П. М. Кольцов т.ғ. д., профессор, Қалмақ мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

Выпуск 4 (48) шығарылым

ПЕДАГОГИКА, ФИЛОЛОГИЯ, ТАРИХ

ПЕДАГОГИКА, ФИЛОЛОГИЯ, ИСТОРИЯ


Бас редактор – Главный редактор:

ИМАНҒАЛИЕВ А.С.

педагогика ғылымдарының докторы, профессор, академик/

доктор педагогических наук, профессор, академик
Редакция алқасы – Редакционная коллегия:

Т. Вюнш – философия докторы (PhD), профессор, докторы философии (PhD), профессор,

Пассау университеті (Германия, Пассау қ.) Университет Пассау (Германия, г. Пассау)

университеті (Ресей, Элиста қ.) государственный университет (Россия, г. Элиста)

ҒЖ және ХБ жөніндегі проректоры ЗКГУ им. М.Утемисова

бірінші проректор ЗКГУ им. М.Утемисова

университеті (Ресей, Иванов қ.) государственный университет (Россия, г. Иванов)

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

(Польша, Быдгощ қ.) Университет экономики (Польша, г. Быдгощ)

атындағы университет (Германия, Майнц қ.) им. Йоханнеса Гутенберга (Германия, г. Майнц)

педагогикалық университеті (Украина, Горловка қ.) государственный педагогический университет

(Украина, г. Горловка)

М.К. Бисемалиева - филол.ғ.д., профессор, д.филол.н., профессор,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

М.Өтемісов атындағы БҚМУ ЗКГУ им. М.Утемисова

Жинақ ҚР Қоғамдық келісім және ақпарат, мәдениет министрлігінің келісімімен 07.12.1999ж. тіркеліп, №971 – Ж куәлігі берілген.

ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігі Ақпарат және мұрағат комитетінің келісімімен мерзімді баспасөз басылымдарын және (немесе) ақпарат агенттіктерін 10.12.2012 ж. есепке алу туралы №13214-Ж куәлігі берілген.

Жинақ филология және педагогика ғылымдары бойынша диссертациясының негізгі нәтижелерін жариялау үшін Қазақстан Республикасының Білім және ғылым саласындағы Бақылау комитеті бекіткен ғылыми басылым Тізіміне енді.

Свидетельство о регистрации издания № 971-Ж от 07.12.1999 г. выдано Министерством культуры, информации и общественного согласия РК.

Свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания и (или) информационного агентства №13214-Ж от 10.12.2012 г. выдано Комитетом информации и архивов Министерства культуры и информации РК.

Журнал включен в Перечень научных изданий Комитета по контролю в сфере образования и науки Республики Казахстан, рекомендованных для публикации основных результатов диссертаций по филологическим и педагогическим наукам.

Ó М.Өтемісов атындағы БҚМУ, 2012.

УДК 159.923: 659.1:615.21-057.85

Поскольку распространение наркотиков на данный момент является одним из наиболее процветающих направлений криминального бизнеса, логично предположить, что его участники будут использовать как тради-ционные, так и нетрадиционные способы расширения и завоевания новых рынков сбыта своей продукции. В силу того, что прямая реклама наркотиков на территории стран СНГ запрещена, представителями этой части бизнеса могут быть использованы скрытые формы рекламы. При этом ее косвенное воздействие на психику человека должно изначально приводить к появлению у потенциального потребителя любопытства в отношение влияния препарата на психику. В дальнейшем, по нашему мнению, возникает парадоксальная ситуация, противоречащая принятому в общепсихологической теории деятельности А.Н.Леонтьева схеме мотивационной основы деятельности.

Согласно А.Н.Леонтьеву [1, с. 67] и В.В.Давыдову [2, с. 87], в основе психо-логического механизма формирования мотивации человеческой деятельности лежит какая-либо нужда, порождающая потребность, затем, при встрече потребности с предметом, способным ее удовлетворить, возникает мотив, который может быть определен как «опредмеченная потребность». В этом случае за предметом закрепляется положительный знак и одновременно фиксируется способ его достижения или получения. «Распредмечивание» потребности тоже возможно, чаще всего при возникновении более сильной, конкурирующей потребности. Обычно это связано с освоением какой-то иной, более «ценной» для личности деятельности, а также с внутригруп-повым влиянием (когда в группе что-то из предшествующего поведенческого репертуара личности демонстрировать «не принято»).

В случае с наркосодержащим препаратом, как потенциальным психоло-гическим предметом, традиционная схема возникновения человеческих мотивов искажается и как бы опрокидывается. Поначалу возникает мотива-ционное отношение к ряду объектов, которые могут задавать систему скрытых ориентиров в отношение поиска наркотика. При случайном, а скорее «как бы случайном», появлении в поле этих объектов нового, да еще и «запретного» в официальной культуре «плода», требуется создать соот-ветствующее психоэмоциональное (положительно окрашенное) состояние, дополнить его эффектом безнаказанности, бесплатности, эпатажности, безвредности и «современности», и сразу произойдет «опредмечивание» потребности. Наркотик начинает выделяться сознанием в качестве предмета какой-то одной или нескольких потребностей, связанных с удовольствием, преодолением усталости, снятием нервно-психического напряжения и др.

Если не происходит радикальной смены обстановки и распорядка жизни и, соответственно, смены психологического окружения, разрыва с соответствующим пластом контркультуры, то возникает первичная нарко-тическая зависимость, когда потребность именно в наркотике, а не в самом удовольствии, начинает личностью осознаваться. В дальнейшем может появиться стойкая зависимость или нужда. Таким образом, Леонтьевская схема рационального объяснения становления деятельности, «нужда – потребность - мотив», преобразовывается в свою противоположность – «мотив – потребность (приобщенность) – нужда» (стойкая зависимость).

Мы предполагаем, что именно из-за того, что психологический механизм наркозависимости алогичен, а способы лечения наркозависимых людей рациональны, то есть логически выстроены, и возникают парадок-сальные ситуации: лечение в самых лучших клиниках не гарантирует избавления от наркозависимости, а вера в Бога может спасать от возврата в мир наркотиков.

Вернемся к средствам скрытой рекламы, оценивая их, прежде всего с позиции психологии воздействия, так как реклама чаще всего в жизни общества выполняет две функции – информирующую и побуждающую (в большей степени последняя является главной).

Информирующая сторона рекламного образа и текста в основном выполняет функцию указания. Опасность в том, что «указание замести-телем», составляющее начальную стадию семиозиса – процесса развития знаковых средств в онтогенезе - генетически первое условное действие (после указательного жеста), осваиваемое еще в возрасте 1-3 лет детьми. В силу того, что человек живет не столько в мире «сырых» предметов, а их условных обозначений – символов или знаков [3, с. 4], такое «указание заместителем» не актуализирует потребность в логической аргументации и не вызывает эмоционального отторжения и даже настороженности. У подростков подобная скрытая реклама, в том числе в Интернете, вполне вписывается в набор протестных поведенческих реакций, и может подпитывать основное психическое новообразование возраста - «чувство взрослости», а также реакции эмансипации и группировки со сверстниками. У старших школьников и студентов младших курсов вузов, скрытая реклама наркотиков может создавать иллюзию принадлежности к какой-либо узкой, «продвинутой», группе со своей ценной субкультурой. Психологическая опасность для старших школьников и студентов в скрытой рекламе, по нашему мнению, связана с недостаточной социальной зрелостью и сохранением инфантильных реакций предшествующего возрастного периода воспитания и развития.

Для уточнения особенностей восприятия образцов некоторых потре-бительских товаров, внешний вид которых может напоминать наркосодер-жащее растение (канабис, коноплю), на социолого-психологическом факуль-тете ИвГУ нами было выполнено анонимное анкетирование студентов (случайная выборка, свыше 100 студентов). В качестве стимульного материала использовались уменьшенные цветные ксерокопии наиболее часто встречающихся изображений и надписей, которые могут прямо или косвенно информировать о конкретном виде наркотика, способе его употребления, а также его нейрофармакологическом действии. На основании результатов анализа анкет с помощью компьютерной программы статистической обработки SPSS-13 можем отметить следующие психологические факты.

Факторный анализ показал, что в целом по выборке, независимо от гендерных различий, узнаваемость наркосодержащей продукции связана, прежде всего, со специфическим запахом (вес переменной «запах» в пространстве данного фактора оказался максимальным – 0,661). Причем, ассоциациативный ряд, возникающий в сознании в связи с узнаваемостью запаха выглядит следующим образом:

• 
  Сведения о мере доступности (0, 483).
  
• 
  Сведения о характере воздействия на организм (0, 524).
  
• 
  Сведения о способе приобретения (-0, 524).
  

По результатам корреляционного анализа выявлены следующие зависимости.

Респонденты готовы приобрести демонстрируемые образцы товара «для прикола»[0,536; Р<0,01], причем связано это, в первую очередь, с информативностью (текст на русском языке [0,514; Р<0,01]), с такими конкретными предметами, как одежда, а именно майка (толстовка) [0,514; Р<0,01], а также мобильный телефон [0,497; Р<0,01] – признак самоут-верждения. Кроме того, отметим, что переменная «приобретение ради прикола» имеет значимые корреляционные связи с образцами поведения, демонстрируемыми при наличии информации о произрастании на своем дачном участке сырья для производства наркотика (мак, конопля). Причем, эти образцы поведения или инфантильны (ничего не буду делать [0,489; Р<0,01]), или связаны с детским любопытством (узнаю о том, кто посеял) [0,426; Р<0,01]. Также, «прикол» связан с готовностью передать товарищу посылку с содержимым, напоминающим зеленый чай [0,389; Р<0,01]. Все это говорит о том, что молодые люди излишне доверчивы к просьбе знакомого человека, и не склонны отказывать, т.е. внушаемы. Возможно, что с мотивом самоутверждения в этом случае связана и повышенная внутригрупповая внушаемость студентов. Они не готовы к активным действиям разоблачи-тельного характера, не могут противостоять не только соблазну, но и обыч-ной просьбе. Выявилась и следующая тенденция: чем меньше анкетируемый склонен к употреблению наркотика, тем больше выражено пассивное отношение к «всходам» конопли (не будут уничтожать). Для не употреб-ляющих больше характерно предпочтение в рекламе однотонной цветовой гаммы, тогда как употреблявшие наркотики предпочитают красно-черные сочетания (в психологической литературе это обычно соотносится с тяжелыми эмоциональными состояниями, отрицательными эмоциями).

Есть еще одна опасная тенденция: те, кто употреблял наркотик, больше бы купили товаров с представленной на ксерокопиях символикой и чаще бы «подарили» их другу. Это может трактоваться, как подсознательное желание расширить круг «своих», «таких же, как я», получить какую-то групповую поддержку через неформальное объединение «употребляющих». Это может способствовать распространению информации «вширь», захвату новых потенциальных потребителей-любопытствующих, «протестующих», самоут-верждающихся, конформистов и т.д., в итоге приобщению их к нарко-культуре.

1. 
   Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность / А.Н. Леонтьев. – 2-е изд. – М.: Политиздат, 1977. – 304 с.
   
2. 
   Давыдов В.В. Теория развивающего обучения / В.В. Давыдов. – М.: ИНТОР, 1996. – 544 с.
   
3. 
   Глотова Г.А.Человек и знак: семиотико-психологические аспекты онтогенеза человека / Г.А. Глотова. – Свердловск, 1990. – 256 с.
   
4. 
   Турчин А.С. Акмепсихология развития субъекта образования в деятельности со знаково-символическими средствами. - Москва – Кострома: КГУ им. Н.А. Некрасова, 2011. – 318 с.
   

УДК 371.3

Меняются ориентиры в образовательном процессе, студент из объекта обучения переходит в активно действующее лицо процесса обучения. Ста-новясь центральной фигурой процесса обучения, сам обучающийся влияет на способы управления. Значительное место в образовательном процессе играют технологии повышающие мотивацию учебной деятельности, стиму-лирующих самостоятельность студентов. На сегодняшний день спектр исследований самостоятельной познавательной деятельности и самостоя-тельной работы студентов очень широк. Исследователи приходят к выводу, что наиболее эффективные условия для развития познавательной самостоя-тельности студентов заключены в такой системе обучения, которая бы обеспечила студенту развитие его мотивационной сферы, интеллекта, склонностей, самостоятельности и умения осуществлять самоуправление учебно-познавательной деятельностью. Одной из таких систем, реализующих данные требования на практике, является технология модульного обучения. Необходимо обратить внимание, что исследуя данную проблему, многие ученые обращают внимание на продуктивность технологии модульного обучения. Так, исследователем П.Я. Юцявичене выделяются восемь прин-ципов, которые повышают как мотивационную сферу студента, так и уровень познавательной деятельности:

- модульность (обучение строится по модулям);

- деление содержания каждого модуля на обособленные элементы (этот принцип требует деления материала на небольшие, тесно взаимосвязанные «порции»);

- динамичность (этот принцип обеспечивает свободное изменение содержания модулей с учетом динамики социального заказа или изменения программы обучения);

- метод деятельности;

- гибкость;

- осознанная перспектива (принцип глубокого осознания учеником близких, средних и отдаленных перспектив учения);

- разносторонность методического консультирования;

- паритетность (принцип субъектно-субъектного взаимодействия педа-гога и учащегося) [1, с.65].

Модульное обучение предполагает такую организацию образователь-ного процесса, при которой учебная информация разделяется на модули (относительно законченные и самостоятельные единицы информации). Се-годня известны несколько концепций модульного обучения, которые являют-ся первоосновой данной теории. Так, данные технологии представлены в таких исследованиях, как технология лабораторного плана (Е. Пакхерст, Дж. и Э. Дьюи (1919 г.), советские педологические вариации (1923 г.)), технологии программированного обучения (Б. Ф. Скиннер (1950-е), Н. Крау-дер, В. П. Беспалько (1960-е)). Модульное обучение унаследовало и основные принципы классно-урочной (традиционной) технологии обучения: принципы наглядности, последовательности, регулярности, контроля и некоторые другие, в том числе и в использовании учебной материальной базы.

Следует отметить, что от лабораторного плана модульное обучение переняло организационную структуру: свободный темп обучения и откры-тость входа-выхода в систему. Заимствованы (без существенных изменений за 80 лет) даже учётная документация успехов студента и группы в целом. От Дальтон-плана взяты также и принцип индивидуальности обучения (в противовес принципу коллективизма при бригадно-лабораторном обучении в советских училищах). От программированного обучения модульная техно-логия позаимствовала покадровую структуру программы, элементно-блочное деление материала, а также средства тестового программированного контроля.

В настоящее время существуют несколько видов модульных техно-логий, основывающихся на принципах программированного блочного обучения: проблемно-модульная (М.А. Чошанов), модули трудовых навыков (Н.В. Блохин), адаптивное обучение (Басова Н.В.). Каждая из данных мо-дульных технологий предполагает свою сферу применения: так, проблемно-модульная используется при изучении курса отдельных дисциплин; адаптив-ное обучение возможно применять в условиях высшей школы; модули трудовых навыков предназначены для формирования профессиональных умений и навыков.

Построение модулей имеет свою особенность, как в технологическом, так и в содержательном плане. Совокупность нескольких модулей позволяет раскрывать содержание определённой учебной темы или даже всей учебной дисциплины. Модули могут быть целевыми (содержать сведения о новых явлениях, фактах), информационными (материалы учебника, книги), операционными (практические упражнения и задания). Модульное обучение предполагает такую организацию образовательного процесса, при которой учебная информация разделяется на модули (относительно законченные и самостоятельные единицы информации). Совокупность нескольких модулей позволяет раскрывать содержание определённой учебной темы или даже всей учебной дисциплины.

Все основные профессиональные операции разделяются на «шаги», которые компонуются в модульные элементы (операционно-законченные единицы), а те в свою очередь в модульные блоки (тематически законченные единицы). Состав и количество учебных элементов, подлежащих изучению, определяются входным тестированием и зависят от предварительной подготовки и будущей профессии каждого конкретного обучаемого [2, с.84].

Модульной технологией обусловлено усиление мотивации обуче­ния, поскольку студент заинтересован в получении информации, посещении лекций и лабораторно-практических занятий. Студент сам решает вопрос поэтапного контроля, более того, заинтересован в нем как в определенной ступени на пути продвижения к конечной цели.

В процессе обучения в вузе, приходящегося преимущественно на юношеский период, происходит не только профессиональное, но и личност-ное становление студентов. Социализация, как процесс включения в струк-туру общества, предполагает, что молодые люди овладевают специальностью, влияющей на весь их дальнейший неповторимый жизненный путь, на формирование гармоничной «Я-концепции». Развитие студентов связано, прежде всего, с реализацией их потенциалов - возможностей развития. Реализация возможностей происходит только в деятельности – учебной, ориентированной на выполнение студентами практических заданий, формирующих функциональную грамотность специалиста. Осознание своего «Я», уникальности своей личности и своего жизненного пути может быть подвергнуто сомнению; напротив, просуществовать всю свою жизнь по сценарию, принятому в данном обществе, представляется необходимым условием для успешной социализации.

Индивидуализированный подход в модульном образовании позволяет студентам сформировать функциональную грамотность полностью, а группы остаются относительно однородными по многим показателям, так как не происходит «расслоения» студентов по такой шкале как успеваемость. Свободная регламентация времени исключает ситуации формализма и неуспешности. А благодаря свободному темпу большинство студентов испытывают положительные эмоции. Правда, возможен и негативный аспект, когда студент испытывает ошибочное ощущение «безграничности времени». Решение этих и иных проблем оптимизации модульного профессионально ориентированного обучения требует апробации его психологического сопровождения [3, с.45].

Хотелось бы показать некоторые пути разработки модулей. Так, при разработке модулей происходит расчленение содержания курса или каждой темы курса на компоненты в соответствии с педагогическими и дидак-тическими задачами, опреде­ление для всех компонентов целесообразных видов и форм обуче­ния, согласование их во времени и интеграция в едином комплек­се. С этой точки зрения, обучающий модуль представляет собой интеграцию различных видов и форм обучения, подчиненных об­щей теме учебного курса или актуальной психолого-педагогической про­блеме. Гра-ницы модуля определяются установленной при его раз­работке совокуп-ностью теоретических знаний и навыков, практи­ческих действий, необходимых будущим специалистам для постановки и решения психолого-педагогических задач данного курса. Обычно семестровый курс (лекционные часы) делят на 10-12 модулей аналогично принятому разделению курса на ряд тем, по которым проводят коллоквиумы. Опыт зарубежных вузов показывает, что модульное деление строится на основе строгого системного анализа понятийного аппарата дисциплины, что дает возможность выделить группы фундаментальных понятий, логично и компактно группировать материал, избегать повторений внутри курса и в смеж­ных дисциплинах, сократить объем курса на 30 % и более [4. с.756].

Модуль – самостоятельная структурная единица и в некоторых случаях студент может слушать не весь курс, а только ряд модулей. Каждый модуль обеспечивается необходимыми дидактическими и методическими материа-лами, перечнем основных понятий, навы­ков и умений, которые необходимо усвоить в ходе обучения. Та­кой перечень, или характеристика входа, служит основой для со­ставления программы предварительного контроля, который мож­но выполнить в виде письменной работы или осуществить компьютерной системой. В результате такого контроля студент не получает оценку, но имеет возможность выяснить степень своих знаний, получить рекомендации по дополнительной проработке тех или иных вопросов. Внутри одного курса завершающая контрольная работа по окончании каждого модуля служит предварительным кон­тролем для следующего.

Совокупность взаимосвязанных модулей представляет собой инфор-мационный блок. По отношению к профессиональному образованию целе-сообразно формировать более большую, законченную в профессиональном понимании единицу, которую назовем профессиональным блоком. При создании профессиональных блоков необходимо учитывать иерархический принцип их построения, связанный с требованиями стандартов профес-сионального образования.

Создание структурной модели инновационных технологий обучения включает выявление важнейших характеристик, вся совокупность которых позволяет оценить место и роль конкретной технологии среди других возможных, сравнить преимущества и недостатки ее вариантов.

Методами выделения структуры инновационной технологии обучения выступают: описание отдельного педагогического нововведения, взятого в качестве уникального явления, сравнительный анализ полученных данных и статистическое обобщение. На основе такого поэтапного анализа можно выделить структуру модели инновационной технологии как следующей последовательности этапов:

1. 
   осознание проблемы, выявление противоречия на основе фиксации расхождения сущего и должного;
   
2. 
   процесс принятия решений (определение целей, создание теорети-ческой модели, поиск альтернатив и выбор решений, построение норма-тивной модели);
   
3. 
   создание и первое освоение проекта (эксперимент, доработка нормативной модели до проекта, проверка проекта на уровне педагогической технологии, подготовка проекта к пользованию);
   
4. 
   освоение (разработка форм использования проекта, основных методов тиражирования проекта);
   
5. 
   использование (распределение инновации среди пользователей, длительное использование, модификация новшеств) [5, с.33].
   

1. Юцявичене П. Теория и практика модульного обучения. - Каунас: Швиеса, 1989. - с. 387

2. Лазарев В.С. Системное развитие школы. - М.: Педагогическое общество России, 2002. – с. 458

3. Савельев А.Я. Технологии обучения и их роль в реформе высшего образования. //Высшее образование в России. – М., 1994. № 2. С. 45

5. Новиков А.М. Методология образования. - М., 2002. – с. 334

УДК 82. 09: 821. 512. 122

Риторика стала просто необходимой современному обществу в качестве науки о правильной, эффективной, нравственной и нравственно-убедительной речи. В связи с этим встал вопрос «о современном риторическом воспитании, то есть о том, каким образом достичь столь необходимой в современных условиях эффективности общения» [1, с. 41].

6. 
   Ссылка на источник информации, авторитетный для слушателей. Названный способ воздействия используется в общении с людьми любого возраста и профессии. Отличие будет состоять в необходимости у школь-ников личного знания объекта ссылки, конкретного лица; для специалистов объект ссылки может иметь обобщенный образ.
   
7. 
   Внешний облик оратора. Внешний облик человека - емкое понятие, подразумевающее прическу, стиль одежды; манеру вербального и невер-бального способов общения [3, с. 38].
   

1. 
   Муханбеткалиев А.С. Методика преподавания риторики в VII клас-се казахской школы: Автореферат дисс. … канд. пед. наук. - Көкшетау, 2010. – 24 с.
   
2. 
   Иванова, С.Ф. Риторика завоёвывает место в школе // Русский язык в школе. 1991. № 2. С.34.
   
3. 
   Қыдыршаев, А.С. Шешендіктану. - Орал: Ағартушы, 2004. - 156 б.
   

UDC: 659,133:811.11

Authentic advertising texts in English are new educational materials offered by us to be used in RK schools and universities. The following aspects of advertising texts are most thoroughly studied in scientific works on the subject:

• 
  structural [1, р. 6];
  
• 
  discursive and semiotic [3, р. 112];
  
• 
  pragmatic [5, р. 56];
  
• 
  ethnic and pragmatic [4, р.7];
  
• 
  problems of speech influence.
  

At our lessons we make use of advertising texts published in newspapers. It is well known that newspapers are authentic and affordable source for pedagogical material. Pemagbi notes that the availability, affordability and relevance of newspapers make them good teaching tools [11, р. 53-55].

Turn to the study, and then to the use of advertising texts in class in universities and secondary schools is due to a number of factors, including, inter alia, the following ones:

first, the search for new informative and at the same time engrossing materials for students;

secondly, the search for written communicative texts that at the next stage of work on them would make it possible to stimulate the oral speech of language learners;

third, the search for brief and concise materials, allowing to finalize work at them within the allotted time for one lesson and at the following lessons move on to the study of other materials with similar properties but containing new information;

fourth, the desire to give to students original and catchy materials;

fifth, the need to organize work using authentic materials to improve the quality of students' knowledge.

Further study of advertising texts revealed that they fully meet the above specifications.

Advertising agencies around the world adhere to 15 basic rules of advertising, including, inter alia, the following:

1. Speak short and plain. Hone in on thought.

2. Speak with feeling.

3. Provide facts.

4. Be concise.

5. Be original.

6. Seek to attract and hold the attention.

Methods of teaching foreign languages, as a science, has its own requirements to texts as a means of learning. In this regard, we should note that advertising texts fully meet the requirements of the aforementioned subject.

Analysis of advertising texts in terms of didactic principles underlying the English language training convinced us of the relevance and validity of their use in teaching English at secondary schools and at universities. From the point of view of the principle of availability and affordability it should be noted that, as texts of newspaper and journalistic style of speech, advertising texts are classified as medium difficulty texts. This allows them to be applied for the extraction of complete information, i.e. for search reading.

In terms of the principle of visual learning it is necessary to note that in most cases advertising texts are accompanied by such visual aids as drawings, charts, tables or pictures. These visual aids help the teacher to create a speculative context to develop students’ speech skills.

The principle of consciousness in learning is also realized when we use advertising texts in class. Advertising texts are mainly manifested in a particular emotional and at the same time lapidary form. Such a text is for RK students a new means of expression which attracts their attention aiming them at conscious assimilation of new language forms and grammar structures. While learning the new language forms and grammar models of a foreign language, students develop their overall speech skills. Moreover, authentic advertising texts provide information on the latest advances in all areas of life: science, culture, tourism, technology, etc. When studying advertising circulars which describe individual attractions of a country, school and college students expand their horizons; increase the sum of their knowledge by adding historical, geographical, technical and other information.

Analysis of advertising texts clearly demonstrates pupils and students ways to express thoughts in English in a lapidary form and with functionally-relevant grammatical means.

And now let us consider those stylistic devices which are most commonly used in advertising texts. They are antithesis, epithet, metaphor, anaphora, repetition, assonance and some others.

This brief but informative title is also characterized by the application of associative links and allusions. Associative relationships are observed between the words contribution and success. The title under analysis is a modern allusion to the proverb «There is no sweet without some sweat» - Without fixed contribution there will not be any success.

The text analyzed applies a kind of repetition called anaphora: namely, the repetition of the personal pronoun they used in the second sentence is also observed at the beginning of the third and fourth sentences. The anaphora helps to stress the idea that the decisions and contributions of the chemical company BASF are of crucial importance for the automotive industry. The epithet crucial gives rise to the associative series: crucial solutions - crucial success which, in its turn, presupposes that a decisive contribution promotes decisive success.

In the second part of the text repetition of contextual synonyms is made use of: the word effects is replaced by the word results, the word crucial is substituted by the word combination worth seeing. As the text states the components that make up the BASF company's success are: improved processes, increased quality and lower costs. The quoted sentence contains assonance - repetition of the sound [i]. This sentence vigorously finalizes the advertising text about the BASF company’ success, the success which will, in its turn, contribute to the success of the company’s clients and customers. Thus, we can conclude that the decisive choice of figurative-expressive means will help the advertising campaign achieve decisive success.

Antithesis and pairs of antonyms find wide application in advertising texts in English. The use of antithesis and pairs of antonyms promotes better memorization of the modern business lexicon. Our lessons prove that all those words, expressions and proverbs which are used in advertising texts in English are easily memorized, because they are attributed to lively and meaningful contexts. Let us give some examples of advertising antitheses: "It's not a luxury, it's a necessity", "informal yet professional environment", "with all the convenience of owning a second home yet with none of the burdens of traditional property ownership", etc.

Multiple use of repetition exerting strong influence on readers acquires essential force of gradation, as it is demonstrated by the following text:

Using advertising texts for learning a foreign language can be of help to overcome the following language differences:

• 
  Systemic discrepancy of native and foreign languages
  
• 
  Discrepancy of standards of native and foreign languages
  
• 
  Language usage divergence of native and foreign languages
  
• 
  Divergence of information supplies of native and foreign languages
  

Advertising texts help the teacher to create a speculative context. Soon the teacher discovers students’ mastery of this style of speech. In consequence of the mastery of the vocabulary of advertising and means of creating imagery (metaphor, metonymy, epithet, repetition, antithesis, gradation, etc.) the student will notice how his speech is enriched, how flexible and expressive it is, how his English language skills have been improved.

1. 
   Абуханова А.Г. Композиционные особенности и характерные черты письменных рекламных текстов. // Вестник Гуманитарной Академии. 2002. 1-2(2), С.6
   
2. 
   Абуханова А.Г. К вопросу языковых особенностей рекламных текс-тов. – Сб.: Проблемы иностранной филологии: язык, литература, методика. -Уральск, 2007, - С.4.
   
3. 
   Асеева Е.Н., Асеев П.В. Организация рекламной кампании. – М.: Приор, 1997. – 112с.
   
4. 
   Горелова Ю.Н. Коммуникативно-прагматические и этнокультурные особенности рекламного текста (на материале англоязычной и русскоязычной печатной рекламы): дис.: канд.фил.наук. / Ю.Н.Горелова. – Казань, 2005. – 110 с.
   
5. 
   Лившиц Т.Н. Специфика рекламы в прагматическом и лингвисти-ческом аспектах: дис.: канд.фил.наук. / Т.Н.Лившиц. – Таганрог, 1999. – 354 с.
   
6. 
   Найденов О.Ю. Прагматические аспекты оптимизации речевого воздействия печатных средств массовой коммуникации (на материале торговой рекламы в российских печатных изданиях). – М., 2000. – 172с.
   
7. 
   Остроушко Н.А. Проблема речевого воздействия в рекламных текстах: дис.: канд.фил.наук. / Н.А.Остроушко. – М., 2003.
   
8. 
   Пели Е. Коммуникативно-прагматический анализ коммерческих газетных / журнальных реклам. – М., 2003. – 157 с.
   
9. 
   Толкунова Е.Г. Суггестологическое описание современных реклам-ных текстов: дис.: канд.фил.наук. / Е.Г.Толкунова. – Барнаул, 1998. – 184 с.
   
10. 
    Bedjou, A. Using radio programs in the EFL classroom. - English Teaching Forum (44) 2006. 1 р. 28-31.
    
11. 
    Pemagbi, J. 1995. Using newspapers and radio in English language teaching: The Sierra Leone experience. - English Teaching Forum 33 (3). - р.53-55.
    
12. 
    Yassaei, Sh. 2012. Using Original Video and Sound Effects to Teach English. - English Teaching Forum 50 (1). - р.2-16.
    

УДК 796:373

«Дене мәдениеті» мектеп пәнінің өмір сүру күнінен бастап ғалымдар, әдіскерлер және көптеген мұғалім-тәжірибешілер дене мәдениеті сабағының сапасын жоғарылату мәселесімен жұмыс істеуде. Сонымен бірге, оларды іздеуге негізгі күш салысуы сабақтың тығыздығын көтеруге, көлемді жүктеменің қарқындылығын ұлғайтуға және басқа да жаттығуларды орындау кезінде спорт әдіс-айласын жетілдіруге бағытталған.

Көптеген спорт қызметкерлері мектептегі дене мәдениетімен байла-нысты, дене мәдениеті сабағы балалардың қозғалысын тәуліктік қажеттілігін қанағаттандырмайды деп есептейді. Оларды қозғалтқыш белсенділігін жоғарылату құралы ретінде емес, ең дұрысы дене мәдениеті сабағының оқыту қызметін орындау стимуляциясы ретінде қарастыру керек.

Он жыл ішінде «Дене мәдениеті қандай болу керек?» деген сұрақ бойынша дене тәрбиесі аумағында мектеп оқытушыларының маманы мен оқып жатқан жастар арасындағы талқылау қызуы төмендемейді. Егер жариялау қатары бойынша жорамалдаса, онда қазіргі уақытта жалпы білім беретін оқу орындарында дене мәдениеті сабағы мазмұнының мақсатын, міндетін және мәнін қайта бағалауға келесі негізгі тәсілдер көрсетеді.

Біріншіден, мектептегі дене мәдениетінің жоғары құндылығы оқушы-лардың денсаулығы, дене дамуы мен дене дайындығының жоғары деңгейі болып табылғанда, олардың сауықтыру мақсатына жаңа мағына беріледі. Екіншіден, мектептегі міндетті сабақтардың көлемінің ұлғаюы нәтижесінде бастысы – маңызды дайындық нәтижесі кезінде экстенсивті тәсіл туралы айтуға болады. Үшіншіден, дене мәдениеті және спорт сабағының сынып-мерзімді және секциялы түрлерімен (мерзімді-дайындық тип) орынды үйле-суінде негізделген спорттық-бағдарланған тәсілді бөліп көрсетеді [2, с. 14].

Бірақ та ұсынылған тәсілдердің кез келгенінде дене мәдениеті және спорт сабағының нәтижелігі өз бетінше дене тәрбиесінің басты құраушылары болып табылатын, талаптық-мотивациялық өрістің қалыптасуына және арнайы білім деңгейіне тікелей тәуелді екенін мойындайды.

В.П. Лукьяненконың ойынша, мамандардың ең сенерлік дәлелдері белгілі зерттеулер болып табылады, ол мектеп жасындағы балалар ағзасының қажетті ұжымдасқан қозғалтқыш белсенділігі аптасына 12-16 сағаттан аспайтындығын дәлелдейді. Мектептің оқу жоспарына дене мәдениетінің күнделікті сабағын қосқанда бұл мәселенің жартысын да шеше алмауына көз жеткізу қиын емес, жүйелі түрде, сабақ сайын аптасына 3 рет дәстүрлі әдістеме бойынша арнайы зерттеулерді жүргізу оң нәтиже беретінін дәлел-дейді. Сонда 4-5 рет болған сабақтың нәтижелігі 3 реттілікпен салыстырған болар-болмас көтерілген. Сірә, сабақ санын өздігінен көбейту олардың нәтижелігін шеше алмайды, себебі сұрақ оның санында емес, олар қалай қолданатынында, олардың негізгі мазмұнының мақсаттылығы қандай екенін қорытындылауға болады [1, с. 25].

Н.А. Карпушконың ойынша, нәтижелігі, мектептегі оқу сабақ кесте-сіне сәйкес келетін дене тәрбиесі бойынша келесі элементтер кіретін ұжымдық жұмыс жүйесі болады:

Академиялық түрде жүргізілген сабақтарда оқушыларға дене мәдениеті тарихынан дене жаттығуларының гигиенасы, қозғалыс физиологиясы, дене жаттығуының биомеханикасы және сол сияқтылардың мәліметтері ұсынылады.

Сабақ нұсқау-әдістемелік сипатта болу керек және оқу тәжірибесі түрінде жүргізілу керек. Бұл сабақтарда оқушылар жаттықтыру әдістеме-сінен, әртүрлі жаттығуларды меңгеру әдістемесінен, негізгі қозғалыс сапаларын тәрбиелеу әдістемесінен білімге қолданбалы қатынаста, ең алдымен, қолайлысыздығын және қажеттігін меңгереді.

Осы барлық оқу түрлерімен бірге мектептегі дене мәдениеті бойынша оқу жұмысында ұйымдастырылған дене мәдениеті сабағының міндетті минимумын құру қажет.

Б.Н. Найданов мектептегі дене тәрбиесін ұйымдастырудың ең тиімді жүйесі ретінде оқушылардың спорттық қызығушылығын ескеретін оқу түрі болып табылады деп санайды. Соған қоса, тәжірибелік әдістеме негізінде жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың дене тәрбиесі бағдарламасы алынады [2, с. 26].

Орындалған зерттеулер, жалпы білім беретін мектептерде балалардың жеке және типтік ерекшеліктерін, спорттық қызығушылығын ескере отырып, дене тәрбиесін ұйымдастырудың және жаңа технологиялардың арқасында дене мәдениеті бойынша оқу сабақтарын ұйымдастыруға болады деген қорытындыға келеді, олар оқушыларға апталық дене жүктемесін қамтамасыз ете алатын дифференциация және үндестіру принциптерін толық бейнелейді деп есептейді.

Дамыған елдердің көбінде аптасына дене мәдениеті бойынша 3-4-тен аспайтын міндетті сабақты қарастыратынын айта кету керек. Оның бағдарламасының негізінде – жалпы дамыту жаттығулары, қозғалмалы және спорт ойындары, жүзу, билеу жаттығулары. Дене тәрбиесінің бағдарламасы аса вариативті. Мұғалімге әртүрлі дене тәрбиесі және қосымша дене жүктемесінің құралдарын оқушылардың жеке дене дайындығының деңгейіне тәуелді қолдануға мүмкіндік береді. Бұдан басқа АҚШ-тың көп мектеп-терінде міндетті оқулардан басқа апта сайын оқудан тыс уақытта 3 рет қосымша оқу сабақтары мен жарыстар өткізіледі.

Дене мәдениеті бойынша оқу сабағының қолайлы жобасының бірі аптасына 4 академиялық сағат болып табылады, яғни 2 сабақ 2 сағаттан деген мәлімет бар. Мектеп оқушылары таңдаған спорт түрі бойынша оқу-жаттықтыру сабақтар мұғалімді, жаттықтырушы-оқушыны осындай қызметке шығармашылық жұмыс істеуге және ынталандыруға мүмкіндік беретіні, мектеп оқушыларының дене мәдениеті сабағына қатынасын жағымды әсер етеніні көрсетілген.

Төзімділік, күш, жылдамдық, жұмыс ептілігінің жоғары деңгейі мек-тептегі оқушы ағзасының қажетті көлемде және қарқындылықта дене жүкте-месіне үйренуі, мақсатты ұйымдасқан процестің тек нәтижелігін зерттеу құжаттарын жаттықтыру жолымен алу керек. Сондықтан оқушылардың оқу жаттығуының элементтері қозғалыс дайындығы кезінде дене мәдениеті бойынша сабақты ұйымдастырудың жаңа түрінің іліми-әдістемелік негізі болу керек.

Оқу-жаттықтыру процесінде тек моторлы оқу, қозғалыс шеберлігі мен дағдысын меңгеру ғана емес, сонымен қатар дене мәдениеті талаптарының қалыптасу мәселелері шешілу керек және шешіледі де. Бұндай мәселені мектептегі дене мәдениетінің дәстүрлі сабағы кезінде шешу мүмкін емес.

Біздің талқылауда мектептегі дене мәдениеті және спорт бойынша оқу жұмысының барысында сауықтыру міндеттерін жүзеге асыру мәселесіне көңіл аудармай өтуге болмайды. Бұл сонымен қатар сауықтыру сабақтардың бағыттылығы жетекші болуы туралы көп таралған ойымен байланыста өзекті.

Балалардың денсаулығын арттыруға себепші болатын факторларды талдау, денсаулық мәселесін тек дене мәдениеті сабақтарында қозғалыс белсенділігі есебінде ғана шешу әрекетінің келешексіздігін көрсетеді. Оған күн тәртібіндегі, оқу процесіндегі, тамақтану тәртібіндегі гигиеналық талап-тардың бұзылуы, оқу бағдарламасының күрделілігі, қолайсыз экологиялық факторлар, зиянды әдет пен тағы көптеген факторлардың бұзылуы кері әсерін тигізеді. Бұл факторлардың кешендік әсері мектептегі дене тәрбиесінің идеалды құрылымы кезінде де дене жаттығуларының жағымды нәтижелерін толығымен анық көрсете алады. Сондықтан, дене мәдениеті сабақтарында балалардың денсаулығының, олардың дене дайындығының қозғалыс белсенділігінің тәуелдігін анықтайтыны туралы айтуға болады.

Сонымен қатар мектеп оқушыларының денсаулығының есебін жүзеге асыру стратегиясы мен әдісін анықтай отырып, бұл мәселенің табысты шешілуін тек адамның қозғалыс белсендігімен қоса басқа да денсаулықты сақтау шарасын бұзбауда деп түсіну керек: яғни дұрыс дем алу, дұрыс ішу, дұрыс тамақтану, дұрыс босаңсу, дұрыс ойлау (М.Кенхлер бойынша). Ал өмір салтына принцип пен денсаулық ережелерін енгізу үшін бала, В.Б.Лукьяненко айтқандай, «Оны тілеу керек, оны дұрыс жасай білу керек, өзінің талаптары мен білімін тәжірибелік қызметте және өз-өзін жетілдіру барысында жүзеге асыра білу керек» [1, с. 14].

Сондықтан мектептегі дене мәдениетін құрайтын құрылымдарды же-тілдіру, оның білім берудегі бағытын күшейтумен байланысты болады және мектеп оқушыларының денесін жетілдіруде орнықты талаптар қалыптасады. Бұл байланыста ерекшеліктерді зерттеуге және дене мәдениеті мен салауатты өмір салты құндылықтарын меңгерудегі балалардың талаптарын қалыптас-тыру жолына бағытталған зерттеулер маңызды болады.

Дене тәрбиесінің педагогикалық мәселелерін шешуге арналған сансыз көп зерттеулерде «талап» түсінігі кең баяндалады. Осылай авторлар бастапқы талап ретінде тұлғаның денесін жетілдірудегі талабын қарастырады, оның астарында адамның тіршілік ету жағдайында тиімді үйренуін қамтамасыз ететін әлеуметтік-биологиялық түрде келісілген, дене мәдениетінің сауық-тыру бағытындағы ережесіне ғылыми түрде негіз болатын адамның қызметі түсіндіріледі. Мектеп оқушыларының денесін жетілдірудегі қалыптастыру процесінің мазмұны жағынан талаптың өзара байланысқан компоненттері қатарынан тұрады. Оған балалардың дене мәдениетіне жағымды қатынасы мен қызығушылығын тәрбиелеу, мектеп оқушыларын біліммен қаруландыру, оның негізінде білімнің керектігін сендіріп қалыптастыру, өз бетінше білімнің дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру, дене мәдениетінің жүйелі сабағына тәжірибелік үйрету жатады.

Демек, бұл талапты қалыптастыру мәселесі мотивациялық өріс дең-гейінде сияқты, тәжірибелік қызмет өрісінде де шешілу керек, яғни ұйымдасқан және өз бетімен білім алу арқылы.

Осыған байланысты әртүрлі жастағы оқушылардың мотивациялық өрісінің даму ерекшелігі мен динамикасы туралы көптеген зерттеушілер ғылыми мәліметтік қызығушылығын ұсынады. Н.А.Симон жұмысында тө-менгі мектеп оқушыларында мотивациялық өрістің негізгі бөліктері талап-тарының қалыптасқаны көрсетілген, олар дене тәрбиесінің дұрыс ұйым-дасқан процесінде жемісті дамуы [4, с. 58]. Осы кезде автор, дене мәдениетінің мемлекеттік бағдарламасы бойынша оқитын оқушылардың мотивациялық өрісі бір сыныптан екіншіге өтуі жеткілікті дамуға келмейді деп санайды. 3 сыныпқа өткендегі нәтижеде дене мәдениеті сабағына қызығушылығы төмендейді, өз бетімен дене мәдениеті – сауықтыру қызметінің мотивтері қалыптаспайды және соның салдарынан, балалардың денсаулығы мен дене дамуына жағымсыз әсер ететін оқушылардың қозғалтқыш тәртібі төмендейді. Сол автор корреляциалық талдау негізінде, балалардың дене дамуына маңызды әсері дене мәдениетінің өз бетінше дене тәрбиесі сабағында қалыптасуы мотивацияның дәрежесіне тигізетіні көрсетілген. Алынған нәтижелер авторға, өз бетінше дене тәрбиесі дене мәдениетінің – сауықтыру қызметінде мотивацияның қалыптасуына бағытталған оқу бағдарламасы төменгі мектеп оқушыларының дене дамуына әсер етудің тиімді тәсілі бола алады деген қорытындыға келді [4, с.67].

Орта топтағы оқушылардың мотивациялық өрісінің даму ерекшелігін қарастыра отырып, бозбалалардың жетекші қызметі қоғамдық-пайдалы қызмет бола бастауын ескеру керек, танымдық қызмет әртүрлі жағдай-лардағы қатынас жүйесіне бағытталған, сапалы сана-сезімнің және өзін-өзі бағалаудың дамуында болады, оның нәтижесінде бозбалаларда өзі туралы үлкен адам болатындығы ой жөнінде түсінік қалыптасады.

Жасөспірім жасында сана-сезімнің қарқынды дамуы өзін-өзі тәрбиелеу талабын туғызады. Бозбалалар белсенді, әлді, батыл және т.б. болуға ұмтылады. Дәл осы жаста дене мәдениеті және спорт сабақтарының негізгі мотиві жанама түрдегі мотив – денесінің дамуы және қайратты болуын жақсарту болып табылады.

Бұл жағдай бозбала тұлғасына тәрбиелеудің әртүрлі формалары арқы-лы мақсатқа лайықты әсер етуге мүмкіндік туғызылып, дене мәдениеті және спорт сабақтарында талаптарды ұғыну деңгейі мен дәрежесін жоғарылатуға ықпал жасайды, олардың дамуы тұлғаның жан-жақты даму қызығушылығына сәйкес келеді. Объективті жас алғы шарттарына қарамастан дене мәдениеті және спорттағы бозбалалардың талаптары дәстүрлі мектеп дене тәрбиесінде тек жоғарыламай оның, сонымен қатар әрбір келесі оқу жылында төмендеу тенденциясы болады. Тек бозбалалардың 10%-ы ғана - өз бетінше дене жаттығуларымен айналасатындар, бұл жаста спортқа мектеп оқушыларының 15%-на дейін тартылатыны айтылған.

Көп авторлар бұл мәселенің шешілуін жалпы білім беретін мектептерде балалардың спорттық қызығушылығын ескеру арқылы секциялық тип бойынша дене мәдениеті сабақтарын ұйымдастыруда және жүргізуде көреді [1, с. 3]. Бұндай әдістемелік тәсіл дәл сол авторлардың ойынша талаптық-мотивациялық өрістің дамуын, дене мәдениеті және спорт құндылықтарын меңгеру бағдарын ынталандырады, оқушылардың дене дамуындағы дене дайындығы мен денсаулығының жоғарылауына ықпал етеді. Сонымен қатар, мектептегі дене тәрбиесінің тәжірибесі үшін маңыздысы – ол сауықтыру, білім беру және тәрбиелеу бөліктері кіретін, спорттық дайындық элементтері бар жаңа бағдарламаны жасап, енгізуге болады [1, с.14].

Басқа жағынан, дене мәдениеті сабағына тұрақты қызығушылығын қалыптасуына тәжірибеде алған білімі мен дағдыларды қолдануға мүмкіндік беретін жағдай жасауға ықпал жасайтыны көрсетілген. Сонымен қоса мектеп оқушыларының жарыстарға, туристік саяхат, пікір-алысу жарыстарына міндетті түрде қатысуы білім алуы және қозғалтқыш тәжірибесінің өлшемі бойынша шығармашылық ынта элементін қолдану, дербестікті тәжірибелеу және оқушылардың ынтасын мадақтау керек.

Дене тәрбиесі тәжірибесінде басты сұрақтардың бірі мектеп оқушы-лардың тұрмысына дербестік сабақтарды енгізу. Әрине, ол үшін тек білім емес. Сонымен қатар дербестік сабақтардың шеберлігі және дағдыларын қалыптасу керек. Сондықтан, В.П.Лукьяненко санағандай, дене мәдениеті сабағында оқушыларды жаттығулармен, өзін-өзі бақылау тәсілдерімен және өзін-өзі бағалаумен қаруландыратын нұсқаулы функцияларды күшейту керек.

Мектеп оқушыларын дене мәдениетінің дербес сабақтарына үйрету үшін бірінші қадам үй тапсырмасы болып табылатыны байқалады. Үй тап-сырмасы арқылы жүйелі сабақтарға деген әдеттерін біртіндеп қалыптаста-рады. Оларды орындалу кезінде денесін өзін-өзі жетілдіру талабы қойылады.

Кейбір авторлар мектеп оқушыларының спорттық бағдары бойынша жұмыстың мәнділігіне ерекше көңіл аударады. Олардың ойынша 1-сыныптан бастап оқушылардың дене мәдениетінің-спорттық қызығушылығын қамти-тын педагогикалық ықпал жасайтын кешендік бағдарлама ұсынады. 5-6 оқу жылына қарай тұлғаның дене мәдениеті және спорттық қызығушылығын меңгеруге бағыттау дайындығына, тәрбиелеуге мүмкіндік береді. Бұл мәсе-лені шешу көбіне мектеп оқушыларының денесін жетілдіруінде мәдениетті талапқа қозғалтқыш қызметтің табиғи өзгеруін анықтайтыны сөзсіз.

Мектеп оқушыларының денесін жетілдірудегі талаптар мәселесін зерттеу қатарына үйрету процесінің қалыптасуы және жүзеге асудың маңыз-ды факторы ретінде дене мәдениеті мұғалімінің кәсіптік білімі мен шеберлігі қарастырылады. Авторлардың ойынша мұғалімнің кәсіптік дайындығының берілген аспектісі бүгінгі күні ғылыми және әдістемелік аспектілерде жет-кілікті өңдеу деңгейі жоқ. Тәжірибеде мұғалімдердің мектеп оқушылардың денесін жетілуіндегі талабын тәрбиелеуге дайындық деңгейі өте төмен екені көрсетілген. Дене мәдениеті мұғалімінің кәсіптік дайындығы барысында оның бағыттылығын тек балалардың денесінің дамуына ғана емес, сонымен қатар оқушылар денесінің жетілуіне талаптың орнықты дамуына, спорттық бағдар жұмысына ықпал жасау ұсынылады.

Осылай әдебиеттік мәліметтерді талдау және қорыту, мектептегі оқушылар денесінің жетілуіндегі талапты қалыптастыру процесі көп қырлы екенін көрсетеді және өзара байланысқан бағыттар қатарына кіреді. Мектептегі оқушылардың дене тәрбиесіндегі осы бөліктерін жемісті түрде жүзеге асыруына, жұмыстың барлық түрлері кіретін педагогикалық ықпал жасауға, соңында дербестік дене мәдениеті-сауықтыру қызметі элемент-терінің, балалар мен жасөспірімдер тұрмысына кіруге бағытталған кешендік жүйе мүмкіндік береді.

Дегенмен, орта топтағы мектеп оқушыларының талаптық-мотива-циялық өрісін сипаттайтын көрсеткіштердің бағыттылығы мен айтылғанын зерттеу, мектептегі дәстүрлі және спорттық-бағдарланған түрде ұйымдас-тырылған дене мәдениеті сабағы дене тәрбиесі тәжірибесі үшін маңызды, мұнда дене мәдениеті және спорт сабағындағы талапты қалыптастыру сұрағы тым өзекті.

Жоғарыда айтылғандар берілген мәселеге қызығушылық туғызады және біздің зерттеуіміздің мәні болды.

1. Лукьяненко В.П. Состояние и перспективы совершенствования физического воспитания школьников в свете современных концептуальных подходов // Физическая культура. 1999. №1/2. С.18-25.

2. Найданов Б.Н. Особенности организации учебных занятий по физкультуре с учетом спортивных интересов учащихся 5-9 классов обще-образовательной школы // Физическая культура. 1999. №1. С.14-26.

3. Чащевая Л.Н. Учебно-тренировочные группы как организационная форма физкультурных занятий в 5-6 классах общеобразовательной школы: Автор.дисс... канд.пед.наук. - Омск. 1999. - С. 23

4. Симон Н.А. Особенности и динамика развития мотивационной сфе-ры учащихся младших классов в обл.физкультуры / Сборник научных трудов «Свободное время молодежи: Спорт и досуг». – Караганда, 2000. – С. 58-67.

С.Н. Рыскалиев

Некоторые виды педагогического требования

физического развития учеников в школе
В этой статье рассматриваются проблемы проведения и организации традиционно и спортивно-запланированных уроков по физической культуре и требования, предъявляемые ученикам средного возраста.

Ключевые слова: тело, культура, проблемы, спорт, воспитание.

S.Riskaliev

IMPROVEMENT REQUIREMENTS OF THE BODY OF SCHOOL PUPILS SOME TYPES PEDAGOGICS
This article deals with the problems of conducting and organization of lessons in physical culture at secondary school.

Key words: body, culture, problems, sport, educations.

УДК 372.891

Оқушыларға сабақ барысында баяндалатын ғылыми деректер оқушы-ның көзқарасын қалыптастыруға жағдай жасайды. Бұл маңызды мәселені іске асыруда, оқушылардың өз өлкесін зерттеу жөніндегі жұмыстары назар аударарлықтай. Өлкенің тарихын зерттеу жұмысына аса көрнекті педагог Н.К. Крупская кезінде ерекше көңіл аударған болатын. «Ол сіздер Отаны-мыздың өткендегісі мен қазіргісін оқып үйрететіндеріңіз оның келешегімен таныстыратыныңыз пайдалы қазбаларын іздеп, мектепте алған білімдеріңізді нығайтатындарыңыз, өз ағзаларыңызды шынықтыратындарыныз маған мәлім. Бұл өте жақсы, осындай пайдалы іске мектеп оқушыларын көбірек тартуға ұмтылыңыздар!» - деп жазды. Мектеп оқушыларына тәрбие беру де оқу-тәрбие жұмысының басты бөлігі болып отырып, өлкетану материалдары оқушылардың білім алуына, ғылыми негіздерін тиянақты меңгерулеріне жағдай жасайды.

Белгілі жүйеде ұйымдастырылған өлкетану жұмысына қамтылған оқушыларда өз бетінше зерттеу жұмыстарын жүргізу дағдылары қалыптасып, дами түсетін болады. Оқушылардың өз өлкесіндегі шаруашылық, мәдени-тарихи объектілермен танысып, зерттеу жұмыстарын жүргізуі олардың келешекте мамандық таңдауына да белгілі бір дәрежеде әсерін тигізеді.

Өлкетану – бұл мектеп пен өмір арасындағы байланысты іске асыратын үлкен амалдың бірі. Өлкетану жұмысы сонымен қатар, бұл балалардың коллективін ұйымдастыру мен оқу тәрбие процесін жақсартуға ықпал жасауға мүмкіндік беретін жұмыстың аса маңызды түрлерінің бірі болып табылатындығы дәлелденіп отыр. Өйткені, ғылым мен техниканың барынша қарыштап дамыған қазіргі кезеңінде, жан-жақты қаруланған оқушыларды тек қана романтикамен өткізіп отыруға болмайтындығын өмірдің өзі көрсетіп келеді. Сондықтан да оқушыларға қоршаған орта мен туған өлкенің табиғатын өз көздерімен көріп, оның шежіресін жазу, экскурсиялар, туристік жорықтар жұмыстарының нәтижесінде қалыптасқан дағдылар оқушылар бойында бірте-бірте дами бастайды [1, б. 8].

Мектептегі өлкетану жұмысының түрлері де қазір жан-жақты өркендеп келеді. Мәселен, оған фенологиялық, метеорологиялық бақылаулар, туған ауылдың, ауданның тарихын білу, этнографиялық әрі фольклорлық мате-риалдарды жинастыру, өсімдік, жануарлар дүниесі мен пайдалы қазбаларды оқып үйрену, зерттеу, өлкетану музейлерін ұйымдастыру және тағы да басқа көптеген жұмыстар жатады.

Өлкетану жұмысының педагогикалық әрі практикалық маңызы зор. Өлкенің өткендегісі мен қазіргі дамуын салыстыра келе оқушылар оның бұл кездегі бейнесін жан-жақты сипаттай отырып, халқымыздың жасампаз еңбегіне сүйенеді.

Өлкетану – жергілікті бар күштермен белгілі бір шектелген терри-торияны оқып үйрену. Сол жердің жергілікті табиғатын, шикізат ресурс-тарын, шаруашылығын, тарихын, халқын, тұрмысы мен мәдениетін зерттеуде маңызды. Сабақ барысында ғылым негіздерін оқыту кезінде мұғалімдер өлкетану материалдарын жергілікті жерден өндірістік және қоғамдық практи-кадан таңдап алып, оларды бағдарлама материалдарына сай ғылыми тұрғы-дан түсіндіріп береді. Оқушылар өз өлкесі жөніндегі білім қорын меңгереді.

Н.К.Крупская «Мектептің басты міндеті баланы білуге және қоршаған ортаға деген қызығушылығын арттыруға ояту» - деп айтқан болатын. Оқу пәндерінің ішінде география пәні түгелімен өлкетану негізінде құрылған. Туған өлкені зерттеп білу жұмыстары оқу материалдарын меңгеруге жақсы алғышарт болып табылады. Мәселен, «Климат» тақырыбын өтпестен бұрын мұғалімнің тапсыруымен оқушылар жергілікті жердің ауа райына бақылау жүргізіп, одан тиісті қорытынды жасап отырады.

А.С.Барков «География мен өлкетанудың оқыту объектілері мен әдістері сәйкес келеді, тек оны «кішкентай георафия» нақты түрде «елтану» деп жазған.

­Өлкетану жергілікті халықтың туған өлкесі болып саналатын елдің белгілі бөлігін, қала, ауыл, т.б. жан-жақты зерттеу.

Өлкетану туған өлкенің табиғатын, халқын, шаруашылығын, тарихы мен мәдениетін зерттейді. Комплекстік өлкетану осылардың бәрін бір-бірімен байланыста қарастыратын болса, салалық өлкетану, географиялық өлкетану, тарихи өлкетану, этнографиялық өлкетану, топонимикалық өлкетану сияқты жеке салаларын зерттейді. Қазіргі кезде өлкетанудың табиғатты және мәдени ерекшеліктерді қорғау міндеттеріне байланысты түрі дамып келеді.

Өлкетанудың негізгі міндеті өлке жөнінде, оның шаруашылығы мен мәдениетінің дамуы жөнінде білімнің артуына ықпал ететін түрлі ақпараттар, мәдениет, пайдалы қазбалардың үлгілері, т.б. мәліметтер жинақтау. Өлке-танудың қоғамдық, саяси және мәдени-ағарту жұмысында да, оқу тәрбие процесінде де маңызы зор.

«Дүниеде туған еліңнен артық ел де, жер де жоқ», - деген еді сөз зергері Ғ.Мүсірепов. Туған жер тарихынан, аға ұрпақтың өнегелі істерінен хабардар ұрпақ патриоттық, азаматтық, рухани өсіп жетіледі. Ендеше күнделікті сабақты туған жер тарихымен байланыстыра жүргізудің маңызы өте зор. Оқушы Қазақстанның қай өңірінде тұрса, оны ұстаз сол жердің өлкелік тарихымен таныстырып, туған жер мағлұматтарына қанықтыруға міндетті. Сонда оның сабағы мазмұндық жағынан байып, оқу сапасы, оның танымдық, тағылымдық мәні сан мәрте арта түседі.

«Өлкетану» курсын өткенде «Өз туған өлкесі» тақырыбы бойынша Шыңғырлау ауданының әлеуметтік-экономикалық сипаттамасы төмендегідей:

1. 
   Ауданының экономикалық-географиялық орны.
   

Шыңғырлау ауданының және ауылдық елді-мекендерінің аумағы 2012 жылғы есеп бойынша төмендегідей көрсетілген: Шыңғырлау – 5809 га, Ақбұлақ елді-мекені - 86666 га, Алмаз елді-мекені - 106285 га, Ашысай - 62794 га, Белогор - 86947 га, Қарағаш - 106839 га, Қызылкөл - 106183 га, Лубен - 81455 га, Полтава - 80011 га құрайды (сурет 1) [2, б. 8-9].

2. 
   Ауданның тарихы.
   

Тарихқа жүгінсек Шыңғырлау есімі тым әріге сілтейді. Шыңғырлау атауының өзі қалай шыққан деген сұраққа түрлі ел аузындағы аңыз-әңгімелер болмаса, нақты зерттелген тарихи деректер жоқтың қасы. Бұл туралы ел аузында шертілер шежірелер де әртүрлі баяндалады. Тарих бетінде бағзы замандардан Шыңғырлау аталып, күні бүгінге дейін өзгере қоймаған бұл атаудың шығуы жөнінде түрлі аңыздардың бірі былай дейді:

«- Заманында алдына қара салмаған, теңдессіз жүйрік торы ат болыпты және оның жәй уақытта көзге көрінбейтін екі қанаты болыпты - мыс. Бірде бір бәйгеге жүйрігін қоса келген атбегі әрі сері, сейіс жігіт сәйгүлігіне бөлек отау тіктіріп, ішіне бір астау сүт, бір астау су келтіріпті. Бәйгеден соң жүйрігін сонда кіргізіп, сыртынан күзет қойыпты. Десе де қапысын тапқан бір әйел жабық астынан сығалап, жүйрік торының қанаттарының бірін суға, бірін сүтке батырып, жусап тұрғанын көреді. Шегін тартып таңданған әйелдің оғаш дауысынан шошыған тұлпар шыңғыра кісінеп, сол арада жан тапсырыпты. Бір рулы елдің маңдайына басқан сәйгүлігі мерт болған, шыңғырып барып үзілген жері бүгінгі осы Шыңғырлау болса керек дейді-міс. Туған жеріне ел болып арулап, көмген жылқының орнында, бүгінде Торы-атбасы деген тау белгі болып қалған», - дейді. Бұл, әрине, ел аузында жүрген аңыздың бірі ғана. Осындай аңыздың тағы бір түрін ақын Ж.Молдағалиев те жыр жолдарымен қалдырып кеткен.

Енді бір дерек осы аудан тұрғыны, осы жерде туып-өскен азамат Тілеген Байғалиев ақсақалдың әңгімесінде былай деп түсіндіріледі:

- Бағзы замандарда, шамамен бұдан 2000 жылдай бұрын Арал мен Каспий (Хазар) теңізі тұтас бір су аймағы болып, бүгінгі Шыңғырлау өңірінің көп бөлігі су астында жатқан. Бұған дәлел болатын осы өңірдегі Торыатбасы, Жыланды, Қыземшек, Шолақбұлақ, Қарасай, бүгінгі Белогор елді-мекені маңындағы Ақтаулар тізбегі, Жантай, Қотыртас, Шатыр тауларының теңіз түбінде болатын шөгінді бор жыныстарынан түзілуі. Кейін екіге бөлінген теңіз суы тартыла келе орнында біз әртүрлі атап жүрген осы таулар қалған. Шыңды таулар, биік қырлар және бұрынғы түркі тілдес сақтар мал жайы-лымына айналдырып «жайлау» атап кеткен ойпаттар да көптеп кездесетін бұл аймақтың Шыңғырлау өзені маңында Тілеулікөл аталатын үлкен ойпатты жерлер, Сырым ауданының Жосалы кентіне қарай Кеңашы, Жыланды тауының солтүстігі, Ағатан ауылынан Лубенге қарай беттегенде кездесетін Айтуар ойпаттары бар. Осындай географиялық жер бедеріне қарай бұрынғы сақ тайпалары «шың» - таулар (вершины, горы), «қыр» - биіктіктер (воз-вышенность), «жайлау» - сөзінен алынған соңғы «лау» - буынын орайлас-тырып, осы Шыңғырлау атауын қалыптастырғанға ұқсайды. Демек, бұл пікірдің де дұрыс болуы әбден мүмкін.

3. 
   Табиғат жағдайына және табиғат ресурстарына баға беру.
   

Шыңғырлау ауданының геологиялық жас топырақты жері бетінің ең ежелгісі – Орал маңы үстірті болып табылады. Бұл литосфералық плита-лардың тігінен ауысуынан емес, көлденеңінен қозғалуынан пайда болған. Палеоген кезеңінің ортасында, жер қыртысының біркелкі емес, көлдеңінен қозғалуы нәтижесінде, теңіз сулары астынан Жалпы Сырт пен Орал маңы үстірті көтерілген. Жалпы Сырт плиоценада (кайнозой эрасының неоген кезеңі ежелгі Каспийдің кең Ақшағыл алабы суының астында тағы қалды, ал Орал маңы үстірті бұл кезде көтерілгендіктен, теңіз суының басуына ұшыраған жоқ.

Жалпы көтерілу аясында тұз күмбездерінің өсуі мен тереңдегі тұздардың қайта бөлінуіне байланысты, жаңадан көтерулер мен төмен түсулер байқалды. Осылайша, палеоген кезеңі ортасынан кейін, Орал маңы үстіртінің шегінде Шыңғырлау ауданы аумағын теңіз сулары баспаған-дықтан, жер бетінің осы бөлігі ең көне жер болып саналады.
Шыңғырлау ауданы аумағы жер бетінің дамуы континенттік режимге біржолата ауысу процесінде, уақыттың геологиялық масштабында белгілі бір оқиғаларға бастама болды.

Аудандағы геологиялық жағынан ең жасы болып Бөкей синеклиза-сының (иінінің), яғни 40 мың жыл бұрын Төменгі хвалын бассейні суларынан босаған. Каспий маңы ойпаты солтүстік бөлігінің беті болып табылады. Осы кезде Еуропада тарихи аренада саналы адам – Homo sapiens L., пайда болды, (Африкада ежелгі табылған жаңалық – 130 000 жыл бұрын, ал жақында Эфио-пияда 1967 жылы табылған адамның ең ежелгі сүйегі (түп тармағы: саналы ежелгі адам Homo sapiens idaltu) жасы – 195 мың жыл, олар бұрынғы есеп-теуге қарағанда 65 мың жылға үлкен; Батыс Азияда – 90 000 мың жыл бұрын), шамамен (жерде жарты миллион жыл бойы тұрғындарды) біржолата ығыстырған болатын. Саналы адамның мұнда пайда болуы – соңғы палеолит бастамасының белгісі болды. Оның шегінде алғашқы 12 мың ішінде ол, неан-дерталдар мәдениетімен – яғни, орташа палеолитикалық немесе мустьер деп аталатын мәдениеттің алға тартушыларымен қатар өмір сүрді [3, б. 49-53].

Шыңғырлау ауданының жер бедері, біздің облысымыз сияқты, Шығыс Еуропа жазығының оңтүстік шығысында орналасқан.

Ауданның шығысында Отрадный ауылынан солтүстікке қарай, Ресей-дің шекарасына жақын, ауданның ең биік нүктесі – Шыбынды тауы орналасқан, оның биіктігі теңіз деңгейінен 273 м. Ауданның ең төмен нүктесі – Бөрлі ауданының шекарасындағы Елек өзенінің жары бойында орналасқан. Теңіз деңгейі үстінен 63 метрді құрайды.

Ауданның шығысында Шыңғырлау өзені бас жағында Орал маңы үстіртінің жер бедері жұмсақ беткейлері бар, ұсақ төбелі жазық болып көрінеді. Мұнда жақсы жетілген едәуір қалың жыралар - сайлар желісі дамыған. Елек өзені аңғарларын бойлай, төбенің салыстырмалы биіктігі 20-50 метр болатын төбелі жазықта едәуір бойындағы төбеде едәуір қалың жыралар-сайлар желісі жақсы жетілген. Едәуір қалың жыралар Елек өзені аңғарлары бойымен төбелі жазықтарға дейін созылып жатыр. Ащы өзені су қоймасының жоғары бөлігінде жер бедері орташа төбелі, төбелердің салыстырмалы биіктігі 15-25 метр, ал төменгі ағысында ол нашар дамыған, орташа қалындықтағы сай-жыралар желісі бар шағын толқындалған жазық болып келеді. Елек-Шыңғырлау суайрығының оңтүстік шетіне үстірттің негізгі алабына тегіс тау жұрнақтары тән.

Аудан аумағындағы көп жылғы ауа райы режимі өткен геологиялық кезеңдердің қалыптасқан, жалпы жаһанды ауа-райының жағдайларына сәйкес, оның бөліктерінің континентті режимге жүйелі өзгеріп, қалыптаса бастады.

Климаттың ұзақ уақыт өзгеруі – Еуропа материгі жағдайларының ендік бойынша және мұхиттарға қатысты ауысуы нәтижесінде өзгеруіне байла-нысты. Климаттың өзгеруіне, бұдан басқа, тау түзілу процестері де әсер етті.

Аудандағы ең ірі суағар – Елек өзені. Ол шектеулерді қамтып, өзінің суларын тек көрші Ақтөбе облысынан ғана емес, сонымен бірге ауданның Ресеймен шекаралас жерлерімен де ағып жатыр.

Ащысай ауылынан төменгі ағысы бойынша Ащы өзеніне құяды (ұзын-дығы 70 километр). Жағасы Орал маңы үстіртінде Манабай ауылынан оңтүстік-шығысқа қарай 4,5 километрден басталады.

Ауданның тағы бір үлкен өзені – Шыңғырлау өзені (өзеннің жалпы ұзындығы 290 километр, оның 140 км Шыңғырлау ауданы аумағымен өтеді), Орал маңы үстіртін оңтүстік-шығыстан, солтүстік-батысқа қарай кесіп өтеді. Отрадный ауылынан солтүстікке қарай 6 километрден, Шыбынды әктас алабының оңтүстік іргетасынан бастау алады.

4. 
   Ауыл шаруашылығы.
   

Жылқыларды барлық ауылдық округтерде кездестіруге болады, бірақ бас саны төмен, 386 бас – Қызылқұм а.о. – жоғары көрсеткіш деп алуға бола-ды, ал ең төмен көрсеткіш Ащысай а.о. – 213 бас. Түйелер малы Шыңғырлау ауданында тіптен аз – 44 бас Полтава а.о-нен кездестіруге болады, содан соң Шыңғырлау а.о. – 20 және Лубен а.о. – 9 түйе тіркелген, басқа ауылдық округтарда түйе кездеспейді.

Яғни, жалпы ауданда жануарлар және құстар саны бойынша бірінші орында құс малы – 36 063 бас, содан кейін қой мен ешкі – 24042 бас тіркелген. Ал ең төмен көрсеткіш түйе саны – 43 бас.

Шыңғырлау ауданының жер алаңының құрылымын талдайтын болсақ, келесі: жердің ең көп бөлігі, яғни 63, 70 % шаруа (фермер) қожалықтарына тиесілі, 36,0 % ауыл шаруашылық кәсіпорындарының иелігінде және 0,3 % үй шаруашылықтарының пайдасында. Яғни жердің жартыдан көп бөлігі шаруа қожалықтарында болғаны.

5. 
   Көлік жүйесі.
   

Соңғы жылдары Ақсай қаласы маңындағы дүние жүзіндегі ең ірі газ-конденсат кең орындарының өңделуіне байланысты облыс тұрғын мекен-дерінде газдандыру үрдісі басталды. Сондықтан Шыңғырлау ауданында да ол жұмыстар жүргізіліп, құбыр жолдары салынды.

Элекр желілерімен аудан толық қамтамасыздандырылған.

Міне, осындай жүйеде өтілген әрбір сабақ оқушы жадында жатталып, әрі ұзақ есте сақталып қалары сөзсіз.

Қорыта келе, өлкетану материалдарын жүйелі түрде белгілі бір мақсатқа бағындыра отырып, оқу процесінде пайдаланудың едәуір дәрежеде оқушыларға кәсіптік бағдар беру мәселесін табысты шешуге әсері тиетіндігін осы мектеп тәжірибесінен де байқауға болады.
Сонымен қатар өлкетану жұмыстарын жан-жақты жүргізе отырып, табиғат қорғау, оның байлығын кәдеге жарату, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің арта түсуіне, су көздері мен ауасының таза, жерінің құнарлы болуына үлес қосып, туған өлкені жасыл желекке бөлеп, оның байлығын арттыруға, жас өлкетанушылар табиғат қорғауға, туған өлкенің тіршілік бесігі ретіндегі рөлін арттыруда маңызды рөл атқарады.
Әдебиеттер

1. 
   Нықмұқанова А. Шаттығы мол Шыңғырлау // Орал өңірі. №18. 2008. Б. 8.
   
2. 
   Бірінші ұлттық ауыл шаруашылығы санағының алдын-ала қоры-тындылары. // Батыс қазақстан облысы Шыңғырлау ауданының мал шаруашылығы. – Орал, 2012. – 12 б.
   
3. 
   Ғалымов А.Ғ., Ғалымов М.А., Амельченко В.И. Батыс Қазақстан облысының географиясы. – Орал, 2001. – 235 б.
   
4. 
   www.bko.gov.kz
   

УДК 91:37.016

В технологии обучения важным элементом является контроль-коррекция техноло-гической цепи, поэтому самоменеджмент будущего учителя должен включать оценку деятель-ности - способность предлагать или отвергать внесение изменений в свою исследовательскую деятельность, корректировать ее по результатам текущего контроля географических знаний и компетентностей. Учебно-методическая деятельность учителя невозможна без постоянного учебно-методического поиска, выдвижения новых идей, гипотез, положительное значение которых необходимо проверять и доказывать. Студенты должны аргументировать возмож-ность использования полученных ими знаний на лекции при изучени географии мирового транспорта в их будущей учительской деятельности.