Е. А. Бөкетов атындағы Қарму-нің тарих факультетінің деканы, тарих ғылымдарының докторы, проф
жүктеу/скачать 1,1 Mb. Pdf көрінісі
|
Нугман Цивилизация Великой степи каз
|
3 ТҮРІК ДӘУІРІНДЕГІ ЭВОЛЮЦИЯЛЫҚ ҮРДІСТЕР (VІ ғ. – XIII ғ. басы) 3.1 Түрік және Батыс Түрік Қағанаты Біздің заманымыздың І мыңжылдығында еуразияның Ұлы Даласында (Орталық Азия) этникалық үрдіс пен саяси өмірде елеулі өзгерістер бастау алды. Мифтік дүниетаным көзқарас орнына адамның тарихи аспектіде әлемдегі орнын айқындау шарты - басты көрініс табады. Бұл тұста түркі тілдес тайпалар бірте-бірте үстемдік ала бастады. Әлеуметтік даму және аймақтық саяси ынтымақтасу процестерінің тездей түсуі түркі тілдес тайпалардың І-ші мыңжылдықтың 2-ші жартысында бірнеше ірі мемлекеттік құрылымдар (қағанаттар) құруына жол ашты. Олар Қиыр Шығыстағы Корей түбегінен батыстағы Карпат тауына дейін, солтүстікте Байкал мен Енисейден оңтүстігінде Үндістанға тірелетін жалпағынан созылған кең байтақ алқапты қамтып жатты. 542 жылға жататын қытай жылнамалары: «cолтүстік-батыстан туцзю (түрік) елі шапқыншылық жасады»,- деп түрік атауын алғашқы рет қолдана бастады. Алтай аймағында сатылап құрылған орда құрылымы VІ ғасырда түрік атауымен тарих сахнасына шықты. Қытайлықтар туцзю, тюркут, соғдылар – турк, туркут, византиялықтар, арабтар, ирандықтар – түріктер деп атаса, орыс деректерінде половец пен печенегтермен қоса торк атауын да кездестіреміз. Ел Қағанаты ұйымдасқанға дейін V ғасырдың екінші жартысында Алтай өңірінде Түрік тайпа одағы – Түрік Елі құрылды. Түрік қағанатының алғашқы дәуіріне байланысты ескерткіш 1968 жылы қазіргі Монғолия жерінде табылды. Шапқыншылық кезде аман қалған бала мен бөрінің бейнесі осы ескерткіш құлпытасында бейнеленген. Генеалогиялық аңызға сәйкес, түріктердің алғашқы ата-бабасы он жастағы ұл баланы – қасқырдың анасы асырап алыпты. Одан туған он бала Алтайдағы тайпаларды біріктіріп, Алаша дәстүрін жандандыра – Түрік-Ашина дәуірін бастады. Тарихи сабақтастықты сақтап қалған түркілердің негізгі компоненттері ерте дәуірде қалыптасқан еді. Орталық Азияның түркі тілдес, сонымен қатар енисей қырғыздары, қыпшақ тобы, теле немесе оғыздар – Ашина ұрпақтары болып табылады. 57 Түрік империяларының құрылуындағы уақыт бастамасы VІ ғасырға келді, онда түріктік мәдени компоненттердің бірігуімен қатар, олардың дербестікке деген нышаны да қатарласып жатты. Генетика жағынан туыстас компоненттері қосылу барысында бір билікке орталықтандыру үрдісін қабылдаса, бір жағынан бөліну себептері де ұштасып жатты. Сол себепті, Орталық Азия аумағында түркі тайпалары он шақты мемлекет құрды: Көк Түркілер қағанаты, Шығыс Түрік, Батыс Түрік, Түркеш, Қарлық, Ұйғыр, Хазар, Оғыз, Қыпшақ, Қарахан, Қимақ, Найман және т.б. Ерте түрік мемлекеті – Түрік Қағанаты (551-603) 551 жылы Бумын басшылығымен пайда болды, тайпа көсеміне Қаған лауазымы тағылды. Оның мұрагерлері Қара-қаған (552-553), Мұқан-қаған (553-572), Таспара-қаған (572- 581) билік құрды. Тарихи деректер: «Қытай мемлекеті алым-салық төлеуге мәжбүр болды; іргелес қоныстанған – Парсы, Византия елдері саяси- экономикалық қатынас орнатты», - дейді. Махмұт Қашғари: «түріктердің күнбатыста Ұрым (Рим), күншығыста Қытайға дейінгі байтақ, сегіз мың фарсах шамасындағы жерді иемденгенін», - жазып кеткен болатын. Сонымен, түрік елі бір әулет билігіне топтасты. Күрделі дамыған империялық басқарудың саяси құрылымын жаратты. Шаруашылығы әр типті халықтар мен елдерді өзіне бағынышты және мұқтаж етті. Мұқтаждық - әулетке тікелей бағыну немесе алым-салық төлеумен реттелді. Көшпенділердің құрған мемлекеті жүктеу/скачать 1,1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|