Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
Қазақ тiлiнiң сөздiк құрамы мен сөздiк қоры
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Қазақ тiлiнiң сөздiк құрамы мен сөздiк қоры
Қазақ тiлi лексикасының құрамын негiзгi сөздiк қор мен сөздiк құрамды белгiлейдi. Сөздiк құрам тiлдегi мыңдаған сан алуан сөздердi қамтып, бiрнеше салалардан және лексикалық қат-қабаттардан тұрады. Сондай-ақ арнаулы терминдер белгiлi бiр кәсiпке, шаруашылық түрiне байланысты сөздер енедi. Бұдан басқа да қазақ лексикасында басқа тiлден енген көптеген сөздер, яғни араб, парсы, иран, монғол, орыс т.б. енген сөздер де бар. Негiзгi сөздiк қор. Негiзгi сөздiк қорға қазақ тiлiне ертеден өмiр сүрiп келе жатқан байырғы сөздер, кейiн жасалған туынды сөздер жатады. Бұлар халық тiлiнде әбден қалыптасып жалпыға түсiнiктi болады. Негiзгi сөздiк қор жаңа сөздердiң жасалуына ұйытқы болады М:етiк-етiкшi, жұмыс-жұмысшы, күн-күндiкт.б. Тiлде туынды жаңа сөздер негiзгi сөздiк қордағы сөздердiң базасы түрлi тәсiлдер жасалып отырады. Ек, ет, iс, су көк деген түбiр сөздерде, егiн, орақ деген туынды сөздер негiзгi сөздiк қорға жатады. Негiзгi сөздiк қорға жататын сөздер мен сөз тудырушылардың қабiлетi бiрдей емес. М: есiмдiк, сан есiм, үстеу, сөздерге қарағанда зат есiм мен есiмдiк тобындағы сөздердiң сөз жасам мүмкiншiлiктерi әлдеқайда басым. Тiлдегi трактор, комбайн, электр, радио, агроном сияқты сөздерден қолдана келiп жалпы халықтық сипат алып, негiзгi сөздiк қорға енедi. Негiзгi сөздiк қор талай ғасырды басынан кешiрген байырғы көне сөздер болады. Негiзгi сөздiк қор тiлдегi сөздердiң барлық жиынтығы қарайды. Осы сөздерге және шығу тегiне талдау жасаймыз. Қазақ лексикологиясының құрамын тарихи жақтан алып қарасақ, ертеден келе жатқан арна қазақ тiлiнiң байырғы төл сөздерi. Қазақ тiлiнiң байырғы төл сөзi негiзгi сөздiк қорға енумен бiрге шығу төркiнi жағынан туыстас түркi тiлдерiне ортақ сөздер болып табылады. Онымен бiрге қазақ халқының басынан кешiрген ұзақ тарихында талай-талай халықтармен мәдени шаруашылық қарым-қатынастар болған мен монғол, араб, парсы, орыс т.б. енген сөздер де қазақ тiлi лексикасын құраған қат-қабаттар мен арналар болып табылады. Осы лексикадағы қай қабаттар мен арналардың бәрi түркi тiлдерiне ортақ сөздер. Қазiргi қазақ тiлiнiң негiзгi сөздiк қорына енетiн байырғы және түркi тiлдерiнiң әрқайсысына тән ортақ сөздердi негiзгi түрлерi мыналар: Мал шаруаларына байланысты атаулар: қой, жылқы, ат, байтал, түйе, бота, қозы. 2. Аң-құс атаулары: аю, қарға, бүркiт, бұлбұл, түлкi, 3. Адамның дене мүшелерiне байланысты атаулар: бас, аяқ, қол, көз, мұрын, ауыз. 4. Табиғаттағы құбылысқа байланысты атаулар: тау, жер, су, өзен, көл, тас, жел, ай, күн. 5. Еңбек құралдары атаулары: пышақ, ара, бiз, тырма, күрек. 6. Егiн шаруашылығына байланысты атаулар. бидай, арпа, тары, жүгерi. 7. Адамның туыстық қатынасына байланысты атаулар: қыз, ата, шеше, аға, әйел, күйеу. 8. Тамаққа байланысты атаулар: ет, май, сүт, айран. 9. Тұрмыс қажетiне байланысты атаулар: Үй, киiз, кiлем, алаша. 10. Заттың сапасын,белгiсiн көрсететiн сөздер: ақ, сары, қызыл, көк, ыстық. 11. Есiмдiк сөздер: мен, сен, ол. 12. Сан есiмдер: бiр, екi, үш, т.б. Қазақ тiлiнiң лексикалық құрамының баю жолдары. Қазақ тiлiнiң сөздiк құрамы негiзiнен екi жолмен байиды, тума және кiрме жолдармен толығып отырады. Тума жолмен баю тәсiлi морфологиялық және синтаксистiк жолдар болып, әрбiрiнiң қызметi ерекше. Морфологиялық тәсiлдiң сөздiк құрамды байытудағы рөлi. туынды зат есiмнен: келiншек, кiтапша, дәрiгер, еңбекшi, өнерпаз, аялдама, тұрмыс, көрермен, балалық, ұғым, түйiн. туынды сын есiмдер: өнiмдi, табиғи, қызба, оймақтай, айдай, сергек, бiлгiш, сыйлы. сан есiмдер: екiлiк, бiрлiк, мыңдаған, жарым, ширек, жарты, үшеу, жүздеп. туынды үстеулердiң түрлерi: ауызша, кеңiнен, жазғытұрым, кейде, осылайша, әдейлеп, қайтадан, соңынан, өлердей, шарасыздан. туынды етiстiктерден: қарамау, сөйлеу, кештету, суғару, төбелеу, сығалау, күлiмсiреу, бүктеу. есiмдiктерден болған туынды сөздер: әнекей, мұнша, соншама, өзiмшiл, барлық, барша, әнекүнi. 2. Синтаксистiк тәсiлдiң сөздiк құрамды байытудағы рөлi бiрiккен сөздер: қарақат, бүгiн, биыл, әкел, тоқсан, өйткенi, ағайын, бiлезiк. қайталама қос сөздер: әрең-әрең, бара-бара, қолма-қол. қосарлама қос сөзер: (комноненттерi мағыналы) а) қайшы мәндес сыңарларынан тұратын: бар-жоқ, ақ-қара, үлкендi- кiшiлi, оңды-соңды, қысы-жазы. ә) мәндес сыңарлардан: қауып-қатер, күш-қуат, әл-ауқат, үлгi-өнеге. т.б. қосарлама қос сөздер: (компонентерi мағынасыз) а) бiр сыңары мағыналы, бiр сыңары мағынасыз: тоқты-торым, бала-шаға, дәрi-дәрмек, келiн-кепшiк, жора-жолдас, жас-жосық. ә) екi сыңары да мағынасыз сыңарлардан жасалған: ағыл-тегiл, быт-шыт, алай-дүлей. т.б. - күрделi сөздер: тау ешкi, қой жуа, бас киiм, аяқ қап, қол алысу. Сөздiк құрамның тағы бiр баю жолы кiрме сөздер жолымен толығып отырады. Қазақ тiлiне қоғам, дәуiр әсерiнен өзге тiлдерден бiрнеше сөздер енген. Олар қазiргi тiлiмiзге етене енiп, сiңiсiп кеткен. Араб-парсы тiлдерiнен енген сөздер: абырой, бақыт, дос, емтихан, мәлiмет, нан, ас, ұстаз, арба, дәрiгер, пән. Монғол тiлiнен енген сөздер: нөкер, нұр, жыл, маңдай, жорға, мешiн, т.б. Орыс тiлiнен енген сөздер: а) тұрмыс қажетiне енген сөздер: керуерт, бөтелке, бөшке, кәмпит, шәйнек. ә) әкiмшiлiке байланысты сөздер: шен, ауылнай, контор, пима, түрме. Интернационал терминдер: а) ағылшын тiлiнен: комбайын, трактор, бокс, футбол, тренир, финиш, торт, т.б. б) француз тiлiнен: люстра, компот, билет, гектар, атака, такси, аванс, т.б. с) италян тiлiнен: балкон, дуэт, студия, касса, т.б. д) немiс тiлiнен: папка, кран, цех, штраф, штаб, курорт, т.б. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|