.10 - сурет

соң екінші осьтің шеткі нүктесін енгізу керек. Одан кейін конустың биіктігін енгізіп, команданы аяқтаймыз (4.10 – сурет).

Жоғарыда айтылған тәсілдердің бәрінде конус биіктігін енгізетін кезде, конустың үстіңгі табанының радиусын енгізуге болады. Бұл қиық конусты салуға мүмкіндік береді (4.11 – сурет).

4.11 -сурет

4.1.5 Клин (Wedge)

AutoCAD-та клин деп аталатын сына тәрізді, пішімі дигоналімен бӛлінген параллелепипедтің жартысы болып келетін призмалық денелерді салуға болады. Бұл

Биіктігі

үшӛлшемдік

объект күрделі геометриялық

құрастыру үшін жиі қолданылады. Бұл команданы шақыру жолдары:

қаттыденелі пішімді денелерді

Ұзындығы

Ені

4.12 - сурет

1. Моделирование аспаптар панелі 

2. Рисование мәзірі  Моделирование  Клин;

3. Командалық жолда Клин немесе Cоne сӛзін енгізу;

4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Клин.

Клин командасын шақырғанда командалық жолда келесі жазу шығады: Команда: _wedge

Клин параллелепипедтің жартысы болғандықтан, клинды салу үшін де

алдымен призма табанының бірінші бұрышын сұрайды.

Первый угол или [Центр]:

Бұл жерде сына табанының бірінші бұрышын кӛрсету керек.

Другой угол или [Куб/Длина]:

102

батырмасы;

Сына табанының екінші бұрышын енгізу керек.

Высота или [2Точки]:

Сына биіктігін енгізу керек. Биіктіктің оң мәнін енгізгенде, биіктік ағымдық ПСК-ның Z осінің оң бағытымен бағыттас етіп

4.13 - сурет

салынады.

4.12 – суретте ӛлшемі 300×100×200мм

сынаның каркастық моделі кӛрсетілген. 4.13 – суретте Визуалды стильдің Концептуальный түрінің кӛмегімен сынаның боялған кескіні кӛрсетілген.

Центр опциясын қабылдаған кезде клин нұсқалған орталық нүктенің кӛмегімен салынады (4.14 - сурет).

Команда: _wedge

Первый угол или [Центр]: Ц

Центр ретінде 1 нүктесін нұсқаймыз.

Другой угол или [Куб/Длина]:

Табанының екінші бұрышын кӛрсетеміз.

Высота или [2Точки]:

Биіктікті енгіземіз.

Куб опциясын қабылдаған кезде сынаның ұзындығы,

4.14 - сурет

ені, биіктігі бірдей болады.

Длина опциясын қабылдаған кезде сынаның ұзындығын, енін, биіктігін енгізу

керек (4.12 - сурет).

4.1.6 Пирамида (Pyramid)

AutCAD программасында пирамиданы Пирамида (pyramid) командасының кӛмегімен тұрғызуға болады. Бұл команданы шақыру жолдары:

1. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

2. Рисование мәзірі  Моделирование  Пирамида;

3. Командалық жолда Пирамида немесе Pyramid сӛзін енгізу; 4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Пирамида.

Команданы шақырғанда командалық жолда келесі жазу шығады:

Команда: _pyramid

4 сторон Описанный

Центральная точка основания или [Кромка/Стороны]:

Бұл жазу пирамиданың 4 бүйір жағы болатынын хабарлайды. Егер осымен

келісетін болсаңыз, онда пирамида табанының центрін нұсқайсыз.

Радиус основания или [Вписанный]:

Пирамида табанына іштей сызылған шеңбердің радиусын енгізу керек (4.15,а – сурет). Егер пирамида табаны берілген шеңбердің ішіне іштей сызылсын (4.15,ә – сурет) десеңіз В әрпін енгізесіз. Немесе тышқанның оң батырмасын басып,

103
контекстік мәзірді шақырасыз. Контекстік мәзірдің ішінде Вписанный пунктін таңдайсыз.

а) ә)

4.15 - сурет

Высота или [2Точки/Конечная точка оси/Радиус верхнего основания]:

Пирамиданың биіктігін енгізесіз.

Егер команданы шақырғаннан кейін Кромка опциясын таңдасаңыз, пирамида табанының бір қабырғасының ұзындығын енгізесіз.

4.16 - сурет

Егер Стороны опциясын таңдасаңыз, пирамида бүйір жақтарының санын ӛзгерте аласыз. Бұл жерде 3-тен 32-ге дейінгі санды енгізе аласыз. Программада бастапқыда орнатылған саны 4 болады. Жұмысты орындау барысында пирамиданы тұрғызу кезінде бұл сан алдында енгізілген санға тең болады. 4.16 – суретте пирамиданың бүйір жағының саны

8 болған кездегі каркастық моделі мен Концептуальный стилінде кӛрсетілген. Пирамиданың биіктігін енгізетін кезде 2Точки опциясын таңдасаңыз, пирамиданың биіктігін екі нүктемен бересіз. Программа биіктік ретінде екі

нүктенің арасындағы қашықтықты қабылдайды.

Конечная точка оси опциясын таңдасаңыз,

4.17 - сурет

пирамида осінің шетк інүктесін енгізесіз. Бұл нүкте пирамиданың тӛбесі болып табылады. Осьтің шеткі нүктесі 3D кеңістіктің кез келген жерінде орналасуы мүмкін. Бұл нүкте пирамиданың ұзындығын және оның кеңістікте орналасуын анықтайды.

Қиық пирамиданы салу үшін Радиус верхнего основания опциясын таңдайсыз. Әрі қарай пирамиданың үстіңгі табанының радиусын енгізу керек болады. Содан соң биіктігінің мәнін енгізесіз.

104
4.1.7 Айналу денелері

Айналу денелері – тұйық контурдың белгілі бір осьтің тӛңірегінде айналуынан пайда болатын қаттыденелі объект.

Айналу объектісі ретінде тұйық сызықтар: полисызықтар, кӛпбұрыштар, тік тӛртбұрыштар, эллипстер және облыстар болуы мүмкін. Ұштарымен жалғасқан бӛлек кесінділер мен доғаларды облысқа немесе тұйық полисызыққа түрлендіру керек, содан соң алынған объектіні айналу денесін жасау үшін қолдануға болады.

Айналу осі ретінде (axis of revolution) X немесе Y осьтерін алуға болады. Сонымен қатар, айналу осі ретінде кесінділер мен полисызықтарды да алуға болады. 4.18-суретте айналу осі ретінде үзілмелі нүктелі сызықпен сызылған қызыл түсті кесінді

4.18 - сурет

қолданылған.

Айналу бұрышы (angle of revolution) –

қатты денені жасау кезінде бастапқы объектіні айналу осі тӛңірегінде айналу бұрышы. Ол бұрышы 360 болуы мүмкін, немесе толық бұрыштың бір бӛлігі болуы мүмкін. 4.19-суретте айналу бұрышы 270 айналу денесін жасау мысалы кӛрсетілген.

AutoCAD-та айналу денесін салу үшін арнайы Вращать (Revolve) командасы бар. Бұл команданы шақыру жолдары:

1. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

2. Рисование мәзірі  Моделирование  Вращать;

3. Командалық жолда Вращать немесе Revolve сӛзін енгізу; 4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Вращать.

Вращать командасын шақырғанда командалық жолда келесі жазу шығады:

Команда: _revolve

Текущая плотность каркаса: ISOLINES=4

Выберите объекты для вращения:

Айналдырылатын объектіні нұсқайсыз.

Егер денелердің бір жақтарын айналдыру керек болса CTRL пернесін басып тұрып, қажетті объектілерді белгілейсіз.

Блоктардың ішіндегі объектілерді айналдыруға болмайды. Сол сияқты ӛзін-ӛзі қиятын полисызықтарды да айналдыруға болмайды. Айналдыру командасы

полисызықтың енін ескермейді және оны орта сызығымен айналдырады.

Начальная точка оси вращения или [Объект/X/Y/Z] <Объект>:

Айналдыру осінің бірінші шеткі нүктесін кӛрсету керек. 105

4.19 - сурет

Конечная точка оси:

Айналдыру осінің екінші шеткі нүктесін кӛрсетесіз.

Угол вращения или [Начальный угол] <360>:

Объектінің айналу осі тӛңірегінде айналу бұрышын енгізу керек.

Объект опциясын таңдасаңыз, айналдыру осі ретінде алдын-ала сызылған

объектілерді таңдауға болады.

Осьтің оң бағыты ретінде объектінің ең жақын нүктесінен ең шеткі нүктесіне

қарай бағыты есептеледі. Ось ретінде келесі объектілерді қолдануға болады: кесінділер;

полисызықтың түзу сегменттері;

денелер мен беттердің түзу жиектері.

Х (ось) опциясын таңдасаңыз, ағымды ПСК-ның Х осін айналдыру осі

ретінде қолданасыз.

Y (ось) опциясын таңдасаңыз, ағымды ПСК-ның Y осін айналдыру осі

ретінде қолданасыз.

Z (ось) опциясын таңдасаңыз, ағымды ПСК-ның Z осін айналдыру осі ретінде

қолданасыз.

Егер изосызықтардың санын кӛбейткіңіз келсе, командалық жолда isolines

командасын жазыңыз, командалық жолда келесі жазу шығады:

Новое значение ISOLINES <4>:

Осы жерде қажетті санды енгізесіз.

4.1.8 Cығу денелері

Сығу (Выдавить (extrude)) командасы тұйықталған жазық объектілерден дене алуға мүмкіндік береді. Сығу объектілері ретінде тұйық қисықтарды: полисызықтарды, кӛпбұрыштарды, тік тӛртбұрыштарды, эллипстарды және облыстарды қабылдауға болады.

Бұл команданы шақыру жолдары:

1. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

2. Рисование мәзірі  Моделирование  Выдавить;

3. Командалық жолда Выдавить немесе Extrude сӛзін енгізу; 4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Выдавить.

Денені жасаушы бастапқы объект

106

Сығу арқылы алынған дене

4.20 - сурет

4.21 - сурет
Ұштарымен жалғасқан бӛлек кесінділер мен доғаларды облысқа немесе тұйық полисызыққа түрлендіру керек, содан соң алынған объектіні сығу денесін жасау үшін қолдануға болады.

Облысты Область (Region) командасының кӛмегімен немесе Рисование

(Draw) аспаптар панелінен пиктограммасын басу арқылы жасауға болады. 4.20 - суретте сығу денесін жасау үшін бастапқы объект кӛрсетілген. 4.21 - суретте сығу денесі кӛрсетілген, оның сығу биіктігі 100мм.

Бұл денені тұрғызу кезіндегі AutoCAD графикалық жүйесімен диалог тӛмендегідей болады:

Command:_extrude (Команда: _Выдавить)

Current wire frame density: ISOLINES=15 (Жүйе Изосызық параметрінің мәнін еске салады, ол 15-ке тең)

Содан соң компьютер сығу объектісін нұсқауды сұрайды:

Select objects: 1 found

Одан кейін сығу биіктігін (height) немесе сығу траекториясын [Path] енгізу керек. Биіктікті кӛрсетеміз - 100 мм:

Specify height of extrusion or [Path]: 100

Биіктіктің мәнін бергеннен кейін компьютер жіңішкеру бұрышын (angle of taper) сұрайды. 00 :мәнін енгіземіз.

Specify angle of taper for extrusion <0>:0

Команданың орындалуы Enter пернесін басумен аяқталады.

Тор қуысының диаметрі

Тор центрі

Тор радиусы

4.22 - сурет

4.1.9 Тор

Шеңберді ӛзінің жазықтығында орналасқан түзу тӛңірегінде айналдырса тор беті пайда болады. AutCAD программасында торды Тор (torus) командасының кӛмегімен тұрғызуға болады. Бұл команданы шақыру жолдары:

107
1. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

2. Рисование мәзірі  Моделирование  Тор;

3. Командалық жолда Выдавить немесе Torus сӛзін енгізу;

4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Выдавить.

Команданы шақырғанда командалық жолда келесі жазу шығады:

Команда: _torus

Центр или [3Т/2Т/ККР]:

Бұл жерде тор центрінің координаталарын енгізу керек, тор центрі тор осін

анықтайды.

Радиус или [Диаметр] <0.0000>:

Тор радиусын (тордың айналу осінен торды жасаушы шеңбердің центріне дейінгі қашықтық) енгізу керек.

4.23 - сурет

4.1.10 Ығыстыру (Сдвиг - Sweep)

Радиус полости или [2Точки/Диаметр]:

Бұл жерде торды жасаушы шеңбердің радиусын енгізу керек. Оны тор қуысының радиусы дейді. Егер тор қуысының радиусы тор радиусынан үлкен болса, яғни тордың айналу осі жасаушы шеңбермен қиылысатын болса, тор жабық болады.

4.20 – суретте Визуалды стильдің Концептуальный түрінің кӛмегімен тордың боялған кескіні кӛрсетілген.

AutCAD программасында Сдвиг (Sweep) командасының кӛмегімен жазық сызықты (контур) ашық немесе тұйық 2D немесе 3D траекторияның бойымен ығыстыру арқылы жаңа денені немесе бетті тұрғызуға болады.

Траектория бойымен тұйық жазық сызық қозғалатын болса дене тұрғызылады. Егер траектория бойымен ашық жазық сызық қозғалатын болса бет тұрғызылады. Сонымен қатар, бір жазықтықта орналасқан бірнеше объектілерді де траектория бойымен ығыстыруға болады.

Ығыстыру операциясы орындалған кезде контур траекторияға перпендикуляр орналасып қозғалады.

Бұл команданы шақыру жолдары:

1. Моделирование аспаптар

панелі  батырмасы; 2. Рисование мәзірі 

108

Моделирование  Сдвиг;

4.23 - сурет

3. Командалық жолда Сдвиг немесе Sweep сӛзін енгізу;

4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Сдвиг.

Сдвиг (Sweep) командасының кӛмегімен келесі жазық сызықтарды ығыстыруға болады: кесінді, доға, эллипстік доға, 2D полисызық, 2D сплайн, шеңбер, эллипс. Траектория ретінде келесі объектілерді қабылдауға болады: кесінді, доға, эллипстік доға, 2D полисызық, 2D сплайн, шеңбер, эллипс, 3D полисызық, 3D сплайн, спираль, дененің немесе беттің жиектері.

4.1.11 Қималары бойынша (По сечениям - Loft)

AutCAD программасында По сечениям (Loft) командасының кӛмегімен берілген бірнеше кӛлденең қималары бойынша жаңа бетті немесе денені салуға болады. Кӛлденең қималар беттің немесе дененің профилін (пішімін) анықтайды. Кӛлденең қималар ашық (мысалы, доға) немесе тұйық (мысалы, шеңбер) болуы мүмкін. Команданы қолдану үшін кемінде екі қима берілу керек.

Бұл команданы шақыру жолдары:

1. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

2. Рисование мәзірі  Моделирование  По сечениям;

3. Командалық жолда По сечениям немесе Loft сӛзін енгізу;

4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  По сечениям.

Команданы шақырғаннан кейін командалық жолда келесі жазу шығады:

Выберите поперечные сечения в восходящем порядке:

Беттің немесе дененің қималары болып келетін ашық немесе тұйық сызықтарды таңдау керек.

Задайте опцию [Направляющие/Путь/Только поперечные сечения] <Только поперечные сечения>:

Кӛлденең қималарды таңдау үшін Enter пернесін басыңыз. 4.24 – суретте

денені тек кӛлденең қималардың кӛмегімен салу кӛрсетілген.

Направляющие опциясын таңдасаңыз, бетті немесе денені бағыттауыштар

Кӛлденең қималар

4.24 - сурет

бойымен тұрғызады.

Бағыттауыш сызықтар – бұл беттің немесе дененің пішімін қосымша

анықтайтын түзулер немесе қисықтар.

Путь опциясы қималары бойынша бетті немесе денені берілген траектория

бойымен тұрғызуға мүмкіндік береді. Қисық сызықты траектория барлық қималардың жазықтығын қиып ӛту керек.

109
4.2 Үшӛлшемді объектілерді редакциялау

AutoCAD жүйесінің редакциялау командалары сызбада түрлі ӛзгерістер жасауға мүмкіндік береді.

4.25 - сурет

Үш ӛлшемді объектілерді редакциялау үшін арнайы аспаптар панелі қолданылады (4.25-сурет).

4.26 - сурет

Сонымен қатар, үшӛлшемді объектілерді құлама мәзірдің РЕДАКТИРОВАНИЕ, немесе ИЗМЕНИТЬ, (Modify) бӛліміндегі командалардың кӛмегімен редакциялауға болады. Ең қолайлысы Редактировать атты жылжымалы панельді қолдану болып табылады (30-сурет).

4.2.1 Денелерді біріктіру

AutCAD программасында екі немесе бірнеше денені біріктіру үшін Объединение (Union) командасы қолданылады. Ол команданы келесі жолдармен шақыруға болады:

1. Редактирование мәзірі  Редактирование тела  Объединение;

2. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

3. Командалық жолда Объединение немесе Union сӛзін енгізу;

4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Объединение.

110
4.27 - сурет

Команданы шақырғаннан кейін командалық жолда келесі жазу шығады:

Select objects: (Выберите объекты:)

Объектілерді бір-бірлеп таңдауға болады немесе барлығын бірдей рамкамен таңдауға болады. Команда Enter пернесін басумен аяқталады. Команданың орындалу мысалы 4.27 – суретте кӛрсетілген.

4.2.2 Денелерді алу

AutCAD программасында бір денеден екінші бір денені алу үшін Вычитание (Subtract) командасы қолданылады. Ол команданы келесі жолдармен шақыруға болады:

1. Редактирование мәзірі  Редактирование тела  Вычитание;

2. Моделирование аспаптар панелі  батырмасы;

3. Командалық жолда Вычитание немесе Subtract сӛзін енгізу;

4. Басқару пульті  3D Make (3D построения)  Вычитание. Команданы шақырғаннан кейін командалық жолда келесіжазу шығады:

Select solids and regions to subtract from: (Қай облыстан немесе объектіден басқа денелер алынатынын кӛрсетіңіз.)

Алу командасының орындалмай тұрып денелердің орналасуы

Алу командасының нәтижесі

4.28 - сурет 111

Объектілерді таңдау дәлдегішінің кӛмегімен кезек-кезек кӛрсетуге болады және рамканың кӛмегімен бірнеше объектіні бірден кӛрсетсе болады. Объектілерді таңдау ENTER пернесін басумен аяқталады.

Содан соң командалық жолда алынатын объектілерді кӛрсетуді сұрайды:

Select solids and regions to subtract :

Команданы орындау ENTER пернесін басу арқылы аяқталады. Команданың

орындалу мысалы 4.28 – суретте кӛрсетілген.

4.2.3 Массив

Үш ӛлшемді объектілердің XY жазықтығында массивін жасау үшін Массив (Array) стандарт командасын қолдануға болады. Дӛңгелек және тікбұрышты массивтерді жасау жазық объектілердің массивін жасаудан ешбір айырмашылығы жоқ (4.27 - сурет). 3М-массив (3d array) командасы үшӛлшемді тікбұрышты және дӛңгелеу массивтерді жасауға мүмкіндік береді. Үшӛлшемді тікбұрышты массивтер осындай жазық массивтерден айырмашылығы – мұнда қатарлар мен бағандарға қабаттар (этаждар) қосылады. Ӛкінішке орай, мұнда алғы шарттарды екіӛлшемді массивті жасағандағыдай диалогтық терезеде емес, командалық жолда енгізуге тура келеді. Бұл енгізіліп қойған параметрлерді ӛзгертуді қиындатады, сондықтан бастапқы шарттарды енгізгенде аса мұқият болған жӛн.

112
Массив центрі

Бастапқы объектілер

Дӛңгелек массивті тұрғызу нәтижесі

Концептуальный стилінде кӛрсетілген

Массивті құрайтын объект

4.2.4 Фаска салу

4.27-сурет

Фаска (Chamfer) командасын қаттыденелі объектіде фаска жасау үшін қолдануға болады.

Бұл операция тӛмендегідей жолмен орындалады.

РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) аспаптар панеліндегі Фаска (chamfer) пиктограммасын басыңыз. Командалық жолда келесі жазу пайда болады:

Command: _chamfer (команда: Фаска)

(TRIM mode) Current chamfer Dist1 = 10.0000, Dist2 = 10.0000

(Кесу режимі) Фаска параметрлері Ұзындық1=10.0000,

Ұзындық2=10.0000

Бұл ақпарат ағымдық режимде фасканың сыртындағы сызықтардың кесілетінін және фасканың бірінші және екінші кесінділерінің ұзындықтарын кӛрсетіп отыр.

Одан кейін жүйе фасканы жасауға немесе опцияларын ауыстыруға сұрау береді:

Select first line or [Polyline/Distance/Angle/Trim/Method]:

Бірінші кесіндіні таңдаңыз немесе [Полисызық/ ұзындық/ бұрыш/кесу /әдіс]:

Қатты денелі объектінің фаска жасалатын қырын кӛрсетеміз. AutoCAD таңдалған элементтің түрін анықтап, келесі ақпарды береді:

Base surface selection...(Базалық бет таңдалуда...)

Сұрау: Enter surface selection option [Next/OK (current)] (Бетті таңдау опциясын беріңіз [Келесі/ОК<ағымдық>].

113

Біріктіру командасының нәтижесі

Базалық бет – қаттыденелі объектінің фаска жасауға болатын, қырлармен шектелген жағы.

Базалық бетті дұрыс таңдау ӛте маңызды, әсіресе фаска катеттерінің ұзындықтары әр түрлі болса. Фасканың бірінші ұзындығы базалық бетте, ал

4.28 - сурет

екіншісі – іргелес жағында орналасады. Егер беттің дұрыс таңдалғанына кӛзіңіз

жетсе, ENTER пернесін басасыз.

Одан кейін жүйе базалық беттегі

фасканың ұзындығын сұрайды:

Specify base surface chamfer distance <10.0000>: 15

Пернетақтадан 15 санын тереміз, ENTER пернесін басамыз.

Командалық жолда екінші катеттің ұзындығын сұрайды:

Specify other surface chamfer distance <10.0000>: 15

Фасканың екінші катетінің ұзындығын пернетақтада 15 санын жазу арқылы енгіземіз де, ENTER клавишасын басамыз. Содан соң сұрау болады:

Select an edge or [Loop]: (Қырын таңдаңыз немесе [Контур]:

Беттің фаска жасалатын бір немесе бірнеше қырын кӛрсету керек, команданы ENTER пернесін басу арқылы немесе тышқанның оң батырмасын шерту арқылы аяқтайды. 4.28-суретте фаска жасаудың үлгісі кӛрсетілген.

4.2.5 Түйіндесу

Түйіндесу (Fillet) командасын қаттыденелі объектіде түйіндесу орындау үшін қолдануға болады.

РЕДАКТИРОВАНИЕ (Modify) аспаптар панеліндегі Сопряжение (Fillet) пиктограммасын басыңыз. Командалық жолда келесі жазу пайда болады:

Command: _fillet (Команда: сопряжение),

Сонымен қатар ағымдық режим туралы ақпарат береді:

Current settings: Mode = TRIM, Radius = 10.0000

Содан соң командалық жолда келесі сұрақ болады:

Select first object or [Polyline/Radius/Trim]: (Выберите первый объект или [Полилиния/Радиус/ обрезка])

Бұл сұраққа жауап ретінде қаттыденелі үшӛлшемді объектінің түйіндесетін іргелес жақтарының қырын нұсқау керек.

114

4.29 - сурет
Командалық жолда түйіндесу радиусын енгізуді сұрайды. Түйіндесу радиусын 15-ке тең етіп аламыз:

Specify fillet radius <10.0000>(задайте радиус сопряжения:): 15

Команданы ENTER пернесін басу арқылы немесе тышқанның оң батырмасын шерту арқылы аяқтайды. 4.29 - суретте түйіндесу жасаудың үлгісі кӛрсетілген.

4.3 Визуализация

Кескіндеу стильдері – кӛрініс экранында жиектердің кескіні мен кӛлеңкелерді басқаратын параметрлердің жиыны. Кескіндеу стильдерін қолданған кезде ӛзгеріс нәтижесі кӛрініс экранында бірден кӛрінеді.

Кескіндеу стильдерінің бес түрі қолданылады (4.30 – сурет):

2D каркас. Объектілер кесінділер мен қисықтар түрінде кескінделеді (жақтар

4.30 - сурет

мен денелердің жиектері ретінде).

3D скрытые. Объект каркас түрінде кескінделеді. Артқы жақтарға қатысты

сызықтар кӛрінбейді.

3D каркас. Объектілер кесінділер мен қисықтар түрінде кескінделеді (жақтар

мен денелердің жиектері ретінде).

Концептуальный. Объектілер боялып, жақтардың арасындағы жиектер

тегістеліп кӛрсетіледі. Бояу Гуч стилі қолданылады. Бұл стиль бойынша суық түсте жылы түске ӛту байқалады. Бұл эффект шынайы кескіннен алыстау болғанымен, осылай бояу модельдің айқын кескінделуіне әсер етеді.

Реалистичный. Объектілер боялып, жақтардың арасындағы жиектер тегістеліп кӛрсетіледі. Объектілердің материалдары кескінделеді.

Реңк беру

Үшӛлшемді кескіндер екі ӛлшемді кескіндерге қарағанда шынайы болып кӛрінгенімен, оларға шынайы түстер, жарық пен кӛлеңкелер және т.б. нәрселер жетіспейді. Кескіндерге реңк беру оларды мейлінше шынайы етіп кӛрсетеді.

115
Визуализацияның бұл түрін үшӛлшемді беттер мен қаттыденелі объектілерге қолдануға болады. Реңктеудің жәй бояудан айырмашылығы, бұл едәуір күрделі процедура, әр түрлі оптикалық эффектілердің кӛмегімен үшӛлшемді сахнаның кескінін жоғары дәрежеде шынайы етіп кӛрсетеді. 4.31 – суретте графикалық жүйенің осындай функционалдық кескіндерінің қолдануымен жасалған сахна кӛрсетілген.

4.31 - сурет

Реңктеу (Рендеринг) – бірнеше рет қайталап жасап қажетті нәтижеге қол жеткізетін кӛпэтапты процесс. Реңктеуді орындау үшін Тонирование (Рендеринг) аспатар панелін қолдану керек (4.32 - сурет). Тӛменде реңктеуді орындаудың жолы кӛрсетіледі.

4.32 - сурет

116
1. Жарық кӛздерін жасаңыз. AutoCAD жүйесінде тӛрт түрлі жарық кӛздері бар: шашыраңқы - рассеянный (ambient), қашықтағы - удаленный (distant), нүктелі - точечный (point) и бағытталған жарық кӛзі – прожектор (spotlight).

2. Сахнаны жасаңыз. Сахна – бұл жарық кӛздерімен берілген кӛрініс.

3. Материалдар кітапханасынан материалдарды енгізу керек. Меншікті материалдарды жасауға болады. Материал – бұл беттің қасиеттерінің жиыны. Оның құрамына беттің түсі текстурасының үлгісі, беттен жарықтың ыдырауы, шағылысуы, сынуы, беттің кедір-бұдырлығы, мӛлдірлігі және микрорельеф

4.33 - сурет

картасы.

4. Материалдарды сызбадағы объектермен байланыстырыңыз.

5. Фон мен туман эффектісін қосыңыз.

6. Реңктің параметрлерін орнатыңыз.

7. Модель кескінін реңктеңіз. (Тонирование (Render) батырмасын басыңыз).

AutoCAD графикалық жүйесінде реңктеудің үш түрі бар – жеңілдетілген

(Render), фотореалистік (Photo Real) и сәуле трассалау (Photo Raytrace).

4.33 – суретте прожектор (spotlight) – бағытталған жарық кӛзін пайдалану мысалы кӛрсетілген. 4.34 – суретте (distant) – қашықтағы жарық кӛзін пайдалану мысалы кӛрсетілген. 4.35 – суретте жарық кӛзінің екеуінің бірге пайдалану мысалы кӛрсетілген.На рисунке 8 показан пример использования двух источников света одновременно.

117
4.34 - сурет

4.35 - сурет

118
5 Компьютерлік графикадан орындауға арналған зертханалық жұмыстар

1-зертханалық жұмыс. Графикалық жүйемен танысу. AutoCAD интерфейсі

AutoCAD интерфейсі Windows-қа стандартты болып келетін басқару элементтер тобын қолданады. Операциялық жүйенің ӛзімен таныс немесе Microsoft Office пакетін білетін пайдаланушыларда AutoCAD терезесінің элементтерімен жұмыс істеу, онда командаларды енгізу қиындық тудырмайды.

Тӛменде AutoCAD интерфейсінің негізгі элементтері қысқаша келтірілген.

AutoCAD-тың негізгі терезесі.

AutoCAD-ды жүктегенде 1-ші суретте кӛрсетілгендей бірнеше элементтерден тұратын терезе пайда болады.

Кӛрініс центрі

Кӛрініс экранының қарама-қарсы бұрышы

Кӛрініс экранының бірінші бұрышы

Аспаптар

Меңзер координаттары

Меңзер қиылысы мен таңдау дәлдеуіші Командалық жол

Қалып-күй қатары

Тақырып жолы Мәзір жолы

1-сурет

Олардың негізгілері:

• мәзір жолы (терезенің жоғарғы жағында орналасады),

• қалып күй қатары (терезенің тӛменгі жағында орналасады),

• графикалық терезе (оны басқаша AutoCAD-тың графикалық алаңы деп

атайды),

• командалық жол,

• меңзер қиылысы,

• бірнеше аспаптар тақтасы.

Бұл элементтерді әр қайсысының ӛзінің функционалдық тағайындамалары бар

және олар анығырақ тӛменде қарастырылады.

Мәзір жолы

Экранның жоғарғы бӛлігінде мәзір жолы орналасқан. Онда функционалдық белгілері бойынша топталған AutoCAD-тың командалары орналасқан.

119
Аспаптар тақтасы

Аспаптар тақтасы пиктограммалар (AutoCAD-тың белгілі бір командаларымен байланысқан, суреті бар тік тӛртбұрыш тәріздес графикалық элемент) тобын құрайды.

Графикалық аймақ

Объектілерді тұрғызу процесінің барлығы AutoCAD-тың негізгі терезесінің графикалық аймағында орындалады. Бұл аймақтың шекарасын табуға әрекеттенбеңіз, себебі оны іс жүзінде шексіз деп айтуға болады. Айталық, Сіз бұл жерде он киллометрлік плотинаның сызбасын салумен немесе миллиметрдің жүзден бір бӛлігін құрайтын микроэлементті жобалаумен айналыссаңыз болады, және бұның барлығын Сіз 1:1 масштабпен орындайсыз.

Командалық жол

Командалық жолға (немесе басқа әдебиеттерде кездестіруге болатындай, командалық терезе) AutoCAD-ты басқару командалары мен олардың параметрлері енгізіледі және орындалып жатқан операцияларға жүйенің реакциясы туралы ақпарат шығарылады. Командалық жолдағы ақпарат автоматты түрде мәтіндік терезеде кӛрінеді және командаларды орындау хаттамасына жазылады. Диалог мәтінін толық кӛру үшін F2 пернесін басу қажет, сонда экранда да мәтіндік терезе пайда болады.

Қалып-күй қатары

Қалып-күй қатарында меңзер қимасының координаттары мен сызба режимдерінің, мысалы, Қадам (Шаг), Тор (Сетка), Орто, Түзету (Выравнивание), Ізкесу (Отслеживание) және тағы басқаларының күйі кӛрсетіледі. Режимдердің атаулары әрдайым дәрежелік жолда батырмалар күйінде орналасады. Сәйкес режимдерді қосып немесе ӛшіру үшін сол режимнің батырмасын басу арқылы, немесе пернетақтаның функционалдық пернелері F3-F11 басу арқылы жүзеге асады. Сәйкес режим қосулы тұрғанда оның батырмасы визуалды түрде басулы тұрады.

Меңзер қиылысы мен таңдау дәлдеуіші

Меңзер қиылысы сызбада нүктелерді кӛрсету үшін, ал таңдау дәлдеуіші – редакциялау командаларында объектілерді таңдау үшін қажет. Редакциялау командаларында жүйе объектіні таңдауға сұраныс жасаған кезде меңзер қиылысы автоматты түрде таңдау дәлдеуішіне айналады. Егер жүйе нүктелердің координаттарына сұраныс жасаса, онда кері процесс жүреді. Меңзер қиылыс мен таңдау дәлдеуішін басқаруға кӛрсету құрылығысы ретінде әдетте тышқан қолданылады. Меңзер қиылысының ағымдағы коордианаталары қалып-күй қатарының сол жағында кӛрінеді (AutoCAD терезесінің тӛменгі сол жағында).

Контексттік мәзір

Контексттік мәзір (командалар жиынтығы орналасқан тік тӛртбұрыш алаң) экранда тышқанның оң жақ батырмасын басқанда пайда болады және ол меңзер қиылысының жанынан шығады. AutoCAD-та контексттік мәзірдегі командалар құрамы бірнеше параметрлерге байланысты, соның ішінде:

• мәзірді шақырған кездегі команданың типіне байланысты,

• меңзердің экрандағы орнына байланысты,

• контексттік мәзірді шақырған кезде пернесін басуға байланысты.

120
Контексттік мәзірге мысал 2-ші суретте кӛрсетілген.

2-сурет

Контексттік мәзір командаларының тобында әдетте Шығу деген команда болады, сол арқылы активті командамен жұмысты аяқтаса болады.

Анықтама ақпаратты алу

AutoCAD-та жұмыс істей отырып пайдаланушы анықтаманың бірнеше түрін ала алады.

Windows астында жұмыс жасайтын басқа да бағдарламалардағы сияқты AutoCAD-тың мәзір жолының соңғы бӛлімі Анықтама (Справка) деп аталады. Бұл бӛлімнен Анықтама пунктін таңдасаңыз экранда анықтамалық режим терезесі ашылады (3-сурет).

3-сурет

Бұл терезедегі құрылымдық анықтамалық ақпарат Пуск мәзіріндегі Windows жайлы анықтамаға ұқсас. Бұл терезе AutoCAD команданы күту режимінде болғанда және команда орындалып жатпаған жағдайда F1 пернесін басу арқылы шақырылады. Егер Сіз кез келген команданы орындап отырып, тек сол команда жайында анықтама алғыңыз келсе F1-ді басыңыз.

121
2-зертханалық жұмыс. Мұқаба бетті жасау.

Мұқаба бетті жасаудың бірінші этапы – бұл А4 пішімді контур және МЕСТ 2.301-68-ге сәйкес сызба алаңының рамкасын сызу.

Сызбаны сызбас бұрын ӛзімізге қажетті сызықтардың түрлерін қабаттар құру арқылы жасап аламыз. Бізге екі түрлі сызық түрі қажет. Оның бірі сызба алаңының рамкасы және А4 форматын сызуға арналған сызықтар. Меню жолынан Формат бӛліміне кіріп Қабат (Слой) басамыз. Нәтижесінде келесі терезе шығады:

1-сурет

Бұл терезенің жоғарғы жағында Жаңа қабат құру (Создать слой)батырмасын басамыз да қабаттың атын Контур деп, Сызық типін(Тип линий) Continous, Сызық қалыңдығы(Вес линий) 0,8 деп береміз. Тағы да Жаңа қабат құру (Создать слой) батырмасын басамыз да бұл жолы оны А4 атап, Сызық типін (Тип линий) Continous, Сызық қалыңдығы (Вес линий) 0,35 деп орнатамыз да ОК батырмасын басамыз:

2 - сурет

А4 қабатын ағымдағы қылып орнатамыз. Ол үшін аспаптар тақтасынан Қабаттар (Слои) тӛменге қарай деген бағытшаны басамыз да, сол жерден ӛзіміз құрған қабаттарды кӛреміз.

3 - сурет

122
Сол тізімнің ішіне А4-ті таңдау үшін тышқанның сол жақ батырмасын басамыз.

4 - сурет

Енді сызбаны сызбас бұрын, барлық түзулер тек горизонталь немесе вертикаль ғана сызылатын режимді орнатып аламыз, оны ОРТО (режимдер тақтасы, немесе қалып-күй қатары, AutoCAD жұмыс терезесінің тӛменгі жағында орналасқан) батырмасын басу арқылы орнатамыз.

Содан кейін Кесінді (Отрезок) түзулерді сызу командасын пайдаланамыз. Бұл команданы келесі тәсілдер арқылы шақырса болады: меню жолынан Салу

5 - сурет

6 - сурет

(Рисование)–ден Кесінді(Отрезок) пунктін таңдау арқылы, немесе Салу(Рисование) құрал- саймандар тақтасының сәйкес

пиктограмманы басу арқылы.

Осыдан кейін командалық жолда келесідей жазу пайда болады:

(Команда : бірінші нүкте:) яғни, компьютер түзудің бастапқы нүктесінің координаталарын сұрап тұр. Сұранысқа жауап ретінде 0,0 координаталарын енгізіп, Enter пернесін басамыз.

123
Бастапқы нүктесі берілгеннен кейін, командалық жолда келесі сұраныс шығады:

(Келесі нүкте немесе [Болдырмау]:) яғни компьютер түзудің екінші нүктесін беруді сұрап тұр. Оған А4 форматының ені 210 мм деп жазамыз да тағы Enter пернесін басамыз. Содан кейін тышқанның кӛмегімен түзудің бағытын жоғары қарай деп кӛрсетіп, оған А4 форматының ұзындығын енгіземіз 297 мм де Enter пернесін басамыз. Осы операцияны 7-суреттегідей тік тӛртбұрыш жасалынғанша қайталаймыз.

7-сурет

Ендігі кезекте МЕСТ 2.301-68- ге сәйкес сызба алаңының рамкасын сызу

қажет. Контур қабатын ағымдағы қылып орнатамыз да, қайта Кесінді(Отрезок) түзулерді сызу командасын таңдаймыз. Командалық жолда шыққан сұранысқа жауап ретінде 20,5 деп енгізіп, Enter пернесін басамыз.

Келесі сұраныста компьютер түзудің екінші нүктесін беруді сұрайды. Оған сызба алаңының рамкасының ені 185 мм деп жазамыз да тағы Enter пернесін басамыз. Содан кейін тышқанның кӛмегімен түзудің бағытын жоғары қарай деп кӛрсетіп, оған сызба алаңының рамкасының ұзындығын 287 мм енгіземіз де, Enter

124
пернесін басамыз. Осы операцияны 8-суреттегідей тік тӛртбұрыш жасалынғанша қайталаймыз.

8-cурет

Салынған сызбаның сызықтарының қалыңдықтарын кӛру үшін

САЛМАҚ (ВЕС) режимін таңдаймыз. Сонда салынған сызба сызықтарының қалыңдықтары кӛрінеді (9-cурет).

9-cурет

Келесі қадамымыз, бұл мәтін жазу. Мәтінді жазбас бұрын оның параметрлерін

алдын ала орнатып алуымыз қажет. Ол меню жолынан ФОРМАТ бӛліміндегі 125

Мәтіндік стиль(Текстовый стиль) шақыру арқылы ашылатын диалогтык терезеде орындалады (10 - cурет).

10 - cурет Ашылған терезеде келесі түзетулерді енгіземіз:

1) Мәтін шрифті(Шрифт) – ISOCPEUR (сызба шрифті);

2) Мәтін биіктігі (Высота) – 7 (алғашқы жазылатын сӛздеріміздің

биіктігі 7 болғандықта 7-ні таңдадық, бірақ бұл мән мұқаба бет жазуының стандартына сай ӛзгереді);

3) Қиғаштық бұрышы (Угол наклона) – 15;

Сонда нәтижесінде бұл терезеде тӛмендегідей болуы қажет:

11 - сурет

126
Барлық мәндерді енгізіп болғаннан кейін Қолдану (Применить) батырмасын басамыз.

Енді нақтылай мәтінді жазуға кірісеміз. Ол үшін Салу (Рисование) аспаптар тақтасынан Мәтін (Текст) пиктограммасын басып жазуға кірісеміз.

12 - сурет

Мәтінді жазағанда Формат текста деген кішігірім терезе шығады сол терезеде жазылатын мәтінді пішімдеуге болады (оның шрифтін, ӛлшемін, мәтіннің түсін, қиғаштығының бұрышын, әріптердің ара қашықтығын және тағы басқа беруге болады).

13 - сурет

Тӛменде түрлі шрифттермен жазылған мәтіндер кӛрсетілген (13-cурет): 127
Нәтижесінде мұқаба бет келесідей болып шығуы керек (14-cурет).

Осы сызбамызды сақтаймыз. Ол үшін мынадай қадамдарды орындау қажет:

16 - сурет 14-сурет

1)Мәзір қатарынан Файл-Сақтау(Сохранить). 2) Сонда келесідей терезе шығады:

15-сурет

128
Бұл терезеде (16-сурет) Файл аты(Имя файла) деген жерге Мұқаба бет деп жазып(негізінде файлға ӛзіңіз түсінетіндей кез келген ат бере беруге болады) Сақтау(Сохранить) батырмасын басу керек. Сол уақытта файлымыз кӛрсетілген жерде сақталынады (Біздің мысалда ол Жұмыс үстелінде (Рабочий стол) сақталынады).

Енді негізгі жазуды орындау үшін мына қадамдарды орындаймыз:

1) Жаңа бет ашу: меню қатарынан Файл-Құру (Создать) басамыз.

17 - сурет

Сонда шаблондары бар тӛменгідей терезе шығады, одан acadiso шаблонын таңдап, Ашу (Открыть) батырмасын басамыз. Нәтижесінде жаңа бет ашылады.

1) Оған мұқаба беттегідей А4 форматын және сызба алаңының рамкасын салыңыз. Барлығын жоғарыда аталып кеткен қадамдар бойынша орындаймыз.

2)А4 форматы мен рамканы салып біткенен кейін Салу (Рисование) аспаптар

панелінің Кесінді (Отрезок) пиктограммасын пайдаланып негізгі жазуды сызамыз.

129
Сәйкесінше барлық мәтіндерін толтырғаннан кейін негізгі жазу келесі түрде болуы қажет (18-cурет).

18 - сурет

130
3-тәжірибелік жұмыс.

Сызбаны орындау алдындағы дайындықтың үш кезеңі және түйіндесу

элементтері бар жазық фигураның сызбасын орындау.

1 кезең. Қажетті Қабаттарды (Слои) құру.

Объекттер қасиеттері (Свойства объектов) аспаптар панелінен

Қабаттар (Слои) пиктограммасын таңдаңыз. AutoCAD жүйесі МҚабаттар қасиеттерінің менеджері (Менеджер свойств слоя) атты диалогтық терезені ашады.

Жаңа (Новый) батырмасын басыңыз.

Жаңа қабат пайда болады, AutoCAD жүйесі оны үнсіздік бойынша Қабат1 (Слой1) деген атпен сақтауды ұсынады.

131
Жаңа ат беріңіз:

 Контур және ENTER пернесін басыңыз.

Жаңа (Новый) батырмасын басыңыз.

Жаңа ат беріңіз: осьтік және ENTER пернесін басыңыз.

Жаңа (Новый) батырмасын басыңыз. Жаңа ат беріңіз: ӛлшемдік және ENTER пернесін басыңыз.

Қабаттағы түзудің түсін, типін және қалыңдығын ӛзгерту үшін курсорды сәйкесәнше бағанға апарып тышқанның сол жақ батырмасын бассаңыз, экранда таңдауға сәйкес қандайда бәр диалогтык терезе шығады.

ОК батырмасын басып, терезені жабыңыз.

2 этап. Қажетті мәтіндік стильдерді орнату.

Меню жолынан Формат бӛліміндегі Мәтіндік стиль(Текстовый стиль) командасын таңдаңыз. Мәтіндік стиль МЕСТ 2.304-81-ге сәйкес орнатылады. Мәтіндерді жазуға келесі шрифттерді қолдану ұсынылады: Simplex.shx және ISOCPEUR. Қаріп биіктігі 5 мм,

Қиғаштығы 15 мм.

Терезені Қолдану (Применить) батырмасын басу арқылы жабыңыз.

132
3 этап. Қажетті ӛлшем стильдерін құру

Меню жолының Формат бӛлімінен Ӛлшемдік стильдер (Размерные стили) таңдаңыз. Түзету (Редактировать) батырмасын басыңыз.

Ӛлшемдік стильдер МЕСТ 2.307-68 стандартына сәйкес орнатылады.

Сызықтар (Линии), Сиволдар және бағытшалар (Символы и стрелки) бӛлімінде келесілерді орнатыңыз:

Контурдан шегеру (Отступ от контура )(offset from origin)–0 Бағытшалар ұзындығы (Размер стрелки)– 4

133
Мәтін (Текст) бӛлімінде келесілерді орнатыңыз:

Ӛлшемдік сызықтан шегерім (Отступ от разм.линии) – 1.5 және

терезеде - ISO Standart дегенді орнатып қойыңыз. ОК батырмасын басып терезені жабыңыз.

Қабаттардың, ӛлшемдердің және мәтіндік стильдерді орнатып болғанан кейін сызбаны сызуға кірісеміз.

Объекттер қасиеттері (Свойства объектов) құрал-саймандар

тақтасынан Қабаттар (Слои) пиктограммасын таңдаңыз. AutoCAD жүйесі МҚабаттар қасиеттерінің менеджері (Менеджер свойств слоя) атты диалогтык терезені ашады.

Жаңа (Новый) батырмасын басыңыз.

Жаңа қабат пайда болады, AutoCAD жүйесі оны үнсіздік бойынша Қабат1 (Слой1) деген атпен сақтауды ұсынады.

134
Жаңа ат беріңіз:

 Контур және ENTER пернесін басыңыз.

Жаңа (Новый) батырмасын басыңыз. Жаңа ат беріңіз:

 Осьтік және ENTER пернесін басыңыз. Жаңа (Новый) батырмасын басыңыз.

Жаңа ат беріңіз:

 ӛлшемдік және ENTER пернесін басыңыз.

Қабаттағы түзудің түсін, типін және қалыңдығын ӛзгерту үшін

курсорды сәйкесінше бағанға апарып тышқанның сол жақ батырмасын бассаңыз, экранда таңдауға сәйкес қандайда бәр диалогтык терезе шығады.

ОК батырмасын басып, терезені жабыңыз.

Меню жолынан Формат бӛліміндегі Мәтіндік стиль (Текстовый стиль) командасын таңдаңыз. Мәтіндік стиль МЕСТ 2.304-81-ге сәйкес

орнатылады. Мәтіндерді жазуға келесі шрифттерді қолдану ұсынылады: Simplex.shx және ISOCPEUR. Қаріп биіктігі 5 мм,

Қиғаштығы 15 мм.

Терезені Қолдану (Применить) батырмасын басу арқылы жабыңыз.

135
Меню жолының Формат бӛлімінен Ӛлшемдік стильдер (Размерные стили) таңдаңыз.

Түзету(Редактировать) батырмасын басыңыз. Ӛлшемдік стилдер МЕСТ 2.307-68 сәйкес орнатылады.

Сызықтар (Линии), Символдар және бағытшалар (Символы и стрелки) бӛлімінде келесілерді орнатыңыз:

Контурдан шегеру (Отступ от контура )(offset from origin)–0 Бағытшалар ұзындығы (Размер стрелки)– 4

136
Мәтін (Текст) бӛлімінде келесілерді орнатыңыз:

Ӛлшемдік сызықтан шегерім (Отступ от разм.линии) – 1.5 және терезеде - ISO Standart дегенді орнатып қойыңыз.

ОК батырмасын басып терезені жабыңыз.

Қабаттардың, ӛлшемдердің және мәтіндік стильдерді орнатып болғанан кейін сызбаны сызуға кірісеміз.

Осьтік қабатын ағымдағы ретінде орнатып аламыз.

Кесінді(Отрезок) командасын шақыру үшін пиктограммасын басыңыз. Command: _line Specify first point: сұранысына экранның сол жағындағы кез келген нүктені беріңіз.

ОРТО режимін орнатыңыз. Меңзерді жоғары апарып, біраз ара қашықтықта кез келген нүктені кӛрсетіңіз. Меңзерді оң жаққа бағыттап және командалық жолда келесіні егізіңіз Specify next point or [Undo]: 89. Меңзерді тӛменге бағыттап біраз ара қашықтықтан кейін кез келген нүктені кӛрсетіңіз.

137
Кесінді (Отрезок командасын шақыру үшін пиктограммасын басыңыз. Command: _line Specify first point: сұранысына кесінді ортасына

деген объектілік байланысу (привязка) арқылы нүктені кӛрсетіңіз.

Созындылар арқылы осьтік түзулерді созыңыз.

пиктограммасы арқылы Шеңбер (Круг) командасын шақырыңыз. Командалық жолда шыққан сұранысқа шеңбер центрін беріңіз -

Command: _circle Specify center point for circle or [3P/2P/Ttr (tan tan radius)]: _int of

Қиылысу арқылы объектілік байланысты (Объектная привязка по

пересечению) пайдалану арқылы шеңбердің центрін кӛрсетіңіз.

Содан кейін жүйе шеңбердің центрін немесе радиусын беруді сұрайды.

Specify radius of circle or [Diameter]: D

Диаметрді беру үшін командалық жолда D әрпін енгізіп, ENTER пернесін басыңыз, содан кейін 48- ді енгізіңіз. Specify diameter of circle: 48 содан кейін тағы ENTER пернесін басамыз .

(Шеңбер диаметрін контекстік меню арқылы енгізген)

138
Контур қабатын ағымдағы етіп орнатыңыз. Қиылысу объектілік

байланысы арқылы диаметрі 66 мм тең шеңбер тұрығызыңыз. Command: _circle Specify center point for circle or [3P/2P/Ttr (tan tan

radius)]: _int of

Specify radius of circle or [Diameter]: D Specify diameter of circle: 66

Қиылысу объектілік байланысы арқылы диаметрі 12 мм тең шеңбер тұрғызыңыз. Command: _circle Specify center point for circle or [3P/2P/Ttr (tan tan radius)]: _int of Specify radius of circle or [Diameter]: D Specify diameter of circle: 12

Қиылысу объектілік байланысы арқылы диаметрі 12 мм тең шеңбер тұрғызыңыз. Command: _circle Specify center point for circle or [3P/2P/Ttr (tan tan radius)]: _int of Specify radius of circle or [Diameter]:

139
12

Жанама, жанама, радиус (Касательная, касательная, радиус) опциясы арқылы радиусы 70 мм тең шеңберді салыңыз.

Command: _circle Specify center point for circle or [3P/2P/Ttr (tan tan radius)]: _ttr

Specify point on object for first tangent of circle:

Specify point on object for second tangent of circle:

Specify radius of circle <12.0000>: 70

Түйіндесу (Сопряжение) командасын шақырыңыз. Түйіндесу командасын меню жолының Түзету (Редактировать) бӛлімінен таңдауға болады немесе құрал-саймандар тақатасынан сәйкес атты пиктограмманы

басу арқылы шақыруға болады. Командалық жолда келесідей хабарлама шығады:

Command: _fillet

Current settings: Mode = TRIM, Radius = 10.0000

Select first object or [Polyline/Radius/Trim]: командалық жолда

мынаны енгізу керек: R. Содан кейін ENTER пернесін басыңыз, сонда командалық жолда тӛмендегі шығады::

Specify fillet radius <10.0000> (түйіндесу радиусын кӛрсет:): 8 еңгізіңіз. Enter пернесін басқаннан кейін түйіндесу нүктелерін кӛрсетеміз Select first object or [Polyline/Radius/Trim]:

Select second object:

Екінші түйіндесуді жасау үшін Enter пернесін басамыз, содан кейін алдында орындаған операцияларды қайталаймыз.

140
Шеңбер командасын шақырыңыз.

Қиылысу бойынша объектілік байланысуды пайдаланып диаметрі 10 мм тең шеңбер салыңыз. Command: _circle Specify center point for circle or [3P/2P/Ttr (tan tan radius)]: _int of

Specify radius of circle or [Diameter]: D Specify diameter of circle: 10

Командалық жолда келесідей хабарлама шығады:

Command: _array Select objects:

Радиусы 10 мм тең шеңберді және вертикальді осьтік сызықты кӛрсетіп, Enter пернесін басу арқылы объектілерді таңдауды аяқтаңыз.

Содан кейін компьютер массив типін сұрайды – тік тӛртбұрышты немесе шеңберлі:

Enter the type of array [Rectangular/Polar] : p

Пернетақтадан p әрпін енгізіңіз, ол шеңберлі массив дегенді білдіреді.

Содан кейін массивтің центрлік нүктесін кӛрсету қажет, элементтер сол центрді бойлай орналасады Specify center point of array: _cen of (шеңбер

центрі бойынша объектілік байланысты пайдаланып, массивтің центрін кӛрсетіңіз

141
Содан кейін массивтағы элементтер санын беру қажет

Enter the number of items in the array: (массивтегі элементтер санын көрсетіңіз) 7

Осыдан кейін компьютер шеңберлі массивті толтырудың бұрышын сұрайды. Үнсіздік бойынша толық шеңберлі массив алынады, яғни 3600 .

Specify the angle to fill (+=ccw, -=cw) <360>: (толтыру бұрышын кӛрсетіңіз:) Enter пернесін басыңыз.

Rotate arrayed objects? [Yes/No] : (Массив элементтерін бұру қажет па? [Иә/Жоқ]<Иә>:) Enter пернесін басыңыз.

Созындылар арқылы вертикальді осьтік түзуді созу керек.

Командалық жолда келесідей хабарлама шығады:

Command: _array Select objects:

Радиусы 10 мм тең шеңберді және вертикальді осьтік сызықты кӛрсетіп, Enter пернесін басу арқылы объектіледі таңдауды аяқтаңыз.

Содан кейін компьютер массив типін сұрайды – тік тӛртбұрышты немесе шеңберлі:

Enter the type of array [Rectangular/Polar] : p

Пернетақтадан p әрпін енгізіңіз, ол шеңберлі массив дегенді білдіреді.

Содан кейін массивтің центрлік нүктесін кӛрсету қажет, элементтер сол центрді бойлай орналасады Specify center point of array: _cen of (шеңбер

центрі бойынша объектілік байланысты пайдаланып, массивтің центрін кӛрсетіңіз

Содан кейін массивтағы элементтер санын беру қажет

Enter the number of items in the array: (массивтегі элементтер санын көрсетіңіз) 7

Осыдан кейін компьютер шеңберлі массивті толтырудың бұрышын сұрайды. Үнсіздік бойынша толық шеңберлі массив алынады, яғни 3600 .

Specify the angle to fill (+=ccw, -=cw) <360>: (толтыру бұрышын кӛрсетіңіз:) Enter пернесін басыңыз.

Rotate arrayed objects? [Yes/No] : (Массив элементтерін бұру қажет па? [Иә/Жоқ]<Иә>:) Enter пернесін басыңыз.

Созындылар арқылы вертикальді осьтік түзуді созу керек.

142
Мәзір жолынан Түзету (Редактировать) бӛлімінен Кесу (Обрезать) командасын шақырыңыз, оны немесе құрал-саймандар тақтасынан сәйкес пиктограмма арқылы шақырсаңыз болады.

Меңзер кӛмегімен кесуші шектерді кӛрсетіп алыңыз.

Enter пернесін басқаннан кейін ӛшіріп тастау керекті шеңбердің бӛлігін кӛрсетіңіз.

Команданы орындауды Enter пернесін басу арқылы аяқтаңыз.

Сызбаны орындаудың соңғы этапы ӛлшемдерді орнату Ӛлшемдерді орнату командасын меню жолының Ӛлшем (Размер) таңдау арқылы немесе сәйкесінше, құрал-саймандар тақтасындағы пиктограммалар арқылы шақыруға болады.

Ӛлшемдер (Размеры) қабатын ағымдағы етіп орнатыңыз. Пиктограммасын таңдаңыз. 89-ға тең ең бірінші ӛлшемді орнату

үшін остьік сызықтардың соңын кӛрсетіңіз. Содан кейін ӛлшемдік

сызықтың орналасатын орнын кӛрсетіңіз. батырмасын басып, меңзер арқылы доғаны кӛрсетіңіз. Содан қайта ӛлшемдік сызықтың орнын кӛрсету

қажет. пиктограмманы басып, меңзер арқылы шеңберді кӛрсетіңіз. Содан кейін ӛлшемдік сызықтың орналасатын орнын кӛрсетіңіз

143
Меңзер арқылы 66-ға тең ӛлшемді белгілеңіз. Тышқанның оң жақ батырмасын басып, контексттік менюден Қасиеттері (Свойства) таңдаңыз.

Диалогтык терезеде Мәтін (Текст) параметрін ашыңыз.

Мәтіндік(Текстовая) жолында пернетақтадан келесі мәтінді еңгізіңіз (тілді ағылшын тіліне қойып алып) : %%с 66.

Сызбада мәтін Ø 66 –ға ӛзгереді. Осындай тәсілмен Ø 10 мәтінін

7 отв. Ø 10 деген мәтінді ӛзгертіңіз

144
2-ші тәжірибелік жұмыстан негізгі жазуды кӛшіріп алып, оны осы сызбаға орнатыңыз.

145
4-тәжірибелік жұмыс.

Үш ӛлшемді қатты денелі модельді жасау

Бӛлшектің екі кӛрінісі (басты кӛрініс және сол жағынан қарағандағы) бойынша үшӛлшемді қатты денелі модельді тұрғызу.

AutoCAD графикалық жүйесінің жұмыс үстеліне келесі аспаптар панельдерін шығарып қою керек:

1. Вид

2. Моделирование

3. Визуальные стили

4. Орбита

Кӛрнекілік пен тұрғызуларды орындау қолайлығы үшін ағымды кӛрініс ретінде оңтүстік-батыс изометриялық кӛріністі орнату ұсынылады (Вид аспаптар панеліндегі ЮЗ (SW) пиктограммасын

басу керек)) .

Ящик (box) командасын шақыру үшін

Моделирование аспаптар панеліндегі Ящик (box) пиктограммасын басыңыз.

Command: _box

Specify corner of box or [CEnter] <0,0,0>: (Угол ящика или [Центр]

<0,0,0>): сұрауына Enter басыңыз, бұл 0,0,0 координаттарын енгізу болып табылады.

146
Другой угол или [Куб/Длина]: Ұзындық (Длина) опциясын таңдаңыз, яғни Д.

Содан соң командалық жолда параллелепипедтің ұзындығын, енін және биіктігін енгізіңіз:

Длина: 50

Ширина: 50

Высота или [2Точки]: 30

Келесі параллелепипедті салу үшін Ящик (box) командасын шақырыңыз. Command: _box

Первый угол или [Центр] <0,0,0>:

Оның бастапқы бұрышы ретінде суретте кӛрсетілгендей таңдайсыз. Ол

үшін кесінді ұшына объектілік байланысуды қолданасыз.

Одан соң біртіндеп параллелепипедтің ұзындығын, енін және биіктігін енгізіңіз:

Другой угол или [Куб/Длина]: д Длина: 50

Ширина: 30

Высота или [2Точки]: 60

Екі қатты денелі объектіні біріктіру

үшін Объединение (Union) командасы қолданылады.

Команда: _union

Выберите объекты: Select objects: Объектілерді таңдаңыз сұранысына

меңзермен алдымен бірінші объектіні, содан кейін екінші объектіні кӛрсетіп, таңдауды аяқтау үшін тінтуырдың оң жақ батырмасын басыңыз (немесе Enter) .

Выберите объекты: найдено 1 Выберите объекты: найдено 1, всего:2

147
Ширина: 50

Высота или [2Точки]: 20

Келесі параллелепипедті салу үшін Ящик (box) командасын шақырыңыз.

Команда: _box

Бірінші бұрыштың координатын енгізіңіз

Келесі параллелепипедті салу үшін Ящик (box) командасын шақырыңыз.

Первый угол или [Центр] <15,0,15>:

Содан кейін біртіндеп параллелепипедтің ұзындығын, енін және биіктігін енгізіңіз.

Другой угол или [Куб/Длина]: д Длина: 20

сары түсті таңдаймыз.

Тұрғызылған объектілер кескіндерінің шынайылығына оларды белгілі бір түске бояу арқылы қол жеткізуге болады. Ол үшін Визуальные стили аспаптар панелінен Концептуальный пиктограммасын басамыз.

Command: _vscurrent

Задайте опцию [2dкаркас /3dкаркас /3d скрытый /Реалистичный/ Концептуальный/ Другой]:_C

Меңзермен тұрғызылған объектілерді белгілейміз, сары түске бояу үшін Свойства объекта аспаптар панеліндегі Цвет терезесінде

Редактирование тела аспаптар

панеліндегі Вычитание пиктограммасын басамыз.

Команда: _subtract Выберите тела и области, из которых будет выполнено вычитание...

Қайсы объектіден алу орындалатынын таңдау керек.

Выберите объекты:найдено:1

Таңдауды аяқтау үшін Enter пернесін басыңыз.

Выберите тела и области для вычитания..

Алынатын объектіні таңдау керек.

Выберите объекты:найдено:

Таңдауды аяқтау үшін Enter пернесін басыңыз.

148
Фаска жасау үшін Фаска командасы қолданылады. Оның пиктограммасы Редактировать панелінде орналасқан.Осы команданы шақырамыз. Командалық жолда:

Команда: _chamfer

(Режим С ОБРЕЗКОЙ) Параметры фаски: Длина1 = 0.0000, Длина2 = 0.0000

Выберите первый отрезок или [оТменить/полИлиния/Длина/Угол/Обрезка/Метод/Несколько]:

Модельдің фаска орындалатын қырын кӛрсету керек.

Выбирается базовая поверхность...

Задайте опцию выбора поверхности

[Следующая/OK (текущая)] :

Enter пернесін басыңыз.

Длина фаски для базовой поверхности:

10

Enter пернесін басыңыз.

Длина фаски для другой поверхности

10.0000:

Enter пернесін басыңыз.

Выберите ребро или [КОнтур]: Модельдің фаска орындалатын қырын

кӛрсету керек.

Тәжірибелік жұмыстың соңғы сатысы габариттік ӛлшемдерді қою.

149
5 - зертханалық жұмыс. Берілген аксонометриясы бойынша бӛлшектің үш кӛріністерін салу.

изометриясын (ЮЗ изометрия) басамыз.

Жаңа чертеж құрыңыз. 4-ші зертханалық жұмыста тұрғызылған қатты денелі объектінің кӛшірмесін алып, оны жаңа бетке

қойыңыз. Сызбамыз

дұрыс кӛрінуі үшін

Кӛрініс (Вид)

құрал-саймандар тақтасына Оңтүстік-Батыс

AutoCAD терезесінің тӛменгі жағында Парақ1 (Лист1) таңдаймыз. Сонда парақ кеңестігіне ӛтеміз. Одан кейін Лист1 жазуына меңзерді тақап, тышқанның оң батырмасын басып, контекстік мәзірді шақырамыз. Оның ішінде Диспетчер параметров страницы бӛлімін таңдаймыз. Сонда келесідей диалогтық терезе шығады:

Бұл терезеден Редактировать батырмасын басамыз.

150
Сонда келесідей терезе шығады:

Бұл терезеде біз парақтың параметрлерін орнатамыз:

Сызба ориентациясы (Ориентация чертежа) – Кітаптық (Книжная); Бет форматы (Формат листа) - ISOexpend А4(210х297)

Содан кейін ОК батырмасын басымыз, одан кейін Парақтар

тобының параметрлерінің диспетчері (Диспетчер наборов параметров листа) диалогтік терезесін жабамыз.

Содан кейін А4 форматты парағымызда кӛріністік экран (видовой экран) құрылады.

151
Оны белгілеп, Delete пернесін басамыз. Нәтижесінде біздің парағымыз таза болады.

Енді кейінгі жұмыстарымызға қажет болатын командалардың пиктограммаларын шығарып аламыз. Ол үшін құрал-саймандар тақтасынан бос орынға меңзердің оң жақ батырмасын бассақ, тӛменгідей контекстік мәзір шығады.

Бұдан Адаптация жолын таңдаймыз.

152
Сонда мынадай терезе шығады, ол терезеден бізге Моделирование, Параметры, Вид;

Моделирование, Параметры, Построение командалары қажет

. Оларды Модельдеу (Моделирование) құрал-саймандар тақтасына апарып қоямыз.

Модельдеу құрал-саймандар тақасында мына пиктограмманы

басамыз . Нәтижесінде командалық жолда келесідей ақпарат шығады:

Задайте опцию [Пск/Орто/...] деген сұранысқа Пск деп жазамыз, жүйе тағы тӛменгідей сұраныс жасайды:

Оған Enter пернесін басыңыз.

Масштаб вида <1>: деген сұрансықа да Enter перенсін басыңыз.

Сонда тағы тӛменгідей сұраныс пайда болады:

153
Кӛрініс экранының қарама-қарсы бұрышы

Кӛрініс центрі Кӛрініс экранының бірінші бұрышы

Центр вида <видовой экран>:

сұранысына меңзерді парақтың тӛменгі сол жағына апарып тышқанның сол жақ батырмасын басыңыз. Басқан жерде кӛріністің суреті шығады.

Одан кейін жүйе Кӛрініс экранының орынын анықтап тапқынша сұрай береді, сондықтан оны сол жақта кӛрсетілген суреттегідей тӛртбұрыш ретінде жасау қажет.

Барлығын жасап біткеннен кейін Enter пернесін басыңыз.

Жүйе кӛріністің атын жазуды сұрайды:

Оған Жоғарыдан қарағандағы кӛрініс-Вид сверху деп жазамыз да Enter пернесін басамыз. Нәтижесінде жүйе Вид сверху деген кӛрініс экраны құрылғандығы туралы хабарлама береді.

Келесі сұранысқа

Задайте опцию [Пск/Орто/...]: деген сұрансқа Орто деп жазамыз. Келесі сұранысқа құрылған кӛрініс экранының тӛменгі қабырғасының ортасын кӛрсетеміз.

Одан кейінгі сұранысқа жаңа кӛрініс экранының центрін кӛрсету қажет. Ол үшін алдыңғы экранна жоғарырақ нүктені таңдап, тышқанның сол жақ батырмасын басып, Enter пернесін басыңыз.

154
Одан кейін жүйе Кӛрініс экранының орнын анықтап тапқанша сұрай береді, сондықтан оны сол жақта кӛрсетілген суреттегідей тӛртбұрыш ретінде жасау қажет.

Барлығын жасап біткеннен кейін Enter пернесін басыңыз.

Жүйе кӛріністің атын жазуды сұрайды:

Оған Негізгі кӛрініс-Главный вид деп жазамыз да, Enter пернесін басамыз. Нәтижесінде жүйе Главный вид деген кӛрініс экраны құрылғандығы туралы хабарлама береді.

Содан кейін жүйе тағы мынадай сұраныс жасайды:

Задайте опцию [Пск/Орто/...] деген сұранысқа Орто деп жазамыз.

Осыдан кейінгі сұранысқа меңзер кӛмегімен екінші кӛрініс экранының сол жақ қабырғасының ортасын кӛрсетіңіз. Одан соң меңзер кӛмегімен біраз оң жаққа қарай созып, жаңа кӛрініс экранының центрін кӛрсетеміз де Enter пернесін басамыз.

Одан кейін жүйе Кӛрініс экранының орнын анықтап тапқанша сұрай береді, сондықтан оны сол жақта кӛрсетілген суреттегідей тӛртбұрыш ретінде жасау қажет.

Барлығын жасап біткенен кейін Enter пернесін басыңыз.

155
Жүйе кӛріністің атын жазуды сұрайды:

Оған Сол кӛрініс-Вид слева деп жазамыз да, Enter пернесін басамыз. Нәтижесінде жүйе Главный вид деген кӛрініс экраны құрылғандығы туралы хабарлама береді.

Барлық жұмысты аяқтағаннан кейін Enter пернесін басу арқылы

Кӛрініс (Вид) командасынан шығамыз.

Ендігі кезекте Меню жолына Формат-Слой таңдаймыз.

Нәтижесінде кӛрсетілгендей

сол

жақта

Қабат мендежері свойств слоя) диалогтық терезесі шығады. Ол

терезеде келесі түзетулер жасаймыз: 1.Мына қабаттар үшін:

Вид сверху - DIM

Вид слева - DIM

Главный вид - DIM

Сызықтар типі (Тип линии) -

continuous

Сызық түсі (Цвет линии)-кӛк Сызық қалыңдығы (Толщина

линии)-0.35

2.Мына қатбаттар үшін:

Вид сверху-HID

Вид слева-HID

Главный вид-HID

Сызықтар типі (Тип линии) -

hidden 2

Сызық қалыңдығы (Толщина линии)-0.35

қасиеттерінің (Менеджер

156
3.Мына қатбаттар үшін:

Вид сверху-VIS

Вид слева-VIS

Главный вид-VIS

Сызықтар типі (Тип линии) -

continuous

Сызық қалыңдығы (Толщина линии)-0.8

Модельдеу

тақтасынан

Тұрғызу

құрал-саймандар

(Построение)

пиктограммасын

уақытта командалық жолда пайда болған сұранысқа жауап ретінде ӛзіміз алдында құрған кӛрініс экрандарын бірінен соң бірін белгілеп шығып пайда болады.

Enter пернесін басамыз.

басамыз. Сол

157
Одан кейін Қабаттар (Слои) құрал-саймандар тақтасынан VPORTS қабатын сӛндіреміз, ол үшін жанып тұрған шамшырақты (лампочка) тышқанның сол жақ батырмасын бассаңыз ол сӛніп қалады. Бұл операцияны орындағаннан кейңн экранда кӛрініс экрандары қшіп қалады. Сол жақтағы суретте кӛрсетілген.

Главный вид- DIM қабатын ағымдағы ретінде орнатып, барлық ӛлшемдерді жасап шығыңыз. Ӛлшемдерді әдеттегі Ӛлшем (Размер) құрал-саймандар тақтасын пайдаланып жасайсыздар.

Осыдан кейін Зертханалық жұмыс No2-де жасаған негізгі жазуды кӛшіріп алып, осы сызбаға орнатамыз.

Нәтижесінде сызба баспаға дайын.

158
Зертханалық жүмыс No 6

Айналу денесін тұрғызу.

Берілген сызба бойынша 3 ӛлшемді қатты денелі объект тұрғызыңыз.

Суретте берілген ӛлшемдер бойынша бастапқы объектіні тұрғызыңыз. Ол бізге кейінірек айналу денесін тұрғызу үшін қажет болады.

159
AutoCAD жүйесінің

графикалық жұмыс алаңына құрал-саймандар

келесі

тақтасын шығарып аламыз:

1. Сызу

2. Түзету

(Редактировать)

3. Объектілік

байланысу (Объектная привязка)

4. Модельдеу (Моделирование)

5. Денелерді түзету (Редактирование тела)

6. Кӛрініс (Вид)

7. ПКЖ

(Пайдаланушының координаттар жүйесі (ПСК))

8. 3D бағыттау (3D навигация)

9. Визуалды стильдер (Визуальные стили)

Осы құрал-саймандар тақтасын ӛздеріңізге ыңғайлы етіп, жұмыс алаңының периметрі бойынша орналастырыңыз.

МЕСТ 2.304-68 және МЕСТ 2.307-68 сәйкес ӛлшемдік және мәтіндік стильдерді құрыңыз, сонымен қатар қажетті қабаттарды құрыңыз.

Контур қабатына сұр (металдың түсі) түсті берген жӛн.

160
Айналу денесін құру үшін қажетті бастапқы объект

Кесінді (Отрезок) және

Түйіндесу (Сопряжение)

командалары арқылы тұрғызылады. Контурдың тұйық болуын қадағалаңыздар.

Размерные қабатын ӛшіре тұрыңыз.

Контур қабатын ағымдағы етіп қойыңыз.

161
Сызу (Рисование) құрал- саймандар тақтасынан Облыс

(Область) командасын таңдаңыз.

Сол уақытта командалық жолдан келесідей ақпарат шығады:

Command: _region

Select objects (Объекттерді таңда) сұранысы шыққаннан кейін рамкамен бастапқы объектіні белгілейміз.

Егер облыс сәтті құрылса, онда командалық жолда келесідей хабарлама шығады:

1 loop extracted. 1 Region created.

Модельдеу құрал-саймандар тақтасынан Айналдыру

(Вращать) командасын таңдаймыз. Командалық жолда келесідей хабарлама шығады.

Command: _revolve

Выберите объекты для вращения сұранысына құрған облыстың кез келген жерін меңзермен кӛрсетіп, Enter пернесін басыңыз.

Одан кейін келесідей сұраныс шығады:

Начальная точка оси вращения или [Объект/X (ось)/Y (ось)] Specify start point for axis of revolution ordefine axis by [Object/X (axis)/Y (axis)]:

Объект деп жазыңыз. Яғни бұл Сіз Объект опциясын таңдағаныңызды білдіреді.

Одан кейінгі сұранысқа Выберите объекты: облыстың тӛменгі жағында орналасқан осьтік түзуді кӛрсетіңіз.

Келесі сұранысқа Угол вращения <360>(Specify angle of revolution <360>): жай Enter пернесін басыңыз.

162
Визуалды стильдер (Визуальные стили) құрал-

саймандар

Визуальный

«Реалистичный»

басыңыз. Сол кезде құрылған деталь шынайыға ұқсас болып кӛрінеді.

тақтасынан

стиль

стилін

3D бағыттау (3D навигация) құрал-саймандар тақтасынан Шектеулі орбита

(Ограниченная орбита)

командасын таңдаңыз. Меңзердің кӛмегімен

объектіні суретте кӛрсетілгендей етіп бұрасыз. Бұрғанда Шектеулі орбитаны басқанға кейін шыққан орбита кӛмегімен жүзеге асырасыз.

ПКЖ(ПСК) құрал- саймандар тақтасынан Басы

(Начало) пиктограммасын басыңыз.

Сұраныстан кейін координаттар жүйесінің жаңа басын кӛрсету қажет:

Specify new origin point

<0,0,0>: ол үшін, шеңбер центріне деген объектілік байланысуды пайдаланып, ПКЖ-нің басын шеңбер центріне алып барамыз.

163
Координаттар жүйесін бұру

үшін, У осі бойынша бұру пиктограммасын таңдаңыз.

Осыдан кейін командалық жолда шыққан сұранысқа тек ENTER пернесін басасыз.

Модельдеу құрал-саймандар

тақтасынан Цилиндр командасын басыңыз.

Командалық жолға шыққан

сұранысқа центрінің

береміз

пернесін басамыз.

цилиндрдің координаттарын 66,0 және Enter

Содан кейін жүйе цилиндрдің диаметрін сұрайды, оған 15 деп жазу керек. Specify radius for base of cylinder or [Diameter]: 15

Осыдан кейін жүйе цилиндр биіктігін сұрайды оған 100 деп береміз. Specify height of cylinder or [Center of other end]: 100

164
Редакторлау құрал- саймандар тақтасынан Массив командасын шақырамыз.

Содан кейін тӛменгідей параметрлерді орнатамыз:

Массив типі – шеңберлі массив (круговой массив);

Центр - батырманы басып, сол арқылы шеңбердің центрін кӛрсетесіз.

Маасив элементтерінің саны – 6;

Объектіні таңдау – тағы осы батырманы басамыз да сол арқылы салған цилиндрімізді кӛрсетеміз.

Толтыру бұрышы - 360.

Жоғарыдағы айтылғандардың барлығын жасап біткеннен кейін Массив командасының диалогтык терезесіндегі ОК батырмасын басыңыз.

Сонда экранда үш ӛлшемді шеңберлі массивті кӛреміз.

165
Денені редакторлау құрал- саймандар тақтасынан Алып

тастау (Вычитание)

пиктограммасын басыңыз. Командалық жолда шыққан сұранысқа тұрғызылған айналу денесін кӛрсетіп Enter перенсін басыңыз. Одан кейінгі сұранысқа бірінен соң бірін

шеңберлі цилиндрді белгілеп, басыңыз.

массивтегі меңзер

Enter

алты арқылы перенсін

Редакторлау құрал-саймандар

тақтасынан Фаска пиктограммасын басамыз. Командалық жолда шыққан сұранысқа Длина деп жазып, Enter пернесін басамыз.

Одан кейінгі сұранысқа (фасканың бірінші ұзындығы) 2 деп жазып Enter пернесін басамыз. Келесі сұраныс (фасканың екінші ұзындығы) 2 деп жазып, Enter пернесін басамыз. Одан кейін командалық жолда Выберите первый отрезок или [Отменить/Полилиния/Длина...] деген сұранысына Фаска жасалынатын қырды меңзер арқылы кӛрсетеміз де ОК таңдап, екі рет Enter пернесін басамыз.

Командалық жолда Выберите ребро или [контур] сұранысына Фаска жасалынатын қырды кӛрсетеміз де Enter пернесін басамыз. Сонда Фаска жасалынып шығады. Осы операцияны басқа да қырларға жасап шығу қажет. Жалпы 4 қыр.

166
ПКЖ құрал-саймандар тақтасынан БКЖ (Бүкіләлемдік Координаттар Жүйесі (МСК))

пиктограммасын басамыз. Бұл координаттар жүйесін бастапқы қалыпқа келтіру үшін қажет.

3D бағыттау құрал-саймандар тақтасынан Үздіксіз орбита (Непрерывная орбита) пиктограммасын басыңыз.

Бұл режим арқылы тұрғызылған

объектіні

режимде

береді.

пайдаланушы

жылдамдық

пайдаланушы орнатқан белгілі бір жазықтық арқылы айналатын болады.

мультимедиалық

кӛруге Яғни

мүмкіндік объект орнатқан бойынша,

167
7 - зертханалық жұмыс.

Кеңістіктегі қатты денені созу әдісімен алу және 3 ӛлшемді объектінің 1⁄4 бӛлігін тілу.

«Фланец» деталінің берілген негізгі кӛріністеріне сүйене отырып 3D модель тұрғызып және 3 ӛлшемді объектінің 1⁄4 бӛлігін тілу қажет.

168
AutoCAD жүйесінің

графикалық жұмыс алаңына құрал-саймандар

келесі

тақтасын шығарып аламыз:

1. Сызу(Рисование)

2. Түзету(Редактировать)

3. Объектілік

байланысу(Объектная

привязка)

4. Модельдеу(Моделирование)

5. Денелерді түзету

(Редактирование тела)

6. Кӛрініс (Вид)

7. ПКЖ(Пайдаланушының

координаттар жүйесі (ПСК))

8. 3D бағыттау (3D навигация)

9. Визуалды стильдер

(Визуальные стили)

Осы құрал-саймандар

тақтасын ӛздеріңізге ыңғайлы етіп, жұмыс алаңының периметрі бойынша орналастырыңыз.

МЕСТ 2.304-68 және МЕСТ 2.307-68 сәйкес ӛлшемдік және мәтіндік стильдерді құрыңыз, сонымен қатар қажетті қабаттарды құрыңыз.

Контур қабатына сұр (металдың түсі) түсті берген жӛн

Содан кейін Осевые қабатын ағымдағы етіп орнатамыз.

169
.

Сызу (Рисование) құрал-саймандар тақтасынан Кесінді (Отрезок) пиктограммасын басамыз. Комнадалық жолда шыққан сұранысқа экранның кез келген жерінен бір нүктені кӛрсетеміз. Орто режимін орнатып қоямыз. Меңзерді жоғарыға бағыттап біраз қашықтықтағы нүктені кӛрсетіңіз. Одан кейін меңзерді оң жаққа бағыттап кесінді ұзындығын 80 деп енгізіп, Enter пернесін басамыз.

Содан кейін меңзерді тӛменге бағыттап біраз қашықтықтағы нүктені кӛрсетеміз де Enter пернесін басамыз.

Объектінің ортасына байланысты пайдалану арқылы 80 мм болатын

кесіндінің ортасын апарып тӛртінші кесіндіні салыңыз. Кесінділерді суреттегідей созу қажет.

Контур қабатын ағымдағы етіп орындаңыз.

170
Қиылысу бойынша

объектілік байланысуды басып, диаметрі 50 мм тең шеңбер және радиустары 13 мм тең екі шеңбер салыңыз.

Жанама объектілік

бойынша байланысу

арқылы 4 кесінді салыңыз.

Кесу (Обрезать)

командасының пиктограммасын басамыз. Содан кейін (суретте кӛрсетілген) кесуші шектерді (4-еу) белгілеп, Enter пернесін басамыз. Enter пернесін басқаннан кейін кесілетін шеңбер бӛліктерін кӛрсететеміз.

Сызу (Рисование) құрал- саймандар тақтасынан Облыс

(Область) пиктограммасын басамыз да командалық жолда

шыққан

ретінде

контур

сызықтарды белгілеп (барлығы 8), Enter перенсін басамыз. Нәтижесінде командалық

сұранысқа жауап меңзер кӛмегімен жасаушы барлық

171
жолда 1 Облыс құрылғандығы жӛнінде ақпарат шығады.

Модельдеу (Моделирование) құрал- саймандар тақтасынан Дене...

(Тело выдавливания) пиктограммасын басыңыз. Командалық жолда шыққан сұранысқа жауап ретінде құрылған облыстың кез келген жерін белгілеп, Enter пернесін басыңыз.

Нәтижесінде командалық жолда 1 объект табылғандығы жӛнінде ақпарат шығады. Содан кейін сол объектінің выдавить биіктігін 15 деп енгізіп, Enter пернесін басамыз.

Тұрғызылған объектімізді дұрыс кӛру үшін ОБ изометрия (ЮЗ изометрия) кӛрінісін басамыз. Оны әдеттегідей Кӛрініс (Вид) құрал-саймандар тақтасынан таңдаймыз:

Модельдеу (Моделирование) құрал- саймандар тақтасынан

Цилиндр командасын таңдаймыз.

172
Командалық жолда цилиндр центрін кӛрсет деген сұраныс шығады.

Оны қиылысу бойынша объектілік байланысуды пайдалану арқылы, объектінің орнасында орналасқан осьтік сызықтар қиылысын кӛрсетеміз.

Центрді кӛрсеткеннен кейін жүйе цилиндрдің радиусын сұрайды. Оған 20 деп жазамыз:

Одан кейін жүйе цилиндр биіктігін сұрайды, оған 45 деп жазамыз. Нәтижесінде сол жақта кӛрсетілгендей цилиндр шығады.

Денені түзету (Редактирование тела) құрал- саймандар тақтасынан Біріктіру (Объединение) командасын таңдаймыз.

Командалық жолда шыққан сұранысқа меңзер кӛмегімен тұрғызған объектімізді және цилиндрді кӛрсетіп, Enter пернесін басамыз.

Сонда командалық жолда барлығы екі объект табылды деген жазу шығады, содан кейін тағы Enter пернесін басамыз. Нәтижесінде екі объектіміз бірігіп, бір объектіге айналады.

173
Модельдеу (Моделирование) құрал-

саймандар

Цилиндр

тақтасынан командасын

таңдаймыз. Командалық

жолда цилиндр центрін кӛрсет деген сұраныс шығады. Оны қиылысу бойынша

объектілік байланысуды пайдалану арқылы, объектінің ортасында орналасқан осьтік сызықтар қиылысын кӛрсетеміз.

Центрді кӛрсеткеннен кейін жүйе цилиндрдің радиусын сұрайды. Оған 13 деп жазамыз:

Одан кейін жүйе цилиндр биіктігін сұрайды, оған 45 деп жазамыз. Нәтижесінде сол жақта кӛрсетілгендей цилиндр шығады. Осындай тәсілмен диаметрі 14 мм және биіктігі 15 болатын екі цилиндр жасаңыз.

Денені түзету (Редактирование тела) құрал-саймандар тақтасынан

Алып тастау (Вычитание) командасын таңдаймыз.

Командалық жолда шыққан сұранысқа меңзер кӛмегімен тұрғызған

объектімізді және цилиндрді кӛрсетіп, Enter пернесін басамыз.

Командалық жолда шыққан сұранысқа жауап ретінде меңзер кӛмегімен

құрылған вроппрп денесін белгілеп, Enter пернесін басамыз.

Келесі сұранысқа меңзер кӛмегімен соңғы құрылған үш цилиндрді

белгілеп, Enter пернесін басамыз.

174
Визуалды стильдер (Визуальные стили) құрал-саймандар тақтасынан Визуалды стиль «Концептуальный»(Визуальный стиль

«Концептуальный») таңдасақ, тұрғызылған деталіміз шынай болып кӛрінеді.

175
Кіріспе 3

1 - бӛлім Инженерлік компьютерлік графиканың базалық негіздері 11

1.1 AutoCAD графикалық жүйесі, оның ерекшеліктері мен артықшылықтары. Графикалық редактордың сипаттамасы.11

1.2 Анықтамалық ақпараттарды алу 13

1.3 Сызбаларды сақтау. 13

1.4 Әлемдік және қолданбалы координаталар жүйесі. 14

1.5 AutoCAD жүйесінде үш ӛлшемді координаталардың түрлері 16 1.6 Командаларды шақыру тәсілдері 18

1.7 Нүктелерді енгізу тәсілдері 19

1.7.1 Нүктелерді координаталары арқылы енгізу 19

1.7.2. Динамикалық енгізу 19

1.7.3 Объектілік байланыс функциялары 20

1.8 Объектілердің қасиеттері 22

1.9 Қабаттар 27

2 – бӛлім Графикалық примитивтер 31

2.1 Жәй примитивтер 32

2.1.1 Нүкте 32

2.1.2 Кесінді 34

2.1.3 Тік тӛртбұрыш 35

2.1.4 Кӛпбұрыш 36

2.1.5 Шеңбер 37

2.1.6 Доға 39

2.1.7 Түзу 40

2.1.8 Сәуле 41

2.1.9 Эллипс 41

2.1.10 Сплайн 43

2.1.11 Мәтін примитиві 45

2.2 Күрделі примитивтер. Жазық примитивтер 49

2.2.1 Полисызық 49

2.2.2 Мультисызық 52

2.2.3 Сызықпен түрлеу 53

2.2.4 Растрлық кескіндер 54

2.3. Ӛлшемдер 56

2.3.1. Сызықтық және параллель ӛлшемдер. 58

2.3.2 Доғаның ұзындығы 60

2.3.3 Ординаталық ӛлшем 60

2.3.4 Радиус 61

2.3.5 Диаметр 62

2.3.6 Бұрыштық ӛлшем 63

2.3.7 Лездік ӛлшем 63

2.3.8 Базалық ӛлшем 64

2.3.9 Ӛлшемдік тізбек 65

МАЗМҰНЫ

176
2.4 Кеңістік примитивтері 66

2.4.1 Кӛрініс экрандары 66

2.4.2 Үшӛлшемді полисызықтар 68

2.4.3 Блоктар 68

3 Редакциялау командалары 71

3.1 Объектілерді ӛшіру 72

3.2 Объектілерді тұтқалары арқылы редакциялау 72

3.3 Объектілердің орнын ауыстыру 74

3.4 Объектілердің кӛшірмесін жасау 75

3.5 Объектілердің айналы кескіні 76

3.6 Массив жасау 76

3.6 Ұқсас объектілерді жасау 79

3.7 Объектілерді бұру 80

3.8 Фаскаларды орындау 81

3.9 Түйіндесулерді орындау 83

3.10 Объектілерді ұзарту 84

3.11 Объектілерді кесу 86

3.12 Объектіні үзу 87

3.13 Объектіні бӛлшектеу 88

3.14 Объектіні бӛліктеу 88

3.15 Объектілерді «қасиеттер» терезесінде редакциялау 92 3.16 Объектілерді масштабтау. 94

4 Үш ӛлшемді объектілерді салу және оларды редакциялау 95 4.1 Үш ӛлшемді объектілерді салу құралдары 95

4.1.1 Параллелепипед 96

4.1.2 Шар 97

4.1.3 Цилиндр 98

4.1.4 Конус 100

4.1.5 Клин 101

4.1.6 Пирамида 102

4.1.7 Айналу денелері 104

4.1.8 Cығу денелері 105

4.1.9 Тор 106

4.1.10 Ығыстыру 107

4.1.11 Қималары бойынша 108

4.2 Үшӛлшемді объектілерді редакциялау 109

4.2.1 Денелерді біріктіру 109

4.2.2 Денелерді алу 110

4.2.3 Массив 111

4.2.4 Фаска салу 112

4.2.5 Түйіндесу 113

4.3 Визуализация 114

177