тұлга еркіндігін камтамасыз ететін кұкык пен оның негізінде кұрылган тэртіп жөнінде көзкарастарды калыптастырган жогары гуманистік мэдениетті туындаткан христиан дініне негізделген европалык өркениеттің даму нэтижесі екенін айтып кеткеніміз жөн. Сонымен катар, өзге де, батыстык емес когамдарда адам құкыктары жөніндегі идеялардың бастамалары қалаптаскан. Мысалы, казак даласында белгілі бір көшпенді демократия болтан, оның негізгі белгілері - индивидтің катал жауыздық (деспоттык) ережелермен езіліп байланбауы, әйел адамның белгілі бір дәрежедегі еркіндігі жэне тендігі, ежелгі жэне орта заманның отырыңқы егіншілік өркениеттеріне тэн билікке кұл ретінде тізе бүгушіліктің болмауы. Қазак хандарының билігі ешкашанда катал жауызды, (деспоттык) болмаган, ал көшпенді тайпалар жүз немесе ру басшылырымен келіспеушілік болтан жагдайда әркашанда баска жерлерге коныс аудару мүмкіндігіне ие болтан. Адам кұкықтары Тэуке ханның Жеті Жаргы деп аталган зандарында реттелген, онда индивидтің жеке (азаматтык) жэне экономикалык кұкықтары көрініс тапкан. Қотамның кейбір мүшелеріне берілген саяси кұкыктар ханды сайлау институттарынан көрініс табады. Билер иститутының маңызы зор болтан, олар жеке жэне ұжымдык дауларды шешу бойынша сот-әкімшілік кызметті аткарған еді жэне бүл 313
институттың демократиялык сипатын би атағы тұлғаның тек халық арасындағы беделі негізінде берілетіндігінен көруге болады. Тарихтағы Әбілхайыр ханды өлтіргені үшін Барак сұлтанды билердің соттау фактісі аксүйектердің сотталудан иммунитеті болмағанын көрсетеді. Қазақ жерін патшалык режим отарлағаннан кейін адам кұкыктары мен
