-ТАК.ЫРЫП. ФИЛОСОФИЯ ПӘНІ

(астрологиямен бірге), кейінірек филология, т.б. бөлінді, яғни ғылымды 
жіктеу дифференциялау (бөлшектеу) басталады.
Әр дэуірде философиялык 
ілімдердің ішіндегі ғылымның 
кұрамында эртүрлі көзкарас болды. Эллиндік дэуірде стоиктер мен 
эпикуршылар философияны логика, физика жэне этика деп жеке 
бөліктерге бөлді. Оны бакшаға теңеді. Бактың коршауы — логика 
(логикаға танымның барлык мәселелерін, тіпті тілді де косады), физика 
- оның жемістері, яғни табиғатка байланысты (астрономиялык, 
физикалык, биологиялык, т. б. білімдер). Этика - адамның мінез-кұлкы, 
тәртібі туралы ғылым, ол философияның ұйыткысы, 
ол бағыт пен 
керекті тәртіпке жол көрсетеді деп саналды.
Көп тараған аныктама бойынша, философия дегеніміз - табиғат, 
коғам жэне адам санасының ең жалпы даму зандары туралы ғылым, 
коғамдык 
сананың 
бір 
түрі, 
көзкарастык 
теорияның 
негізі, 
философиялык 
пэндер 
жүйесі, 
адамның 
рухани 
дүниесінің 
калыптасуына ыкпал жасайтын ілім. 
Философия пэнін осылай 
түсінумен бірге, XX ғасырда эртүрлі философиялык 
ілімнің негізгі 
мәселесінің эртүрлі болуына байланысты, бұл сұрактың шешу жолдары 
аныкталды.
Адам - ақыл-ойы бар әлеуметтік жан. Оның іс-әрекеті белгілі бір 
максатка бағынады. Күрделі казіргі элемде максатка сай кимылдау үшін 
көп біліп кана коймай, сонымен катар адамның түбірлі мүддесі мен 
заман талабына сай дұрыс шешімдер кабылдап, дұрыс максаттар таңдай 
білу кажет. Ол үшін ен алдымен әлемді терең жэне дұрыс түсіну, яғни 
жалпы жэне жеке максаттарды, жэне оларға жету әрекетінің тәсілдерін 
таңдауға мүмкіндік беретін дүниетанымның кажеттілігі шарт. Адамға 
коршаған ортада бағдар жасауына, оны өзгертуіне көмек беретін -
ғьшым. Мысалы, физика бір энергия түрінің екіншісіне ауысуына 
мүмкіндік береді, химия табиғатта жок нәрсені калай синтездеуді 
үйретеді, математика керемет компьютерлер жасауға жағдай жасайды, 
техникалык гылымдар жаңа транспорт кұралдарын даярлайды, байланыс 
жүйесін, ғарыш кемелерін жэне жаңа тұрмыстық техника жасап 
шығарады. Ғылымның осы барлык салалары жекелей жэне барлығы 
жиылып әлемді белгілі дэрежеде түсінуге септігін тигізгенімен 
дүниетанымның орнын алмастыра алмайды. Дүниетаным ғылым 
жетістіктерінің негізінде калыптасады, бірак ол сонымен катар, 
коғамның тарихи тәжірибесіне, оның мэдениетіне сүйенеді, әлеуметтік 
дамудың жеткен деңгейі мен өмір сүру тэртібін бейнелейді. Мүның бэрі 
білімнің ерекше жүйесі - философияны игеруді кажет етеді.
Философия өзінің мән-мағынасы бойынша адамның Әлемдегі 
болмысының дүниетанымдык, дүниемен байланысының эмбебап сыни 
рефлексиясы болып табылады. Жалпы түрде ол рефлектілеуші, ой 
толғайтын дүниетаным ретінде белгілене алады. Ол ішінде ең 
маңыздылары Элем, Адам жэне олардың өзара карым-катынасы болып
5

келетін дүниетанымдык, дүниемен байланыска катысты сюжеттерді 
өзекті 
етеді, 
такырыпка 
айналдырады 
және 
проблемаларын 
карастырады.
Кез-келген халықтың өзіндік философиялык жүйесі болатыны 
белгілі. 
Ол философиялык пайымдаулар міндетті түрде Батыс 
Еуропалык рационалистік кейіпте болуы міндетті емес. Өйткені, эр түрлі 
тарихи-әлеуметтік орта элемді түсінудің, мэселелерді пайымдаудың 
өзіндік нұскасын ұсынады. Көшпенділер мәдениеті мен өркениетінде 
тарихи тұрғыдан алғанда ұғымдар мен түсініктер көбінесе өзіндік 
көркем образдык бейнелер калпында ұсынылғанын атап өтуге болады. 
Бұл әлеуметтік-мәдени ерекшелік үшін олардың философиялык даналык 
деңгейін төмендетуге болмайды. Міне, осы көп түрлі рухани игерудің 
аркасында адамзаттың философиялык ой саласындағы рухани байлығы 
арта түседі.
Философия сонымен бірге адамның кандай болуы тиіс екендігін де 
бейнелейді. Адамньщ жалпы мән-мағынасына, оның колда бар 
болмысына канағат тұтпай, ол кандай да бір идеал, адам эталонын, 
кемел адамның өзіндік моделін шығарады. Осылайша философия тек 
кана 
ағартушылык 
емес, 
сонымен 
бірге 
тэрбиелік, 
адамды 
калыптастырушы кызмет аткарады. Философия өзінің Әлем туралы 
жэне Әлемдегі Адам туралы, Әлемнің Адаммен жэне Адамның Әлеммен 
байланысы 
туралы 
ілімімен 
эмпирикалык 
адамға 
соншалыкты 
жалпылама тұрмыстык, дүниетанымдык-дүниеге көзкарас бағдарлары 
мен императивтерге жөн сілтейді, осылайша тікелей немесе жанама 
түрде оның кемелденуіне үлес косады. Болмыска, Жаһанға деген дұрыс 
көзкарас - бұл ірі түлғалы адамды калыптастырады, адамның өмірінде 
өресі биік, каһармандык негізін калайды. Жөні түзу (шынайы) 
философия дегеніміз Адамның Әлемге, осылайша — баска адамдарға 
жэне өзіне деген түзу көзкарасын ынталандыратын философия болса 
керек.
Алайда мынадай сүрак туындайды: біздің ғаламшарымызда 
осындай философия болды ма немесе бар ма? Бұл жерде әңгіме, әрине, 
И. Канттың сипаттамасын колданатын болсак - философияның 
«мектептік ұғымы» туралы емес, «элемдік ұғымындағы» философия, 
яғни өзінің ұғымы мен мағынасына сәйкес философия туралы болып 
отыр. Бүкіләлемдік философия мен оның тарихына көз жүгіртудің өзі 
бүған бір ауыздан жағымды жауап беруге мүмкіншілік бермейді. Ең 
алдымен көзге түсетін нәрсе: философия өзінің пайда болған уакытынан 
бері кандай да бір біртүтастыктан тыс болды, ол бір-бірін мойындайтын 
сан алуан белек жүйелер түрінде көрініс табады. Бұл, әлбетте, Шығыс 
философиясына емес, Сократка дейін болған философтардан бастап, 
канша философ болса, сонша философиялык ілім болған Батыс 
философиясына катысты. Эрине, бүл жерде эңгіме оның сан 
алуандығында емес. Әңгіме бүл эр түрлі философиялык жүйелердің
6

негізінде кандай да бір әлемнің бейнесі біртұтас нәрсе болып табылатын 
терең негіз жатыр ма немесе жок па, бұдаи жолға шығып, философия 
өзінің ғимаратының барлык кабаттарын күрайды. Өйткені, жоғарыда 
айтылып кеткеніндей, әлемді түсінумен Адамды, оның онтологиялык 
мәртебесін, мэн-мағынасын, Әлемдегі болуы керек болмыстың әдісі, 
өмірдің мағынасы, белгісі жэне с.с. түсіну байланысты. Әлемдік 
философияға 
көзкарас 
философиялык 
ілімдерде 
Әлемнің 
мән- 
мағынасын кандай да бір ортақ түсінудің жок екендігі туралы 
корытынды жасауға мүмкіндік береді.
Дүниедегі өзінің орны туралы, жеке және коғамдык өмірдің максат- 
мүдделері туралы, өзінің өмірлік ұстанымы мен іс-әрекеті туралы ойлана 
отырып адам белгілі бір философиялык көзкарастар калыптастырады. 
Өзінің мәдени деңгейіне байланысты, арнаулы немесе жалпы білім 
дәрежесіне орай, эртүрлі өзара әңгімелесудің эсерімен жэне бұкаралык 
акпарат кұралдары мен эдеби кітаптардан алынған мағлұматтарын 
жинактай отырып, ол өзінің жеке өмірлік философиясын, жүйелі жэне 
ғылыми негізделген болмаса да өз дүниетанымын кұрастырады. Кейде 
карапайым тұрмыстык және өндірістік жағдайлардағы «бір сәтгік» 
дүниетанымның өзі де канағаттандырарлык болуы мүмкін. Белгілі 
француз философы Огюст Конт философияның дэуірі өтті деп санады. 
Қалыпты 
немесе, 
оның 
терминологиясы 
бойынша «позитивті» 
ғылымдар — физика, математика, химия жэне т.б. философияны керек 
етпейді. Олар барлык мэселелерді ѳздері шеше алады, олар “ѳздерінше” 
философия.
Философия 
тарихындагы 
универсалистік 
тенденциялар 
мен 
дәстүрлер философияның ұзак уакыт бойы сакталуына ыкпал етеді. 
Табиғи, адамзаттык жэне идеалдык элемнің мэнін тануға деген 
универсалистік ұмтылысты философия капай жүзеге асырады немесе, 
баскаша айтқанда, философия калай «болады?». Жауабы айдан анык: 
философия дегеніміз адам рухының (немесе “ойлауының”, “зердесінің” 
жэне т.б.) сөз аркылы болуы. “Бастапкыда Сөз болды” деген тезистің 
философияның калай “болатынына” катысы бар. Себебі жалпы тіл, сөз 
біздің ойымыздың нактылығын білдіреді. Сонымен бүл “сөз”, бүл білім 
мен даналык не туралы дейтін болсак, оның “жалпы бар нәрсе”, өмір 
сүретін нәрсе туралы екендігі философия тарихынан белгілі болды.
Философияның данальщтан туатын, даналыкпен тығыз байланысты 
тағы бір кыры, тағы бір аныктамасы - түсінік. Философия ежелден бері 
дүниедегі заттарды, кұбылыстарды, болып жаткан окиғаларды танып 
кана коймай, оларды түсініге тырысты; оларға өзінің, өзі аркылы 
адамның калай карайтынын білдіруге тырысты. Философияны белгілі 
бір шамада бір сөзбен 
түсінік
деп карауға болады, яғни адамның 
коршаған ортаны, дүниені, тарихты, жағдайды, баска адамдарды, өзін, 
өзінің дүниеге катынасын түсінуі. Даналыкты біліммен шатастыру 
сиякты, түсінік те таныммен шатастырыла беріледі. Танымда, ғылымда -
7

тағы да баса кайталауға тура келеді - адам жок. Адам жок жерде түсінік 
бола ма? Адамның жетілгенің, жетіскенін, Декарт айткандай, ойлаумен 
емес, түсінікпен өлшеу керек. Әйтпесе, ойлауға машинаның да кабілеті 
жетеді. Кѳп нэрселерді, кѳптеген рухани дүниелерді, кѳп ойшылдарды 
біз элі жете түсінбей келеміз. Элі де арамызда Паскальды, Кантты, 
Руссоны, Шопенгауэрді, Ницшені, Достоевскийді, Толстойды, Абайды, 
Мағжанды түсінбеген окымыстылар бар. “Қолда барда алтынның кадірі 
жок” - бұдан артык бізге қандай байлык керек?! Данальщ та, түсінік те, 
осыларды бойына жинай білген философия да казак ойынан: Қоркыттан, 
Асан 
Қайғыдан, 
Шалкиізден, 
Бұкардан, 
Абайдан, 
Ыбырайдан, 
Шәңгерейден, Ғұмар Қараштан табылады. Осы жағынан біз олардың 
туындыларын “Даналык философиясы” деп ауыз толтырып айта аламыз.
Философия дүние мен адамның қатынасындағы әмбебапты 
негіздерді зерттейді. Оларды өзара байланыстырып, кабыстырып тұрған 
тетік - мәдениет, ал ол кашанда этникалык сипатта болады. Егер 
философия мэдениеттің рухани мәйегін, өзегін, күре тамырын кұраса, 
онда эрбір этномэдениеттің өзіндік философиясы бар екендігі анык. 
Осыдан әлемде канша ұлттык жетілген мэдениеттер бар болса, сонша 
ұлттык философиялык жүйелердің болатындығы анык дэлелденеді. 
ұлттык философияда үлттык мэдениет өз кисындылығына жетеді. Бұл 
арада философия мен жеке ғылымдардың арасындағы айырмашылык 
анык көрініс табады. Табиғаттану ғылымдарынан өзгеше философия, 
(метафизика) пэні физиканың арғы жағында жатыр. Айталык, неміс 
химиясы жоқ, бірак неміс философиясы бар.
Сонымен, философиялык ойлаудың тереңінде жанған жарык сэуле 
адамзат мәдениетінің барлык жүйесін жарыктандырды жэне сол аркылы 
казіргі заманғы дүниетанымның - рух дүниетанымының кайнар көзіне 
айналды. Ежелгі дүниетаным үшін сана эркез пассивті көрінді, ол барлык 
нәрселер, жаксысы да, төмені де бар, идея мен сезіну бэрі-бәрі берілетін 
айна саналды: сананың мүндай пассивтілігі ежелгі дүниетанымның 
шекарасы болды, оның одан эрі карай аттауға шамасы келмеді. Танымның 
әбден байытылған үзак өмірлік жолы казіргі заманғы рух өзінің карапайым 
ойшылы аркылы мынадай аскак сөзді айтуға мүмкіндік алды: пайым -
міне, табиғат заңын жазатын кім десеңіз, осы.
Философиялык білімді жіктеуде кѳптеген әдіс-тәсілдердің бар 
екендігін ескерткеніміз жөн. Мысалы философиядаты ең кең танымалы 
ретінде теориялык философия жэне практикалық философия деген 
бөлінісі. Оның біріншісіне болмыс теориясы (онтология) мен таным, 
білім теориясы (гносеология) жатады. Екіншісінің өзегін, ең алдымен 
этика кұрайды, оған күкык философиясы, тарих философиясы жэне т.б. 
жаткызылуы мүмкін.
Философияның теориялык жэне практикалык деп бөлінуі өзінің 
бастауын антикальщ классикадан алады. Аристотель үшінші бөлігін 
ерекшелеп, 
оны 
“пойетикалык 
философия” 
деп 
атады. 
Бүл
8

шығармашылык максаттағы білімді көздейді, ал оның негізін сөз 
шығармашылығының эстетикасы — риторика жэне поэтика кұрайды.
Акырында, өз кезегінде бірнеше “элемдерге” бөлінетін адамзат 
рухының болмысына (мысалы, наным-сенімдер элемі, адамгершілік 
жэне эстетикалық кұндылыктар элемі, ғылым әлемі, ментальдық 
кабілеттер мен мүмкіндіктер элемі жэне т.б.) катысты филоссофия 
мынадай салаларға бөлінеді, мысалы, дін философиясы, этика, эстетика, 
pyx феноменологиясы жэне философиясы, философиялык герменевтика, 
жаратьшысы жағынан философиялык болып табылатын психология 
жэне 
риторика, 
ғылым 
философиясы, 
жэне де 
философиялык 
антропология жэне т.б.
Зерттеушілердін, басым бѳлігі философиялык дүниетанымның 
қалыптасуында ғылыми деректермен катар миф пен діннің ерекше рѳлін 
атап кѳрсетеді. Эр халыктьщ ѳзіндік мифологиясы мен сенім- 
нанымдары бар екендігіне күмэн келтірмейміз. Сол себепті казак рухани 
дүниесінен бастау алатын казак философиясы туралы айту орынды.
Философияның тек рационалдык парадигмаға негізделген батыстык 
түрінен баска да формалары жеткілікті. Мысалы, К.Ясперс өзінің 
“Тарихтың мэні мен міндеттері” 
атты еңбегінде философтардың 
мынадай типтерін атап өтеді:
- Адамгершілік өлшемін берген әулиелер...
- Философиялык жасампаздар...
- Философиялык жаңғыртушылар...
- ¥лы жүйе кұрушылар...
- Даналык өрісіндегі философтар
- Поэзиядағы философтар...
Сонымен, философия болмыстың мэнін осылай игерумен (немесе 
оны кұрайтын заттардың, кұбылыстардың, жағдайлардың, деңгейлердің, 
процестердің жэне т.б. мэнділігі), адамның әлемге катынасының мэнін 
жэне ондағы адамның мэнділік орнын танумен айналасады.
Философия өзінің сонғы максатына орай жалпыға ортак ой-сананың жаршысы 
жэне күзетшісі болып табылады. Онын міндеті - біздің дүниеміз алдында акыл-ойға 
негізделген этикалык идеалдар бүрынғыдай барлығын камтитын дүниетанымдағы 
тіректі таба алмайды, ал жақсы кезеңге дейін өз-өзімен болып келді жэне өзінің ішкі 
күшіне сүйене отырып, дүниеде өзін дэлелдеуге мэжбүр болды. Ол адамдарды 
мәдениет арка сүйейтін мүраттар үшін күресу кажеттігіне сендіруі тиіс болатын. Ол 
бүл мураттарды өздігінен, олардьщ іштей акикаттылығын негіздеуге тырысуы керек 
еді, жэне осындай жолмен, тіпті тиісті барлығын камтитын дүниетанымнан өмірлік 
күштердін ағынысыз, олардың өміршендігін колдауы керек еді. Білімді жэне білімсіз 
адамдардын назарын мәдениет мүратгарының проблемасына барлык күш-жігермен 
таруға тиіс болатын.
Бірак бәрімен айналыскан философия мэдениетке онша мэн бере 
коймады. Ол ештеңеге карамастан теориялык барлығын камтитын 
дүниетанымды жасауға сенім артып, ол барлык проблеманы шешуге 
көмектеседі деп өзінің күш-мүмкіндігін текке жұмсауды жалғастыра 
берді. Философия тарихка жэне жаратылыс ғылымдарына арка сүйейтін
9

жэне тиісінше оптимизм жэне этикалык тэрізді сапалардан айырылған, 
тіпті аякталған күйінде «күшті емес» дүниетаным болып кала беретін, 
мэдениет идеалдарын негіздеу мен колдау үшін кажетті энергияны 
ешкашан туғыза алмайтын мұндай дүниетаным туралы ойланбады.
Нәтижесінде философия мэдениетке аз көңіл бөлді, тіпті өзінің де 
өз уакытымен бірге барған сайын мәдениетсіздік жай-күйіне жылыстап 
бара жатканын сезіне коймады. Қауіп-катер төнген кезде бізді ескертетін 
күзетші 
калғып кетті. Міне, өзіміздің мәдениетіміз үшін күресуге 
тырыспағанымыздың сыры осында жатыр.
Мэдениет филофиясын шығыстык жэне батыстык деп бөлуге негіз 
бар. 
Тарихи 
тұрғыдан 
алғанда 
философияның 
пайда 
болуы 
ғаламшарымыздьщ үш аумағында: Шығыста - Ежелгі Үндістан жэне 
Ежелгі Қытайда, Батыста - Ежелгі Грекияда шамамен бір уақытта 
жүзеге асты. К. Ясперстің бұл дәуірді «белдеулік дэуір» деп атағаны 
белгіл. Дэл осы дәуірде 

жүктеу/скачать 13,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: