Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Күрделі сөздер
Аналитикалық тәсіл арқылы екі я онан да көп сөзден кұралып, бір лексикалық мағына беретін сөздер күрделі сөздер деп аталады. Мысалы, бойжеткен, елтаңба, әнұран, үнтаспа, әуежай, жазбапікір (отзыв), жылыжай (теплица), қонақүй (гостиница), ауыз ашар, шағын кәсіп, аш-жалаңаш, бау-бақша, бизнес-жоспар, бизнес-орталық, ғалым-хатшы, Қазақтелеком, АҚ (акционерлік қоғам) т.б. Күрделі сөздер қанша сөзден құралса да, бір сөз болып саналады, бір сөздің қызметін атқарады. Көпшілік жағдайда олар екі сөзден тұрады, яғни күрделі сөздің құрамында екі сыңар болады. Алайда екіден көп сөзден де құрала береді. Мысалы, Екібастүз, Кемпірөлген, Ащысай сияқты мысалдар оның құрамы үш, төрт сөзден құралуы да бар екеніне дәлел. Қазақ тілінде күрделі сөздер кең орын алады. Күрделі сөздер барлық сөз таптарында бар. Мысалы, Ақ орда (резиденция), ас үй, әуе серігі (стюардесса), жол сілтеуші (регулировщик), кұрбан айт, нағашы жұрт деген күрделі сөздер - зат есім. Түлкі тымақгы, қызыл шырайлы, орта бойлы, қыр мұрынды, кара мұртты, ащы судай, ессіз адамдай - күрделі сын есімдер; жеті-сегіз, жүз алпыс жеті, мың тоғыз жүз тоқсан тоғыз - күрделі сан есімдер; кейбір, бірнеше, әлдебір, әлдекалай - күрделі есімдіктер; алып кел, барып көр, алып бер, көріп шық, келіп кет - күрделі етістіктер; таңертең, жаздыгүні, бірқатар, биыл, бүгін, зорға-зорға - күрделі үстеулер; жалт-жұлт, қылтың-сылтың, қызараң-кызараң, адыраң-адыраң – еліктеуіш сөздер; әйткенмен, сол себепті, не болмаса, сүйтсе де - күрделі шылаулар; бәрекелді (барака аллаһу), жаракімалла (я рақым (бер) злла) - одағай. Күрделі сөздердің барлық сөз табынан орын алуы оның тілге кең таралғанының көрсеткіші ретінде қаралу керек, яғни тіліміз күрделі сөздерге өте бай. Бұл-жалғыз қазақ тілінің ерекшелігі емес, дүние жузі тілдеріне тән жалпы құбылыс. Рас, күрделі сөздің қолданылуы әр тілде бірдей деп карауға болмайды. Ол туралы ғалым А.А.Пашковский былай дейді: «Күрделі сөздер түрлі тілдердің лексикалық системасынан орын алады. Кейбір тілдерде сөздерді біріктіру қосымша тәсіл болып, оның нәтижесі елеусіз болады да, сөздіктің периферия бөлімінен орын алады. Келесі бір тілдерде ол өте кең тараған, негізгі тақырыпқа жатады. Соңғы топтағы тілдерге жапон тілі жатады. Лексикадан алатын сөздің типіне қарап, оны күрделі сөздің тілі деуге болады» Ф.А.Ганиев күрделі сөз неміс, ағылшын, жапон және хинди, славян тілдерінде көп қолданылады деп санайды. Түркі тілдерінің ғалымдары, оның ішінде қазақ тілінің ғалымдары да, түркі тілдерін де күрделі сөзге бай тілдер деп таниды. Бұл - осы тілдерде сөзжасамның аналитикалық тәсілінің көне замандардан бастап, күні бүгінге дейін қолданылып келе жатқанының нәтижесі. Түркі тілдерінің ең көне жазба ескерткіштері саналатын орхон жазбаларында кісі аттары мен жер-су атауларында күрделі сөздер жиі кездеседі, ол дәстүр қазір де сақталған. Мысалы, Әубәкір, Бөкейхан, Жантөре, Жанмырза, Қызылорда, Талдықорган, Ақмола, Ақтөбе, Ащысай т.б. Бұл дәстүр басқа сөздерге де кең тарап, аналитикалық тәсіл арқылы баска атаулар да жасалған, сондықтан ол қазір барлық сөз таптарының сөздерінен мол орын алып отыр. Қазақ тілінде күрделі сөздердің сыңарларын байланыстыратын басқа тілдердегідей (орыс тілі) арнайы қосымша жоқ. Күрделі сөздердің ішкі сыңарлары бір-бірімен орын, мағына арқылы байланысады. Мысалы, алпыс бес, жүз елу екі, қызыл ала, Алатау, Қаратау деген күрделі сөздердің кұрамындағы сыңарларды байланыстырған қосымша жоқ. Тілдердің көбінде күрделі сөздер мәселесінде түрлі көзқарас, даулы мәселелер өте көп. Олардың көбі күрделі сөздердің тілдерде танылу-танылмауына байланысты. Бұл мәселенің түп негізі күрделі сөздердің емлесінен туып жатады. Бірсыпыра тілдерде күрделі сөздердің сыңарларын бірге жазылу дәстүрі бар. Ондай тілдерде дау-шар аз, бірақ күрделі сөздер тілге үнемі қосылып отырады. Міне, мұндай күрделі сөздердің танылуы, жазуы калыптасқанша, алалық туып отырады. Ағылшын тілі - жазу мәселесінде де өте консервативті тіл екені белгілі, соның өзінде ғалым О.Д.Мешков: «Ағылшын тіліндегі мерзімді баспасөзбен таныс адам онда күрделі сөздердін бірде бірге, бірде бөлек жазылып жүргенін біледі» деп жазады. Ал жазуы бір ғасырда бірнеше рет өзгерген тіл білімі кеш дамыған түркі тілдерінде күрделі сөз мәселесі шешілді деп айту мүмкін емес, күрделі сөз мәселесінде пікір алалығы өте күшті, оның ішінде қазақ тілі де бар. Бұл жағдай күрделі сөз мәселесіне ерекше назар аударуды керек етеді. Сондықтан күрделі сөздердің белгілерін білу кажет. Күрделі сөзге әр ғалым әр түрлі анықтама береді, бірақ солардың бәрінде күрделі сөздердің екі не онан да көп сыңарлардан жасалатынын бәрі де дәлелдейді. Бұл - ғалымдардың бәріне ортақ пікір. Оны қазақ тілі деректері де растайды. Сондықтан күрделі сөздердің негізгі белгісінің біріне оның күрделі құрылымы жатады, сол арқылы ол дара сөздерден ерекшеленеді. Мысалы, кара торы, отыз екі, келіп кет, елбасы, коян жүрек, аққу (кұс), темір жол, жер серігі, тау жуа, іш ауру, ұшан-теңіз, түн-тотысы, таң намаз, күні кеше, ой-пікір, ата-ана, оқ жылан, май шабақ, қожа-молда т.б. Күрделі сөздердің құрамы оны ажырататын негізгі белгі болып саналады. Қазақ тіл білімінде болсын, басқа тіл білімдерінде болсын күрделі сөзге берілген анықтамаларда күрделі сөздің құрамындағы сыңарларды сол сөзді құраушы, жасаушы бірліктер деп атай отырып, ол сыңарлардың мағыналары кірігіп, біртұтас мағынаға көшетінін ерекше атап отырады. Атап айтқанда, күрделі сөздердің әркайсысы - біртұтас мағыналы сөз. Сондықтан күрделі сөздің негізгі белгілерінің біріне оның құрамындағы сөздердің мағына бірлігі, тұтастығы жатады. Күрделі сөз бен дара сөздің екеуіне де ортақ қасиет, белгі бар. Бұлардың екеуі де лексикалық мағына береді. Дара сөз қандай лексикалық мағыналы бірлік болса, күрделі сөз де сондай лексикалық бірлік тобына жатады, өйткені олардың әрқайсысының лексикалық мағынасы бар. Осы мәселеде күрделі сөз дара сөздің әр түрімен тең бола алады. Қазақ тілінде дара сөзге негізгі түбір, туынды түбір сөздер қандай лексикалық мағыналы сөздер болса, күрделі сөздер де сондай лексикалық мағыналы сөздер болып саналады. Тек дара сөздер мен күрделі сөздер құрамы жағынан ғана бір-бірінен ажыратылады. Сөз ретінде дара сөздің де, күрделі сөздің де тілде атқаратын қызметі бірдей, өйткені олардың қайсысы болса да, дербес сөздерге жатады, тілде лексикалық бірлік тобын құрайды. Сондықтан күрделі сөздің лексикалық мағынаны білдіруі оның екінші белгісі болып табылады. Күрделі сөздердің сыңарлары калай болса солай, кез келген сөзден жасала бермейді, оның өзіндік заңдылықтары бар. Біріншіден, күрделі сөздің қүрамындағы сыңарлар мағыналық қатысы бар сөздерден құралады. Екіншіден, күрделі сөздердің сыңарлары толық мағыналы сөздерден болады. Күрделі сөздің мағынасын жасайтын оның сыңары толық мағыналы дербес сөздер болуы керек. Бұл мәселе дүние жүзі тілдерінің басым көпшілігінде танылған, тек түркі тілдерінің кейбірінде ғана бірлі-жарым жеке пікірлер кездеседі. Бірақ жалпы тіл білімі көлемінде күрделі сөздер толық лексикалық дербес сөзден жасалады деп саналады. Осы пікірдін, дұрыс екендігін қазақ тілінің деректері де растайды. Мысалға, сан есім негізінен күрделі сандардан тұратыны белгілі. Бұл барлық басқа сөз таптарына да қатысты. Мысалы, алтыбақан, қайнаға, белбеу, қарлығаш (қара ала құс), бозторғай, ақсақал, жүзбасы, Ақтөбе, Жезқазған, Ақылбай т.б. ерте заманнан келе жатқан күрделі атауыш сөздер. Олардың әркайсысының құрамы дербес сөздерден жасалғаны ешбір талас туғызбайды. Сол сияқты күрделі сындар мен етістіктердің құрамыңдағы сыңарлар да дербес мағыналы сөздер екенін көру қиын емес. Мысалы, кара ала, күлгін сары, қызыл күрең, ақ боз, кара көк, алып кет, барып кел, көріп бер, алып кайт, көріп кет, т.б. осы сияқты мысалдардың бәрі де толық мағыналы дербес сөздерден жасалған, сондықган да күрделі сөздердің мағыналары оның кұрамындағы сыңарлардың мағынасымен байланысты болады. Мысалға, жоғарыда келтірілген сөздердің кайсысын алсақ та, олардың сыңарларының ізі күрделі сөзден көрініп тұрады. Мәселен, алтыбақан ойынының аты оның құрамындағы алты бақанға байланысты шыққаны, аталғаны белгілі, белбеу алғаш белді буған баудың атынан, қызыл курең түс қызыл, күрең түстердің қосындысынан туған түстің аты, алып кету алу және кету қимылдарынан тұратын күрделі қимылдың атауы екені анық. Күрделі сөздің мағынасы оны жасаушы сөзжасамдық бірліктердің яғни сыңарлардың мағынасынан жасалатын болғандықтан, олармен байланысты болуы заңды құбылыс, сондықтан мағына бере алатын дербес сөздер күрделі сөздерге сыңар бола ала алады. Сондықтан бұл күрделі сөздердің бір белгісі саналады. Күрделі сөздердің мағына тұтастығы олардың құрамындағы сыңарларға, олардың орналасу тәртібіне байланысты. Әр күрделі сөз тілде белгілі құрамда, олар белгілі тәртіпте түрғанда, бір мағына беретін болып қалыптасқан. Сондықтан күрделі сөздің құрамы мен оның білдіретін мағынасы байлаулы деп санау қажет. Мысалы, ак құба деген күрделі сөздің құрамын өзгертсек, бұл мағына берілмейді: құба ак, сары ак, боз ақ түрінде олар ақ құба күрделі сын есімнің мағынасын бере алмайды. Бұл - жалғыз күрделі сөз емес, сөз атаулыға тән касиет. Дара сөздердің мағынасы оның дыбыстық қүұрамына байланысты. Мысалы, адам деген сөз тек осы дыбыстық кұрамда тұрғанда ғана, өз мағынасын білдіреді, осы дыбыстық құрамда, не оның орналасу тәртібін (адам-атам, мада т.б.) өзгертсек, адам сөзінің мағынасы берілмейді. Күрделі сөздер де белгілі құрамда, құрамындағы сыңарлар белгілі тәртіпте тұрғанда, бір мағына беретін болып қалыптасқан, сондықтан ол мағына берілу үшін, күрделі сөздін құрамы да, құрамыңдағы сыңарлардың орналасу тәртібі де сақталуы қажет. Басқаша айтқанда, бұл күрделі сөздердің құрамы тұрақты екенін дәлелдейді. Тұрақты күрделі құрамда ғана күрделі сөз мағынасы қалыптасқан, сондықтан сол құрамда ғана сол мағынаны білдіреді. Күрделі сөздің құрамы да, олардың сыңарларынын орналасу тәртібі де тұрақты, берік. Ол күрделі сөздердің негізгі белгілерінің біріне жатады. Тіл білімінде күрделі сөздердің түп төркіні сөз тіркесі саналады. Тілде кейбір сөз тіркестері бірте-бірте мағыналық дамуға ұшырап, құрамындағы сыңарларының мағынасы жымдасып, кірігіп бір мағынаға көшкен. Олардың сыңарлары өзінің алғашқы мағынасынан алыстап, өзінің дербестігінен айрылған, сыңарлардың мағынасының бір-бірімен кірігуінің нәтижесінде олар біртұтас сөзге айналып, белгілі бір ұғымды білдіретін күрделі сөз болып қалыптасқан. Сондыктан күрделі сөздің мағынасы берілу үшін, күрделі сөздің құрамы, құрамындағы сыңарлардың орын тәртібі ол қалыптасқан кездегі қалып сакталуы қажет. Рас, тілде қалыптасқан күрделі сөздердің үлгісі кейін басқа күрделі сөздер жасалу үшін қолданылған. Ондай үлгілер арқылы жаңа күрделі сөздер әр кезеңде жасалып отырған. Қазір де күрделі сөздер үлгі арқылы жасалып жатыр. Мысалы, әнұран, елтаңба, жалақы, зейнетақы, елорда, елбасы т.б. Күрделі сөз өзінің сыңарларының мағынасының біртұтас мағынаға кірігіп, бір сөзге көшуінен бастап, бір сөз болып танылатындықтан, ол тілдегі басқа сөздер сияқты дайын тұрған лексемалар болып саналады да, сөйлемге сол дайын тұрған калпында кіреді. Демек, күрделі сөздер сөйлемге дайын тұрған калпында алынатын лексикалық бірліктер болғандықтан, ол сөйлемде бір сөздің қызметін аткарады, сөйлемнің бір мүшесі болады, бір сұраққа жауап береді. Күрделі сөз бір кездерде жасалғаннан бастап, ол сөйлемге дайын лексема ретінде алынатындықтан, ол әр сөйлемде әр түрлі жасалатын, қай тұлғада қолданылуы сөйлемге байланысты сөздің грамматикалық тұлғаларынан да ерекшеленеді, өйткені күрделі сөз қандай сөйлемде де бір кұрамда қодданылады. Мысалы, Кемпірқосақ өте әдемі. Кемпірқосақ көрінді сияқты тағы басқа сөйлемдерде бұл күрделі сөз осы кұрамда ғана қолданылады, бірақ басқа сөздер сияқты осы құрамда тұрып, түрлі тұлғада тұра береді. Мысалы, Кемпірқосақта неше түрлі түс бар. Кемпірқосақты көргенмін. Күрделі сөз біртұтас мағыналы болғандықтан, белгілі бір сөз табының мағынасын беріп, бір сөз табына қатысты болады. Қай сөз табына қатысты болса, сол сөз табының грамматикалық мәніне, қасиетіне ие болады. Осымен байланысты күрделі сөздер де басқа сөздер сияқты белгілі сөз табына жатады. Мысалы, Ақмола, Нұрлыбек, ине-жіп, бойжеткен, бойтұмар, бал каймақ, Кұдайберген, Талдықорған т.б. осы сияқгы күрделі сөздер зат есімге жатады. Бұлардың сыңарлары зат есімнен, сын есімнен, етістіктен жасалғаны °ның зат есімге көшуіне кедергі болмаған. Өйткені әр күрделі сөздің сыңарлары қай сөз табынан болғанына қарамастан, олар зат мағынасына, аталымына көшкен. Бұл - күрделі сөздің мағыналастығына дәлел. Сол сияқты қара ала, ал қызыл, ер жүрек, қоян жүрек, салпы етек, ал қара көк, жай оғындай, мақпал кара, су караңғы сияқты күрделі сөздер сын есімге жатады. Бұл сөздер осы құрамда тұранда, сындық мағынаға көшкен, сын есім мағынасына ие болған, күрделі сөздің калыптасқаннан кейінгі мағынасы сындық мағына болғандықтан, бұлар сын есімге жатады. Күрделі етістіктер де осы сиякты белгілі бір құрамда тұрғанда күрделі қимыл мәнге ие болған, сондықтан олар күрделі етістікке жатады. Мысалы, келіп кет, кайтып кел, алып бар, жазып бер, келіп көр, сатып ал, кіріп шық т.б. Күрделі сөздердің құрамындағы сыңарлардың орнының тұрақтылығы, мағынасының тұтастығы арқылы ол еркін сөз тіркестерінен ажыратылады, өйткені еркін сөз тіркестерінің құрамы тұрақсыз. Еркін сөз тіркесін жасаушы сөздердің әрқайсысы дербес мағыналы сөздер, олардың әркайсысы сөйлемде жеке сұраққа жауап береді, әрқайсысы сөйлемнің мүшесі қызметін атқарады, олар сөйлемдегі бірнеше сөздермен тұрлі сөз тіркесін жасайды. Мысалы, Оқығанды көңілге ықыласпен тоқылық (Ы.Алтынсарин). Осы сөйлемде төмендегі сөз тіркестері бар: 1) ықыласпен тоқылық, 2) көңілге тоқылық, 3) оқығанды тоқылық. Осы сөйлемде не бәрі 4 сөз бар, олар 3 сөз тіркесін жасап тұр. Еркін сөз тіркесінің бул белгілері күрделі сөзде жоқ, оның кұрамындағы сыңарлар бөлінбейді, сыңарлары жеке-жеке еркін сөз тіркесін жасай алмайды, ол тұтас тұрып, еркін тіркестің бір мүшесі болады. Күрделі сөзді тану үшін түрлі белгілер негізге алынады, тілдердің түрлігіне қарай ол белгілерде де түрлілік бар. Дүние жүзіндегі бірсыпыра тілдерде күрделі сөздерді біріктіріп жазу орын алады. Осындай тілдерге жататын француз, испан тілдеріндегі күрделі сын есімдерді зерттеген ғалым О.В.Азарова күрделі сөздердің белгілерінен үш белгіге ерекше мән береді. Олар: фонетикалық бірлік (күрделі сөздің сыңарларын бөліп айтуға болмайтыны), мағыналық тұтастық, синтаксистік қызметі деп атап, емлені белгі етіп алуға қарсы, өйткені ол шартты деп санайды. жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|