Монография «Елтаным баспасы»

139
өзінің түп тамырымен халықтар тарихының терең түкпірінен орын алып, 
оның пайда болған мезгілінен бастап дамуда. ұлттық психологияның 
ерекшеліктері адамдардың əлеуметтік, табиғи-географиялық, заттық 
жəне рухани мəдени жағдайлардың шаттарына лайық қалыптасады. 
«Национальные своеобразие условий жизни отражается в культуре не 
непосредственно, а через национальную психику того или иного народа. 
Таким образом, и национальная своеобразие культуры и национальные 
особенности психики народа в конечном счете – это отражение нацио-
нальных условий жизни, и между всеми указанными факторами сущес-
твует сложная и многообразная связь» (Канапин, 1977, 15).
Ұлттық психологияны өзгермейтін құбылыс деп қарауға болмайды. 
Оның қалыптасуына негіз болатын тарихи жағдай мен географиялық 
орта мəңгілік болмағандықтан, ол қоғамдық дамуға, əлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге байланысты дамып, жаңаланып отырады. 
Əйтсе де, белгілі бір кезең мен ірі тарихи оқиғалар бір үзік фрагмент 
есебінде əлдеқандай тұрақты тіркестер мазмұнында сақталып, өткен 
күндер елесін жаңғыртып отырады. 
Бұл ретте, қазіргі тілдік қолданыстағы 
Барар жерің Балқан тау, ол 
да біздің барған тау, Күлтөбенің басында күнде жиын, қайда барсаң 
қорқыттың көрі, Абылай аспас асу бел, Абылайдың асында шаппағанда 
атаңның басында шабасың ба, Тар жол тайғақ кешу т.б.
тіркестердің 
тарихи фразеологизм ретінде тілдік қордың ең бір сүбелі тұстарының 
бірінен саналады.
 
ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда қазақ халқының басынан өткен ірі-ірі оқиғалар 
болды. Соның бірі – жоңғар шапқыншылығы. Осындай ел басына туған 
қиыншылық оның сезіміне, мінезіне үлкен əсер етті. Бұл ауыр оқиға 
қазақ тарихында 
«Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама»
деген атпен 
қалды.
Оның мəні: жаудан қашып, жаяу шұбырған қалың қауым əрі бол-
дырып, əрі ашаршылықтан бұралып, Алқакөл көлінің жағасына келіп 
сұлап жатқанда, көп ішінен бір ақсақал адам шығып: «Адам баласы 
өмірде көрген жақсылық пен жамандықтың ешқайсысын ұмытпау ке-
рек, біз осы көрген күнімізді не деп атасақ болар?» деп сұрапты. Сон-
да тағы бір қария тұрып: Мұның аты «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл 
сұлама» болсын депті. Мұның мəнісі: атамекен, мал-мүлкінен айрылып, 
жаяу-жалпы, аш-жалаңаш босқан ел шұбыра-шұбыра табаны ағарып, 

140
азып-тозды деген сөз. Осындай қиын шақта еркіндікті аңсап, қой үстіне 
бозторғай жұмыртқалаған тыныш күнді арман еткен халық сезімін, 
қайғы-қасіретін Қожаберген жырау «Елім-ай» əнімен зарлы, мұңды етіп, 
біздің заманымызға жеткізді.
Тілдік-мəдени семантиканы қалыптастыратын факторларға қатысты 
талданған мысалдар тілдік білімді емес, дүниелік білімді көрсетеді. Бұл 
өмір тəжірибесінен жинақталған ұжымдық білім. Дүниелік білім ког-
нитивтік санада бір-бірімен ұштасып жатады. Дүниелік білім арқылы 
тілдік-мəдени семантиканың қалыптасу негізі жан-жақты бола бермек. 

жүктеу/скачать 14,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: