Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Есімдіктің лексика-семантикалық сипаты
- Жіктеу есімдіктері
- Сілтеу есімдіктері
- Сұрау есімдіктері
- Өздік есімдіктері
Есімдіктің жалпы сипаттамасы Есім сөз таптарының бірі - есімдік. Есімдік - өзінің аты айтып тұрғандай, басқа есім сөздердің зат есім, сын есім, сан есімдердің орнына жұмсалатын сөздер. Мысалы, Мен қазақпын мың өліп, мың тірілген (Ж.Молдағалиев). Қайткен күнде де бұл сый өте-мөте орайласа кетті: «Сарыарқа» әні «Жалбырдың» мінездемесіне өте дөп келді. (Е.Брусиловский). Кейбіреулерге таяғым, тиіп те кетті сартылдап (Абай). Қаншама рет қуанып бардың дағы, қанша адамның алдынан жылап кеттің (М.Мақатаев) деген мысалдардағы мен, бұл кейбіреулерге, қаншама, қанша сөздері-есімдіктер. Бұлардың ішінде мен, кейбіреулерге - зат есімнің; бұл - сын есімнің; қаншама, қанша?-сан есімнің орнына жұмсалып тұр. Қазақ тілінде есімдіктердің саны онша көп емес, бар болғаны 60-70 ғана сөз, бірақ олардың тілде қолданылу жиілігі мен атқаратын қызметі күшті. Есімдіктерді жеке сөз табы деп танудың негізгі белгісі - лексика. Лексика-семантикалық сипаты жағынан есімдіктер жалпы мағыналы сөздер болып келеді. Мәселен, кез көлген адамды мен, сен, ол, деп, кез келген затты сол, мынау, анау деп айта береміз. Есімдіктер қай сөз табының орнына жұмсалса сол сөз табы сияқты түрленеді, сол сөз табы сияқты сөйлем мүшесінің қызметін атқарады. Есімдіктердің өздеріне тән түрленетін морфологиялық көрсеткіштері жоқ, дегенмен олар бәрібір түрленетін сөздер тобына жатады. Қай сөз табының орнында қолданылса, сол сөз табы сияқты түрленіп, сол сөз табының синтаксистік қызметін атқарады. Мысалы, Абай шешесіне риза боп қуанып кеп, бұрынғы бір кішкентай күніндегі еркелігіне басты (М.Әуезов) - деудің орнына ол шешесіне риза боп қуанып кеп, бұрынғы бір кішкентай күніндегі еркелігіне басты, -деп айта беруге болады. Ол жіктеу есімдігі «Абай» деген зат есімнің орнына жұмсалып сөйлемде бастауыш болып тұр. Сөздерді таптастырудың негізгі үш принципіне (ұстанымына) сай, есімдіктер де лексика-семантикалық сипаты, морфологиялық белгісі және синтактистік қызметтеріне байланысты өз алдына жеке сөз табы болып бөлінеді. Сондықтан есімдіктерді мынадай үш блокқа беліп қарастыруға болады: 1.Есімдіктің лексика-семантикалық сипаты; 2.Есімдіктің морфологиялық ерекшеліктері; 3. Есімдіктің синтаксистік қызметі; Есімдіктің лексика-семантикалық сипаты Есімдіктерді жеке сөз табы деп тануда лексика-семантикалық ұстаным негізге алынады. Себебі есімдіктердің өзіндік мағыналық ерекшелікгері бар. Есімдіктердің- мағынасы тым жалпы. Есімдіктердің дәл, нақты мағыналары өздерінен бұрын айтылған сөйлем ыңғайына қарай білінеді. Мысалы, Біреудің қатесі - біреуге сабақ (Дж. Рей). Тамырымды соқ, қаным –ойларымның толғағы, Жүректегі отты әнім сен өлмесең болғаны (Н.Оразалин). Берілген сөйлемдердегі есімдіктердің қайсысын алсақ та мағынасы нақты емес. Алғашқы сөйлемдегі біреу деген сөзден тек бір адамның қатесінің екінші бір адамға сабақ болатынын аңғаратынымыз болмаса, ол адам кім? -Асан ба, әлде Асқар ма? ол жағы белгісіз. Ал соңғы сөйлемдегі сен дегеннің де мағынасы нақты емес, бірақ оның мағынасын сейлемнің ыңғайынан байқауға болады. Мұндағы сен деген сөздің дәл не екенін бірінші сөйлемдегі әнііи деген сөзден білеміз. Демек, есімдіктердің нақты мағынасын бұрын айтылған сөйлем ыңғайынан аңғаруға болады. Есімдіктер жалпы мағыналы сөздер болғанымен, олардың бірнеше топтарға жіктелуі оның мағыналық қырларын аша түседі. Есімдіктердің бірнеше топқа бөлінуіне де лексика-семантикалық ұстаным негіз болады. Есімдіктер мағыналарына қарай мынадай түрлерге бөлінеді: Жіктеу есімдіктері Сілтеу есімдіктері Сұрау есімдіктері Өздік есімдіктері Белгісіздік есімдіктері Болымсыздықесімдіктері Жалпылау есімдікгері Жіктеу есімдіктері Жіктеу есімдіктерінің саны аз, бірақ олардың қызметі мен қолданылу аясы өте жоғары. Жіктеу есімдіктеріне белгілі бір жақты білдіру үшін қолданылатын сөздер жатады. Жіктеу есіімдіктері не бары 8 сөз. Олар: мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктері жақтық мәнде қолданылытындықтан, үнемі адаммен, яғни сөйлеуші (мен), тыңдаушы (сен) және бөгде адам (ол) деген ұғымдармен байланысты қолданылады. Мысалы, Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін (Абай). Сен кітап оқуға арналған уақытыңды ешнәрсеге айырбастама! (Д.Әлімжанов). Ол мені алғашында таныған жоқ (Ғ.Мұстафин). Жіктеу есімдіктерінің адам атауларының орнына қолданылуы оның зат есімнің сөз түрлендіруші қосымшалары мен түрленуіне мүмкіндік жасайды. Жіктеу есімдіктерінің бәрі де септік жалғауларын қабылдайды. Бірақ олардың септелу жүйесінде ерекшеліктер де жоқ емес. Жіктеу есімдіктерінің септелу жүйесі төмендегідей болып келеді:
Бұл үлгіде сіз деген есімдіктен басқаларының септелуінде ерекшелік бар. Ал сіз есімдігі басқа да есім сөздер сияқты бірізді септеледі. Жіктеу есімдіктерінің көпше түрлері де септелу жағынан басқа есімдерге ұқсас болып келеді: Мысалы: Көпше түрі Атау біз(дер) сендер сіздер олар Ілік біз(дер)дің сендердің сіздердің олардың Барыс біз(дер)ге сендерге сіздерге оларға Табыс біз(дер)ді сендерді сіздерді оларды Жатыс біз(дер)де сендерде сіздерде оларда Шығыс біз(дер)ден сендерден сіздерден олардан Көмектес біз(дер)мен сендермен сіздермен олармен Бұл септелу үлгісіндегі біз(дер), сендер, сіздер, олар сөздері басқа да есім сөздер сияқты өзгеріссіз септелсе, мен, сен, ол сездерінің септелуінде біраз өзгешеліктер бар. Мұнда н дыбысы ілік, барыс, табыс, шығыс септік жалғауларында түсіп қалады. Жіктеу есімдігінің септеу үлгісіндегі тағы бір ерекшелік - барыс септігінен көрінеді. Барыс септігінде н дыбысы пайда болады. Мұны көпшілік ғалымдар барыс септік жалғауы ең алғаш -ғару болған, кейіннен -гар формасына көшкен, ең соңында -ган түріне ауысқан дейді. Бұл жоғарыда айтылған ерекшелік туралы пікірлер ғылымда өте кең тараған. Бұдан басқа да пікірлер бар. Ол туралы А.Ибатов былай дейді: «2) Барыс септік жалғауының соңғы н дыбысын ингредиент деп тану бұл негізінде огар > ога > оган дегенге тура келеді. 3) Шапғай метотезис арқылы н және т дыбыстарының орын алмасуы, яғни онға > оғанбоп қалыптасу». Ал ғылымда бұл пікірге қарсы пікірлер де жоқ емес. Кейбір ғалымдар -ган мен -гар формаларын жеке формалар деп танып, бұл формалардан тараған басқа да қысқарған формалардың бар екенін айтады. Мысалы, -ғар >-ңар >-ңа //-ңө / /-ңе және -ған >-ға //-га //-гә //-ге формалары болып қалыптасқан. Септеудегі үшінші ерекшелік- көмектес септігінде і, ы дыбыстарының пайда болуы туралы. Мысалы, менімен деген сөзтұлғалық құрамы жағынан ме-ні-мен деген бөлшектерден тұрады. Сондағы мен деген түбір морфема, -ні деген нең «вещ» деген толық мағыналы сөзден шыққан -нің морфемасының дыбыстық өзгеріске түсіп ықшамдалуының көрінісі деп, ал соңғы -мен формасын көмектес септік жалғауы дейтін пікірлер бар. Тұлғалық жағынан алғанда мен (< ме-н), сен (< се-н), ол (< о-л) жіктеу есімдікгерініңме-, се-, о-және-н дыбысынан құрылғаны белгілі. Ал біз, сіз жіктеу есімдіктерінің тұлғалық құрамы туралы пікірлер кеп. Біз, сіз жіктеу есімдіктері туралы ғалым А.Ибатов: «... біз, сіз сөздері бі-сі және сі-сі сияқты болып біріккен (I және II жақтық) жеке сөздердің құрамындағы екінші сыңарларының фонетикалық өзгерістерге түсуі негізінде пайда болған -з морфемасы мен I жақтық бі және II жақтық сі сөздерінен құралады. Екіншіден, осы бірігудің негізінде біз, сіз сөздері екі жақтық адамды көрсету қалпына түсіп, жұптық-көпше мағынаға ие болады. Үшіншіден, біз сөзі бертін келе мағыналық шеңбері кеңейе түсу нәтижесінде, тек екі адамды ғана емес, сонымен қатар көптеген адамдарды да көрсете алу дәрежесіне жетеді»-дейді Ал керісінше сіз есімдігі тілде өзінің алғашқы жұптық немесе көпше мағынасынан ажырап, жекеше сыпайылық мәнде жұмсалады. Жіктеу есімдігінің 3-жағы ол сілтеу есімдігімен ортақ болып келеді.Себебі ол есімдігі адамды да, заттар мен құбылыстарды да, қимыл мен сапаны да көрсете алатын әр жақты сөз болып саналады.Сонымен байланысты ол есімдігі бірде жіктеу есімдігі, бірде сілтеу есімдігі болып жұмсалады. Егер де ол сөзі адамды көрсететін болса, жіктеу есімдігі болады. Мысалы, Ол киініп, жуынып, тамақтанып Итбайға барса, оның номерінде Құдайберген мен Сайым отыр екен (С.Мұқанов). Заттар мен құбылыстарды, сапаны т.б. көрсететін болса, сілтеу есімдігі болады. Мысалы, Ол кеңестерге құлағы қанған Амантай, қазіретті бір көруге құмар да (С.Мұқанов). Жіктеу есімдіктеріне тәуелдік жалғауының -нікі, -дікі формалары жалғанады. Мысалы, менікі, сенікі, сіздікі, біздікі т.б. Есімдік қай жақта қолданылса, оған сол жақтың жіктік жалғауы жалғанады. Мысалы, I жақ. менмін, бізбіз II жақ. сенсің, сізсіз, сендерсің, сіздерсіз III жақ. ол, олар Сілтеу есімдіктері Сілтеу есімдіктеріне бұл, осы, анау, мынау, сол, сонау, осынау, ана, мына, әне, міне деген сөздер жатады. Сілтеу есімдіктерінің негізгі мағынасы - аралық қатынасты білдіру. Демек, сілтеу есімдікгері тілде сөйлеушіге алыс я жақын маңдағы заттарды, құбылыстарды сілтеу, нұсқау, көрсету үшін қолданылады. Мысалы, -Анау бір тұрғандар да аттар мен шаналар ма? - деді Асқар, қораның басқа бір түкпірінде шоғырланған бірдемелерді нұсқап (С.Мұқанов). Сол үйдің өзінің иесі де болыс деген сөзді естідім (Бұл да). Бұл сұрау Байболға ауыр соқты (Б.Майлин). Сілтеу есімдіктерінің барлығы бірдей септеле бермейді. Септелетін сілтеу есімдікгеріне мына сөздер жатады: бұл, сол, ол, осы, мына, ана. Сілтеу есімдіктерінің септелу үлгісі төмендегідей болып келеді: Міне, әне, сонау есімдіктері септелмейді. Ал анау мынау, осынау сияқты түрлері тәуелденіп барып септеледі. Сілтеу есімдіктерінің бәрі бірдей көптік жалғауын қабылдай бермейді. Ілік жалғаулары бұл, ол, мына, ана, осы, сол сияқты есімдіктерге ғана жалғанады.
Мысалы, Бұлар елдің ойлауынша, Әжігерей қайда болса, сонда болуы керек (Б.Майлин). Олар ойын басталмай жатып қылжиып ұйықтап қалады,-деді Шормақ (Б.Мұқаев). Сілтеу есімдіктерінің барлығының мағыналары бірдей бола бермейді. Олардың мағына жағынан бір-бірінен ерекшелігі бар. Бұл, міне, мына, осы сияқты сілтеу есімдіктері жақындағы затты нұсқап көрсетсе, сона, сонау, сол, ол деген қашығырақтағы, алысырақтағы затты сілтегендікті білдіреді. Сілтеу есімдіктерінің мағынасын профессор А.Ысқақов екіге бөліп қарастырады: «Біріншіден, сілтеу есімдіктерінің мағыналарын кеңістік аралықты я топографиялық кеңістікті білдіру тұрғысынан қарау, екіншіден, олардың мағыналарын, уақыт аралығын я хронологиялық мерзімді білдіру түрғысынан қарау қажет».Ғалым топографиялық кеңістікті білдіретін есімдіктерді алыстағы затты я құбылысты нұсқау үшін қолданылатын және жақындағы затты я құбылысты нұсқау үшін қолданылатын деп екіге бөліп қарайды. Ал хронологиялық мерзімді білдіретін есімдіктерге нұсқай айтылатын заттар мен құбылыстарды сөйлеу кезінен бұрын ескертілген сол арқылы сөйлеуші мен тыңдаушыға белгілі болған кезде қолданылатын кейде өзінен кейінгі сөздермен түсіндірілетін мәнде қолданылатын есімдіктерді жатқызады. Өзім бұл кісіні сыйлаймын, ап ән салғанда тіптен жақсы көріп кетем. (Ш.Жиенқулова). Сонда ол үйде үй иелері осы кісілерді оңашалап әлденені менен құпиялап айтқандарын сезіп қалдым (Сонда). Ол кісінің ең жақыны да менмін (Б.Мұқаев). Алынған сөйлемдердегі бұл, осы деген есімдіктер жақындағы кісіні нұсқағандықты білдірсе, ол деген есімдік қашығырақдағы, алысырақтағы кісіге сілтегендікті білдіреді. Дегенмен алғашқы екі сөйлемдегі бұл, осы есімдіктерінің мағыналары да бірдей емес, олардың өзіндік ерекшеліктері бар. Мәселен, осы дегеннің мағынасы нақтылау, конкретті болса, бұл дегеннің мағынасы одан гөрі жалпылау болып келеді. Ал ол есімдігінің мағынасы одан да жалпы болады. Демек, сілтеу есімдіктерінің мағыналық жағынан ерекшеліктері болатыны байқалады. Сұрау есімдіктері Сұрау есімдіктеріне кім? не? қай? қайсы? қандай? қалап? қайда? қайдан? неше? нешінші? қашан? қанша? қаншасы? сөздері жатады. Мысалы, Қасың қандай, қарақат көзің қандай, күлкің қандай, шарапат сезім қандай! Қуанатын балаша кезің қандай, өзің қандай, жаныма сөзің балдай (Ш.Сариев). Өмірдің сәні не сен болмасаң, әнім боп шырқайсың сен қашан? (Е.Ибрахим). Ай нұрын бізге шашқандай, Жанарың қайда қадалған (Қ.Қазыбеков). Бұл сұрау есімдіктерінің ішіндегі заттың, нәрсенің атына қатысты қойылатын кім? не? сұрау есімдіктері субстантивтік есімдіктер болып, ал заттың, нәрсенің әр түрлі белгісіне, сипатына қатысты қай? қандай? қанша? неше? нешінші? қайсы? қалай? қайда? қайдан? қашан? сұрау есімдіктері атрибутивтік есімдіктер деп бөлінеді. Есімдік сұрауларын мынадай тұрғыда жіктеп беруге болады: 1) жіктеу есімдіктеріне кім? сұрауының септелген, көптелген түрлері; 2) сілтеу есімдіктерінің сұрауларына - қай? қайсы? сұраулары, септелген кім? және тәуелді тұлғалы не? сұраулары; 3) өздік есімдік сұрауларына - кім? кімдер? және оның септелген нұсқалары; 4) жалпылау есімдіктерінің сұраулары -кім? кімдер? сөздерінің септелген тұлғалары мен қай? қандай? сұраулары; 5) белгісіздік есімдіктерінің сұраулары - кім? не? сұрауларының септелген, тәуелденген түрлері, қашан? қалай? қандай? қайда? неше? сұраулары; 6) болымсыздық есімдіктерінің сұраулары белгісіздік есімдіктерінің сұрауларымен бірдей. Сұрау есімдіктеріның кейбір түрлері көптеледі, септеледі, жіктеледі және тәуелденеді. Әсіресе олардың ішінен кім? не? қайсы? нешеу? деген сұрау есімдіктері септеліп те, тәуелденіп те, көптеліп те, жіктеліп те қолданыла береді. Сұрау есімдіктерінің ішінде кім? не? немене? қайсы? есімдіктері көптеледі. Мәселен, Олар кім<дер?(С.Бақбергенов). Сұрау есімдіктерінің біразы тәуелденіп те қолданылады. Тәуелденетін сұрау есімдіктерінің қатарын кім? не? немене? неше? қайсы? қанша? қандай? қайда? қайтті? есімдіктері құрайды. Мысалы, Әйел деп бөлектей беретіндері несі екен? (Б.Майлин). Сұрау есімдіктерінің тәуелдену үлгісі:
Жіктелетін сұрау есімдіктеріне кім? не? қандай? қалай? қанша? нешінші? қайсы? қайтеді? қайда? Есімдіктері жатады. Мысалы, -Ой, Зылиха Алимін, қайдасың? (Б.Майлин). «Апырау, қайтем? Қалай құтқарам?!»-деп, шермек тістеніп, бұлдырлаған ойын бір жерге жиып қорыта алмай бірсыпыра уақыт жатты. Қайтесің, қатын, біттік!-деп, Сейпен солқылдап жылап жіберді. Кім? не? қайсы? неше? нешеу? қанша? немене? қалай? қандай? қайтеді? есімдіктері септеледі. Мәселен, -Шаражан, не деп кетті ағаң? Атаң неге ренжіді?-деді (Ш.Жиенқұлова). Мен неден аздым? (Б.Майлин). -Қайным-ау, нені жаздыр дейсіңдер? -Бұл кімнің суреті?-деп сұрасаң: -Бұл Бекберген отағасының суреті ғой,- дейді (Б.Майлин). Алынған сөйлемдегі есімдіктер ілік, барыс, табыс, шығыс септіктерінің қосымшасын қабылдап тұр. Өздік есімдіктері Қазақ тілінде өздік есімдіктеріне тәуелдік жалғауларынсыз қолданылмайтын өз түбірінен тараған сөздер жатады. Олар мына сөздер: өзім, өзің, өзіңіз, өзі, өзіміз, өздеріміз, өздеріңіз, өздері. Мысалы, Өзімнің өмір жолыма өкінбесем де, халық сенген, партия аманат еткен қызмет мінсіз болды дей алмаймын (Д.Қонаев). Өзіңе жақсылық тілесең, өзгеге жамандық қылма (мақал). Шариғатта: жақсылық жасағанда да өзіне жасайды, жамандық жасағанда да өзіңе жасайды дейтін қағида бар (Д.Қонаев). Берілген мысалдардағы өзімнің есімдігі сөйлеушіні, өзі есімдігі тыңдаушыны, өзіне есімдігі бөгде кісіні сөйлемдегі басқа құбылыстардан бөліп тұр. 2002 жылы шыққан «Қазақ грамматикасында» өздік есімдіктерге былайша анықтама берілген: «Өздік есімдіктері сөйлеушіні не сөйлемдегі субъектіні өзге субстанциялар мен құбылыстардан бөліп алып көрсетуші сөздер» . Өздік есімдіктері тәуелдеулі түрде қолданылатындықтан, тәуелдіктің -нікі, -дікі формасында да жұмсала береді. Өздік есімдіктеріне жалғанған тәуелдік жалғаулары кейде түсіп қалып та, толық сақталып та қолданылады. Мысалы, Оқытып, өз қолымнан тәрбиелеп жүрген қаншама балаларым бар, оларды қалай тастап кетпекпін? (Б.Майлин). Жылдар бойы сен өз ағайын туғандарың үшін қорқыныш болып өмір сүрдің (Б.Мұқаев). Өз теңіне қосылған адамның арманы бар ма екен?-деп жылайды (Б.Майлин). Бұл сөйлемдердегі өз сөздері «өзімнің», «өзіңнің», «өзінің» деген толық түрінде тұрған жоқ. Көбінесе өз сөзі өзінен кейін тіркесетін ілік септік қосымшаларын толық сақтап қолданылады. Мысалы, Өзінің бүлдіріп жатқанымен жұмысы да жоқ (Б.Майлин). 1965-1966 жылдары мен өзімнің соңғы шет елдік гастрольдік сапарымды аяқтадым (Ш.Жиенқұлова). Адам өзінің жанын ұсақ уайым, болымсыз қам-қарекеттің дертімен былғанудан сақтауы керек (М.Әуезов). Өздік есімдіктері септеледі. Өздік есімдіктері тәуелденген зат есімдерше септеледі.
жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||