Оқулық Қазақстан Республикасы Білім және гылым министрлігі бекіткен Алматы, 2011

болып өңделуі керек. Бүл көйлек, блузка, ерлер жейдесін дайындауда, немесе 
арнайы қасиетті, жоғары тығыздықты өндірістік және қорғағыш киімдердің 
әртүрін жасауда қолданылады. 
Инемен  тесілген  бейматалық  материалдар  ассортименті  көбіне 
техникалық  мақсатта  қолданылады.  Бүл  материалдар  сырт  киімде 
жылытқыш  материал  ретінде  қолданылады,  ол  синтетикалық  талшықтан 
түратын,  талшықтық  жайғақтың  жоғары  серпімділігімен  сипатталады, 
жоғарғы  жылусақтағыш  киімді  жеңілдетеді,  астарлық  материалдың 
жеңілдігін және үлкен ауалық қабатты қамтамасыз етеді. 
Нитрондық  және  лавсандық  талшықтан  жасалған  инемен  тесілген 
дәкелер  пальто,  күртеше  тігуге,  қыстық  жамылғы  дайындауға  арналған 
жылусақтағыш  материал,  әрлеуші  бүйым,  синтетикалық  үлбірге  арналған 
негіз ретінде қолданылады. Бүдан басқа, ауыр жаймалар (800 г/м
2
 дейін) аяқ 
киімдік үлтарақ, еденге төсейтін кілемдік жабын түрінде пайдаланылады. 
6.9.  БҰЙЫМҒА МАТЕРИАЛДАР ТАҢДАУ 
Киімге сәйкес тоқыма материалдарын таңдау  кезінде тек қана олардың 
жеке  қасиеттерінің  сипаттамасын  нүсқау  етіп  қана  қоймай,  сондай-ақ,  егер 
мүмкін  болса,  кешенді  бағаны  қолдануға  тиіс,  ол  экс-  плуатацияда 
материалдың  бағытын  нақты  анықтауға  мүмкіндік  береді,  сондықтанда 
модельдеу,  қүрастыру,  киімді  тігу  технлогиясын  дайын-  дау  кезінде  оның 
барлық ерекшеліктері ескеріледі. 
Киімге  материал  таңдау  кезінде  суретші-модельер  ең  алдымен  ба-  спа 
суретті  тоқымалық  немесе  трикотаждық  суреттің  ерекшелігімен,  суретші 
таңдаған  киім  силуэтін  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  беретін,  материалдың 
қасиеттерімен,  сәнді  түстік  гаммаларын  басшылыққа  алады  (бүл  сүрақтар 
киімді көркемдік дайындау курсында қарас- тырылады). 
Киімдік 
тоқыма 
материалдарының 
қасиеттеріне 
байланысты 
үсынылған  талаптарды  қанағаттандыру  үшін  эксплаутация  шартында 
материал  қандай  әсерлерге  үшырайтынын  және  ол  қандай  қасиеттермен 
сипатталуы қажеттігін білу қажет. 
Кез-келген  киімдік  материалға  үсынылған  жалпы  талап  -  бүл  кию 
үдерісінде киім пішінің жақсы сақталуы. Осы талапты қанағаттандыру үшін 
материал  толық  қасиеттер  қатарын  сипатту  қажет.  Олардың  негізгісі  -  бір 
реттік  және  бірнеше  реттік  созу  кезінде  қалдық  деформациясының  бар 
болуы,  материалдың  мыжылуы  және  мыжылма-  уы,  жазықтықта  қалай 
бүгілсе, солай қажалу мен тозуға қарсыласуы. 
Негізгіден басқа, материал оның нақты  тағайындалуына байланыс-  ты, 
ол  қосымша  қасиеттермен  сипатталуы  қажет:  сырқы  киімге  арналған 
(пальто) материалдар - жылу өткізгіштігімен, ауа өткізгіштігімен 
190 

(сырт  қиімге  арналған  бүл  қасиеттерді  сәйкес  жылытушы  іштіктерді, 
іштіктерді белгілі ауа сіңіргіш іштікті қолдану арқылы реттеуге бола- ды), су 
сіңірмеушілігімен 
және 
болмашы 
суланғыштығымен, 
костюмдік 
материалдар - ішкиімдік қабаттың нақты желденуін қамтамасыз ететін, ауа 
сіңіргіштігімен, бу сіңіргіштігімен, жаздық костюмдік материалдар - жоғары 
сорғыштық қасиетімен, көйлектік материал- дар - жылу өткізгіштігімен, ауа- 
және  бу  сіңіргіштігімен  (оларды  маусымдық  қолдануға  байланысты); 
ішкиімдік және ылғал сіңіруші бүйымдарға арналған материалдар - жоғары 
сорғыштық  қасиетімен,  отырмайтындығымен  және  ылғалды  өңдеуге 
төзімділігімен;  іш  киімдерге  арналған  материалдар  -  жоғары  ауа 
өткізгіштігімен  және  және  жылы  ішкиім  -  жақсы  жылу  сақтағыш 
қасиетімен. 
Осы  киімдік  материалдардың  қажетті  қасиеттерінің  қатары  жеткілікті 
болуы  мүмкін  емес.  Әрбір  жағдайға  киімді  пайдалану  шар-  ты  тоқыма 
материалдары сипаттауға қажетті қасиетке өз талаптарын қояды. Сол үшін 
нақты  тағайындалған  бүйымға  материал  таңдау  кезінде  эксплуатация 
үдерісінде  сынауға  болатын,  сол  әсерлерді  мүқият  сарап-  тау  қажет  және 
киімді  нақты  жабдықталған  шартты  және  оның  нақты  кию  уақытын 
қамтамасыз  етуге  қабілетті  қасиеттермен  материал  си-  паттала  ма,  соны 
анықтау керек. 
Осыдан басқа, жаңа киімді жасау кезінде міндетті түрде киімнің берілген 
силуэтін  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  беретін,  материал  қасиетіне  назар 
аударылады  және  тігін  өндірісінің  үдерісінде  осы  қасиеттер  қалай  көрінеді, 
соны  нақтылайды.  Бүл  жағдайда  серпімділік,  қаттылық  немесе  тігу 
үдерісінде  (ылғалды-жылумен  өңдеу,  қосымша  негізмдік  және  тігілген 
іштіктерді  қолдану)  материалға  мәлім  қасиетті  беру  мүмкіндігі  сияқты 
белгілі  материал  қасиетін  қолдану  есепке  алынуы  тиіс.  Тігін  өндірісінің 
үдерісінде 
материалдар 
қасиеттерін 
қалауынша, 
сонымен 
қатар 
қаламауыншада  (ылғалды-жылумен  өңдеудің  бақыланбаған  тәртібі  кезінде 
беріктіктің азаюы, тігін инесімен материалдың зақымдануы, мата қиығынан 
жіптің  қүлауы,  трикотаждың  сөгілуі)  өзгеретіндігі  ескеріледі.  Қасиеттің 
соңғы  тобы  бүйымның  қүрастырмасын  қүру  кезінде  және  тігудің 
технологиялық үдерісінде есепке алынады. 
Әрбір материал түріне, оның қүрылысына және қасиетіне байла- нысты 
қүрастырылудың  және  технологияның  ерекшеліктері  ескерілуі  қажет. 
Қасиеттері  қатары  бүйымның  қүрастырмасына,  ал  қатар  -  өңдеудің 
технологиясына  енгізілуі  және  есептелуі  тиіс.  Қалаған  қасиетімен  киім 
бөлшектерін  алуды  қамтамасыз  ететін,  қосымша  материалдарды 
қолданумен, өңдеу әдістерімен қасиеттерін өзгерту қарастыралады. 
191 

7-БӨЛІМ 
ТОҚЫМА МАТЕРИАЛДАРДЫҢ САПАСЫН БАҒАЛАУ 
7.1.  ӨНІМНІҢ САПА КӨРСЕТКІШТЕРІ 
Өнімнің  сапасы  -  қолдану  мақсатына  сәйкес  берілген  сұраныстарды 
қанағаттандыруға қажеттілігін көрсететін қасиеттер жиынтығы. 
Тоқыма  материалдардың  сапасын  толықтай  бағалау  үшін  сапа 
көрсеткіштерінің  құрамасын  негіздеп  таңдау  өте  маңызды.  Өнімнің  сапа 
көрсеткіші  -  белгілі  бір  тұтыну  шарттарына  қарастырылған  бір  немесе 
бірнеше қасиеттерінің сандық сипаттамасы. 
Киімнің  сапасы  көптеген  факторлармен  байланысты  болып  келеді. 
Әсіресе киім сапасын тікелей қалыптастыратын факторлар маңызды болып 
саналады:  негізгі  материалдардың  сапасы,  бұйымды  жобалау  (модельдеу 
және құрастыру) сапасы, технологиялық өңдеу сапасы. 
Негізгі  материалдардың  (маталардың,  трикотаждың,  бейматаның) 
сапасы,  олардың  қасиеттері  (эстетикалық,  гигиеналық,  беріктік)  көбінесе 
киімнің 
қасиеттерін 
анықтайды. 
Материалдың 
өзінен 
киімнің 
функционалдық  қолданысы,  тұтынушының  жасы  және  сырт  бейнесі,  сән 
бағыты айқындалады. Материалдардың гигиеналық құрама қасиеттері киім 
астындағы  кеңістіктегі  микроклимат  жағдайына  әсерін  тигізеді,  ал  оның 
салдары  адамның  жұмыс  жасау  қабілеттілігіне  және  жағдайына  әсер  етеді. 
Киімнің керекті көлем-кеңістік қалпын жасау мүмкіндігі және оның тұтыну 
кезеңінде 
тұрақтылығы 
материалдардың 
серпімді- 
пластикалық 
қасиеттерімен, 
олардың 
қаттылығымен, 
күлтеленуімен, 
форма 
сақтағыштығымен байланысты. 
Киімді  жобалау  сапасы  көбіне  оның  тек  қана  көлем-кеңістік  қалпын 
және композициясын алдын ала анықтаудан басқа, көркемдік- эстетикалық 
қасиеттеріне,  сонымен  қатар  бұйымның  үнемдік  және  технологиялық 
көрсеткіштерін қамтамасыз етеді. 
Қолдану 
көрсеткіштері 
материалдардың 
негізгі 
функцияларын 
анықтайтын  қасиеттерін  сипаттайды  және  олардың  қолдану  аумағын 
анықтайды. 
Колдану көрсеткіштері өз алдына үш топқа бөлінеді: 
-  функционалдық 
(тұтынушылық) 
- 
беріктігі, 
созылғыштығы, 
қаттылығы, форма сақтағыштығы, қыртыстанбауы, электрленуі; 
-  гигиеналық - гигроскопиялығы, ылғалдылығы, ылғал  жұтқыш-  тығы, 
бу өткізгіштігі, жылу кедергісі; 
-  сақтагыштық  -  су  итергіштік,  отқа  төзімділік,  шаң  өткізгіштік, 
химиялық заттарды өткізгіштік. 
192 

Сенімділік  көрсеткіштер  материалдың  берілген  шектікте  өзінің 
қасиеттерін  уақыт  ішінде  сақтау  қабілетін  сипаттайды.  Бүл  көрсеткіштерге 
материалдардың кідіріссіздігі және үзаққа төзімділігі жатады. 
Эстетикалық 
көрсеткіштер  форманың  тиімділігін, 
ақпараттық 
айқындылығын, 
композицияның 
бүтіндігін, 
тоқыма 
материалдың 
колористикалық  қасиеттерін  (сурет,  түс,  жылтырлық,  ақтық,  өрім)  си- 
паттайды. 
Ақауклық  көрсеткіштер  жаратылмай  қалған  материалдардағы  ақаулар 
санын,  сонымен  қатар  түтыну  кезінде  пайда  болатын  ақауларды 
(пиллингіштік, матадағы және тігістердегі жылжымалар) сипаттайды. 
Үйлестіру  және  стандарттау  көрсеткіштер  өнімнің  стандарттық, 
үйлесімділік  және  өзіне  ғана  тән  бөлшектермен  қанықтылығын,  соны-  мен 
қатар басқа бүйымдармен үйлесімдік дәрежесін сипаттайды. 
Патенттік  және  құқықтық  көрсеткіштер  өнімде  қолданылатын 
техникалық шешімдерді жаңғырту дәрежесін, олардың патенттік қорғалуын 
сипаттайды. 
Экологиялық  көрсеткіштер  өнімдерді  түтыну  және  қолдану  кездерінде 
қоршаған ортаға зиянды әсер ету дәрежесін сипаттайды. 
Материалдардың сапа көрсеткіштерін анықтаудың әртүрлі әдістері бар. 
Эксперименталдық әдіспен сапаны бағалау бүйымның қасиеттерін өлшеу 
арқылы (инструменталды әдіс) жүргізеді. Ақаулар санын не- месе жарамсыз 
ақаулы бүйымдарды табу және санын есептеу арқылы жүргізіледі. 
Органолептикалық  әдіс  сезім  органдарымен  қабылдауғанегізделген, 
сонымен қатар зерттелетін материалды эталонмен салыстыру қажет болады. 
Мүндай  әдістерді  дүрыс  бағалау  мамандардың  жинақталған  тәжірибесіне 
және оны бағалайтын маманның біліктілігіне байланы- сты болады. 
Эксперттік әдіс 7-12 эксперт-маманнан түратын топтың бағалауды бірге 
есептеуге негізделген. 
Әлеуметтік  әдістің  мақсаты  өнім  түтынушылардың  пікірін  жинауға 
және талдауға негізделген. 
Есеп  әдісі  материалдың  қүрылымына,  технологиялық  процессіне 
сонымен  қатар,  бастапқы  шикізаттың  қасиеттеріне  байланысты  оның 
сапасының көрсеткіштерін анықтауды қарастырады. 
Анықталатын көрсеткіштерді  таңдау  - бүл өнімнің сапасын бағалайтын 
жалпы әдістеменің бірінші және негізін қалаушы сатысы болып табылады. 
Өнімнің  сапасын  бағалап,  шешім  қабылдайтын  көрсеткіштер  ғана 
анықталатын  көрсеткіштер  болып  табылады.  Бүл  келесі  негізгі 
принциптерді қолдана отырып жасалынады: 
193 
13-6313 

бағалық  -  көрсеткіштің  салмақтылығы,  сол  көрсеткіштің  бар  бо-  луын 
қамтамасыз етуге қажетті шығындарға пропорционал болып қабылданады; 
эвристикалық  (эксперттік)  -  көрсеткіштердің  салмақтылығы  ма- 
мандардан сараптап сүрау негізінде анықталынады; 
эксперименталдық - салмағы бағаланатын көрсеткіштің эталондық мәнге 
жақындау дәрежесінің орташа мәніне пропорционал болып қабылданады; 
қиыстырылган  -  әртүрлі  принциптерді  қолдана  отырып  алынған 
салмақтылықтардың қүрамаларын қолдану болып табылады. 
Тәжірибе жүзінде көбінесе өнімнің сапа көрсеткіштерінің салмақ- тылық 
коэффициенттерін анықтаудың эксперттік әдісі қолданылады. 
Сапаның салмақтылық көрсеткіштер коэффициентін эксперттік бағалау 
келесі  негізгі  және  бірізді  орындалатын  жүмыстардың  саты-  ларынан 
түрады:  эксперттер  топтарын  қалыптастыру,  сүрауын  дай-  ындау,  сүрау 
жүргізу,  бағалауды  өңдеу,  алынған  нәтижелерін  талдау.  Эксперттер 
топтарын  қалыптастырудың  маңызы  -  бағаланатын  өнімді  жасауда  және 
түтынуда жоғары біліктілігі бар мамандарды таңдап алу, эксперттер сүрауын 
дайындаудың  маңызы  -  талқыланылатын  сүрақтың  мәнін,  дайындау  әдісі 
мен  есеп  берудің  дүрыс  безендірілуі  көрсетіліп  жазылған,  арнайы  сүрау 
қағаздарын немесе анкеталарды қүрастыру болып табылады. 
Эксперттерге  сүрау  жүргізу  оларға  анкеталарды  тарату  және  жауап- 
тарды алу сырттай орындалады. 
Әдетте  эксперттер  сапа  көрсеткіштеріне  рангтік  баға  береді:  ең  негізгі 
көрсеткішті  К=1  деп  белгіленеді,  ал  аса  маңызды  емес  көрсеткішті  К=  п 
рангімен белгіленеді, мүнда п- көрсеткіштер саны. 
Егер  эксперт  бірнеше  көрсеткіштерді  тең  мәнді  деп  санаса,  онда  оларға 
бірдей  рангтер  беріледі,  олардың  қосындысы  бірізді  орналасқан  орындар 
қосындысына тең болуы тиіс. 
Әрбір эксперттің ранг суммасы түрақты және тең болады: 
X К = 0,5 п (п+1). 
Көрсеткіштердің шектеусіз санын эксперттік бағалау мүмкіндігі бар, егер 
әрбір эксперт маңыздылығы кему ретінде рангілеу арқылы өзінің шектеусіз 
көрсеткіштер  қүрамасын  бере  алатын  болса.  Бүл  жағдайда  эксперттердегі 
көрсеткіштер  саны  бірдей  болмауы  мүмкін.  Эксперт  баға  бермеген 
көрсекіштер  бірдей  ең  төмен  рангке  ие  бола-  ды  деп  есептеледі.  Сонда  бір 
жеткіліксіз баға болғанда, оған п ранг беріледі,екі жеткіліксіз баға болғанда - 
п- 0.5, үш баға болғанда - п-1, төрт баға болғанда - п-1,5. 
Эксперттік  бағаларды  өңдеу  -  эксперттердің  пікірлер  келісімін 
анықтауда  және  сүраудың  әрбір  көрсеткіштері  бойынша  нәтижесіз  си- 
патаммаларды санауға негізделген. 
194 

Эксперттер пікір келісімділігін бағалау үшін конкордация коэф- 
фициентін есептейді: 
мұндағы,  8.  =  £  К  .  -  әрбір  көрсеткіш  бойынша  эксперттердің  рангілік 
бағалардың қосындысы, 8 = (1/ п) £ 8
;
 = 0,5 (п +1) - барлық көрсеткіштер үшін 
рангтердің орташа қосындысы, т - эксперттер саны, п - көрсеткіштер саны,Т. 
=  (1/12)  £  (  £ 
3
  -1.  )  -  кейбір  эксперттер-  де  бірдей  рангілі  бағалар  болатын 
болса,  онда  олар  үшін  бірдейліктің  көрсеткішін  анықталынады,  £  -  )  -шы 
әрбір баға қатарындағы бірдей рангтердің саны. 
Егер  ^  >0,6  және  ықтималдылығы  Р  =  0,95  болса,  онда  Эксперттер 
пікірінің келісімділігі қолайлы есептейді. 
Конкордация  коэффициентінің  (^)  маңыздылығын  Пирсон  х
2
  критериі 
бойынша бағалайды: 
Егер  х
2
  >  х
2
Т
  болса,  онда  ^  қабылданған  ықтималдылықпен  маңызды 
болады. 
Алынған 
нәтижелерді 
талдау 
бағаланатын 
көрсеткіштердің 
салмақтылық коэффициенттерін есептеуді қарастырады: 
Егер 
2
  >  1  /  п  болатын  болса,  онда  көрсеткіштер  маңызды  деп 
есептелінеді.  Бұл  көрсеткіштер  берілген  өнім  үшін  анықталынатын 
көрсеткіштер болып алынады. 
Кейбір  көрсеткіштер  бойынша  эксперттердің  пікір  келісімділігі 
вариациялық  С  коэффициент  арқылы  бағалануы  мүмкін.  Егер,  С<  10% 
болса, онда эксперттер пікірінің келісімділігі жоғары, ал С =11^15% 
-  орташадан  жоғары,  С  =16^25%  -  орташа,  С  =20^30%  -  орташадан  төмен 
және С>35% - төмен деп саналады. 
Стандарт бойынша материалдар сапасын бағалау, әдетте оның со- ртын 
бағалау болады. 
Сорт  -  нормативті  құжаттарда  бекітілген,  бір  немесе  бірнеше  сапа 
көрсеткіштері бойынша белгілі бір өнім түрінің градациясы. 
 
х
2
 = ^ т (п -1). 
2 = т п - 8 /0,5 т п (п - 1). 
7.2.  СТАНДАРТ БОЙЫНША МАТЕРИАЛДАР 
САПАСЫН БАҒАЛАУ 
195 

Мата  сортын  физика  -  механикалық  көрсеткіштері  және  сыртқы  түр 
ақауларына байланысты анықтайды. 
Мақта,  зығыр  және  жүн  маталары  үшін  екі  сорт  қабылданған  (  1-2), 
жібек маталары үшін - үш сорт (1-3). Шектелген белгілері бойынша көптеген 
физика  -  механикалық  көрсеткіштер  (мысалы,  үйкеліске  түрақтылығы, 
қыртыстанбауы,  ақтық  дәрежесі,  түстің  түрықтылығы)  стандарттағы 
талаптарға  сәйкес  барлық  сорттар  үшін  бірдей  тағайындалған.  Бүл 
көрсеткіштер  бойынша  дифференциалды  әдіспен  алынған  нақты  сынақ 
көрсеткіштерін  стандарт  нормаларымен  салыстыру  арқылы  өнімнің 
сапасын  бағалайды.  Мүндай  бағалаудың  нәтижесі  ретінде  альтернативті 
шешім  қабылдау  болып  табылады.  Физика  -  механикалық  қасиеттерінің 
көрсеткіштері  бойынша  (мы-  салы,  үзу  жүктемесі,  ені,  арқау  және  негіз 
бойынша  тығыздығы,  беттік  тығыздығы)  сорттылығын  анықтау 
стандарттарында  2  сортты  маталарға  1  сортты  маталардың  осындай 
көрсеткіштері  бойынша  ми-  нимальды  мөлшерлерден  шектік  ауытқулар 
белгіленген. 
7.1-кестеде  ауытқулар  тек  қана  азаю  бағытында  берілген.  Мата  сортын 
анықтағанда  нормаланған  көрсеткіштерінің  ауытқулары  өсу  бағытында 
есептелінбейді. 
Кесте 7.1 - Әртүрлі маталарға арналған шақтамалы ауытқулар 
Көрсеткіш 
1-ші сортты маталардың ең минимальды нормасы- нан 2-ші 
сортты маталарға арналған шақтамалы ауытқулар. 
 
Мақта матасы  Зығыр  Жүн матасы 
Жібек матасы 
 
МЕМСТ 
матасы  МЕМСТ 
МЕМСТ 
 
161-75 
МЕМСТ 
357-75 
358-74 
187-71 
Ені 
Ені 75 см -ге 
дейін 1 см (11 
балл) 
1,5% 
1,5% 
(16балл) 
1  см  (6-8  балл) 
және  2  см  (10-  18 
балл) ені 70 см-ге 
дейін 
 
1,5 см ені 75 см -
ден көп (11 балл 
 
3,0% 
(31 балл) 
2  см  (6-8  балл) 
және 
3см(10-18 
балл)  ені  70см 
және 
одан 
да 
жоғары 
Негіз бойынша 
Тығыздығы  (10 
см  келетін  жіп 
саны) 
2,0% (11 балл)  2,0% 
1-ші 
сортты 
малар 
үшін 
шақтама 
жартысынан 
көп  емес  (16 
балл) 
2,0%  (6-8  балл) 
және 4,0% (10- 18 
балл) 
Арқау бойын- ша 
1см  келетін  1 
жіптен (6-8 балл) 
196 

жүктеу/скачать 6,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: