Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен


-сүрет. Каспий теңізі - әлемдегі ең ірі көл



бет50/297
Дата14.11.2022
өлшемі5,72 Mb.
#158178
түріОқулық
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   297
Байланысты:
Uchebnik Gigiena-kaz yaz (копия)

4.2.-сүрет. Каспий теңізі - әлемдегі ең ірі көл

Теңіздің аты «каспий» тайпасының атымен байланысты, бұл тайпа оның жағалауларында ерте заманнан – ақ қоныс тепкен. Теңіз бұдан басқа Гиркан, Хазар, Хвалын сияқты атаулармен де аталған. Каспий теңізі мен оның жағалауларында мекендеген тайпалар туралы ең алғашқы мәліметтер Геродот еңбектерінің өзінде кездеседі. Каспий теңізі солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созылып жатыр, оның орташа ені – 320 км, жағалауларының ұзындығы – 7000 км болады, акваториясы - 371000 кв.км; теңіздің ең жоғарғы тереңдігі – 1025 м (оңтүстігінде), теңіздің қазақстандық бөлігі - терең емес, солтүстік жағасындағы тереңдігі, шамамен 15-20 м ғана.


Каспийдің Қазақстан аумағындағы ең ірі шығанақтары - Маңғыстау, Қара-Бұғаз-Гол және т.б. Теңіз суының орташа тұздылығы - 12,7 - 12,8%, шығыс жағалауында – 13,2%, Еділ мен Жайық өзендерінің сағаларына жақын аудандарда - 0,1 - 0,2%. Теңіз суының деңгейі кейде 2,5 м дейін жоғары көтеріледі, кейде 2 м дейін төмендейді. Теңіз деңгейінің маусымдағы стандартты ауытқуы 30 см шамасында. Тарихта теңіздің деңгейі VII-ХI ғасырларда ең төменгі көрсеткішке (қазіргі деңгейінен 2-4 м төмен) жеткендігі туралы мәліметтер бар.
Арал теңізі немесе ескі аты - Көк теңіз, Орта Азия шөлдерінің орталық бөлігінде орналасқан (4.3 – сурет).





4.3.- сурет. Арал теңізі -XX ғасырдың 50-ші жылдарында

Су беті ауданының мөлшері 68700 км2 болады, ол ТМД елдеріндегі теңіздердің ішіндегі ең шағын теңіздердің бірі болып табылады (одан кіші тек Азов теңізі), алайда көлдердің арасында ол Каспий теңізі мен Солтүстік Америкадағы Жоғарғы көлден кейін әлемде үшінші орын алады. Ауданының үлкендігіне қарамастан, Арал теңізі, суы аз теңіздер қатарына жатады. Оның ең жоғары тереңдігі батыс жағалауларының бойымен созылып, 68 м – ге дейін жетеді, бірқатар жерлерде көбінесе 30 м – ден аспайды. Арал теңізі ағысы жоқ су көзі болып табылады. Оған екі өзен - Амудария мен Сырдария құяды.


Арал теңізінің қазіргі таңдағы қалыптасып отырған жағдайының түп тамыры ерте кезеңдерден басталады. Бірақ оның осы кездегі аса күрделі жағдайы ХХ ғасырдың 60 –шы жылдарында басталды. Жаңа жерлерді көптеп игеру, суармалы егін шаруашылығының қарқынды дамуы, бұл үшін Орталық Азия территориясында жаппай ирригациялық жүйелердің құрылысы мен тұрмыс пен өндірісте суға деген қажеттіліктің үздіксіз артуы, сол сияқты, бірнеше жыл қатарынан болған құрғақшылық, тарихтағы ең жаһандық экологиялық апаттардың бірі болып саналатын, бір кездері планетадағы ең әсем теңіздердің бірі болған теңіздің құрғап, суының сарқыла бастауына себеп болды. Соңғы елу жылда Арал теңізінің акваториясы 4 еседен аса қысқарып, суының көлемі 10 есе азайып, суы да осынша есе минералданған. (4.4 - сурет).


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   297




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет