№10. Тақырып. Еркіндік философиясы

Дәріс тезистері.
1. 
Философия тарихындағы еркіндік ұғымы. Адам және оның еркіндігі 
(Б. Спиноза). 
Барух Спиноза (1632-1677) Амстердамда еврей отбасында дүниеге 
келіп, өуелі сауда-саттықпен айналысқанымен, кейінірек философияға 
біржола бет бұрды. Оның ілімінде алғашқы кезде жаратылыстану мәселелері 
көбірек болғанымен, ол бірте-бірте этикалық доктрина қалыптастыру, адам 
мәселесін терендеп зерттеу ісіне басты назар аударды. Негізгі еңбегі — 
«Этика». Спиноза адам табиғаттың ажырамас бөлігі екеніне сенімді. 
Табиғатта механикалық заңдар үстемдік құрса, адам қызметінде оған ойлау 
қосылады. Спиноза адамгершілік принциптерініңтабиғи сипатын ерекше 
атап кәрсетеді. Бірақ оның философиясында құдай — табиғаттың өзі. Ол 
субстанция, құдайы табиғатта кездейсоқ ештеңе жоқ, адамдардың құдай деп 
жүргендері өздері түсінбеген табиғат. Спиноза адамгершіліктік ережелердің 
құдайдан туындайтындығын теріске шығарғанымен, оның философиясынан 
жеке эгоизм идеясын кездестірмейміз. Ең бастысы — Спиноза адамның 
еркіндігін, оның ақыл-ойының еркіндігін жария етеді. Оның ойынша, адам 
адамгершілікті өз бойында еркін қалыптастыруға қабілетті, қорқыту, үрей 
(мемлекет және басқа адамдар тарапынан) арқылы адамгершікке тәрбиелеу 
мүмкін емес, себебіоның табиғаты ізгілікті.Адам өмірінің мәнін Спиноза 
бақытқа жету деп түсінді, осы бақытқа жету жолында оның ақыл-ойы 
адамгершілік ережелерін ту-ындатады. Спиноза сезімді парасаттан төмен 
қойып, адамгершілікті ақыл-оймен байланысты қарастырады. Ақыл-ой 
белсенді, оның күші танымның дамуы процесінде өсе түседі. Еркін ақыл-ойға 
ие адам еш қысымсыз басқа адамдармен тамаша қарым-қатынас орната 
алады, яғни ақыл-ойдың көмегімен рахатқа бөленеді. Осыдан Спинозаның 
мемлекет туралы пікірі туындайды, ол мемлекеттің мақсаты — адамның 
еркіндігін қамтамасыз ету деп тұжырымдайды. Спиноза адамды өмірдің 
барлық жағдайында да еркін болуға шақырады. Тіпті өлімнен де қорықпау 
керек, себебі мәңгілік ештеңе жоқ. Сондықтан да еркін адам өлім туралы 
мейлінше аз ойлайды, өлім туралы күні-түні қайғырып, мұңға бату — 
құлдықтың бір түрі. Спиноза адамдарды өз бақытсыздықтарына 
салыстырмалы түрде қарауға шақырады (біз «философиялық» деп атап 
жүрген көзқарас). Өмірде бәрі де өтпелі, қазіргі сәтсіздік — себептіліктің бір 
звеносы, әлем деңгейінде ол болмашы ғана нәрсе. Бір қарағанда үстіртіндеу 
болғанымен, Спинозаның бүл философиясы өмір туралы ойланған адамның 
жан жарасын жеңілдетуге біршама пайдалы. Ол адамды тәуелсіз, еркін, 
ешкімге де, ештеңеге де жалтақтамай өмір сүруге үйретеді және дүниедегі 
құбылыстардың, адам өміріндегі проблемалардың бәрі де уақытша, өтпелі 
екендігін дәлелдейді. Өмірден жиі түнілетін қазіргі заман адамына Спиноза 
философиясы аса пайдалы. Әлемдік философияда еркіндік мәселесі көне грек 
ойшылдарының идеяларында көрініс тапты. Қоғамда адамдардың еркін және 
еркіндігі жоқтарға бөлінуіне байланысты еркіндік антика философиясында 
мәселе ретінде қойыла бастады. Бұл мәселені алғаш философия тарихында 
Сократ көтерген болатын. Әрі қарай өрбіткендер Платон, Эпикур, стоиктер 

және т.б. болды. Орта ғасырларда болса, ерік бостандығы ретінде философия 
мен теологияда еркіндік мәселесін шешуге талпыныстар жасалынды. 
Бұл әсіресе христиан дінінің үстемдік етуімен байланысты. Ондағы 
негізгі идея адамның «күнә мен күнәдан құтылу» жолдарын таңдауы болды. 
Бұл мәселеде философтар ғана емес теологтар да бір шешімге келген жоқ. 
Соңында екі негізгі бағыттағылар арасында күрес басталды. Еркіндіктің 
алдын ала Құдаймен анықталып қойылатындығын жақтаушылардың ең 
көрнекті өкілі Августин болды. Орта ғасырдағы ұлы христиан ойшылы ақыл 
мен еріктің айырмашылығын адамның Құдай алдындағы күнәһарлығы 
еріктің алғашқы көрсетілген түзу жолдан тайқуынан көреді. 
Еркіндік — адамның немесе жеке ұлттың, халықтың өз мүдделері мен 
мүмкіндігіне сай әрекет етіп, өз қалауын жүзеге асыруы. Адамдар өз 
әрекеттерінің объективті жағдайларын қалауынша таңдап алуға ерікті емес, 
алайда олар нақтылы және салыстырмалы еркіндікке ие. Ғылыми-
техникалық ілгерілеу әрбір адамға, әлеуметтік топқа, тұтас ұлтқа қызмет ете 
отырып, олардың табиғаттың объективті заңдарын игеруіне, іс жүзінде 
қолдануына жәрдемдеседі. Жеке адам мен ұлттың еркіндік дәрежесінің артуы 
тұтастай алғанда қоғамның ілгерілеу үрдісінің өзекті өлшемі болады. Оның 
әлеуметтік кедергілерге қарсы күресі, жалпы алғанда, қоғамның алға 
басуының қуатты қозғаушы күші болып табылады. Адамдардың дүниедегі 
объективті жағдайды таңдау еркіндігі болмағанымен, олар өзіндік 
мақсаттарды көздей алады және оған жетудің әр түрлі мүмкіндіктері 
қатарынан неғұрлым тиімді жолды ерікті түрде пайдаланады. Бірақ, бұл 
қоғамдағы жалпы объективті жағдай мен мүмкіндікке, субъектілердің (жеке 
адамның, әлеум. топтың, этникалық топтың) жаратылыс заңдары мен қоғам 
заңдылықтарын игеру қабілетіне және басқаларына байланысты. Әлемдік 
философияда еркіндік туралы бір-біріне қайшы көзқарастар қалыптасқан. 
Гегель еркіндікті субъективті рухпен, Фейербах адамның өзінің 
ерекшелігімен байланыстырса, дін оны адамдардың құдайға құлшылық 
етуімен, экзистенциалистер адамның психикалық актілерімен байланыстыра 
қарастырады. К.Маркс еркіндік мәселесін қажеттілікті және заңдылықтарды 
білумен, оны игерумен байланысты түсіндіреді. Ф.Энгельс өзінің “Анти-
Дюринг” атты еңбегінде еркіндік әлдебір нәрседен тәуелсіздік нышаны емес, 
керісінше, ол адамның жаратылыс күштеріне, қоғамдық қарым-қатынастарға 
және өз болмысына үстемдігі дейді. Еркіндік — нақты және салыстырмалы 
ұғым. Мысалы, адам әр түрлі жағдайларға байланысты еркін болады немесе 
одан мүлдем айырылады. Ол өмірдің бір саласында өзін еркін сезінгенімен, 
өзге бір салада оған жете алмауы да мүмкін. Сол секілді жеке адамның және 
ұлттың еркіндік дәрежесі де әр түрлі. Мұның өзі қоғамдағы өндіргіш 
күштердің дамуына да тікелей қатысты. Сонымен қатар ол әлеуметтік, 
этникалық топтардың, жекелеген адамдардың еркіндігін анықтайтын 
қоғамның әлеум.-саяси құрылымына да тәуелді. Міне, сондықтан еркіндік 
мәселесін саясаттану жағынан алып қарайтындар оны азаматтардың және 
тұтас бір ұлттың қоғамдық құрылым мен басқару түрін таңдауы деп 
түсіндіреді. Экономика саласында еркін базар, еркін бәсекелестік 

принциптері негізінде өндіргіш күштер дамитыны, адамдардың еркіндік аясы 
кеңейе түсетіні рас. Әр адамның, әр ұлттың еркіндік дәрежесін олардың 
табысы мен меншігінің көлемі ғана емес, сонымен бірге олардың 
материалдық және рухани игіліктерді өздерінің таңдауы мен орынды жұмсай 
алу мүмкіндігі анықтайды. Саясатта еркіндік мәселесі ұлттың құқықтық 
мемлекет құру идеясымен байланысты. Кез келген қоғамдағы жеке адам мен 
ұлттың еркіндік дәрежесі, ең алдымен, билік жүйесіне, оның түрлеріне 
(деспоттық, 
либералдық-демокр., 
т.б.) 
байланысты 
болып 
келеді. 
Либералдық-демократиялық басқару моделінің саяси еркіндік саласындағы 
негізгі принципі — жеке адамдардың үстемдігі емес, ең алдымен заңның 
үстемдігі, яғни адамдардың заңмен ғана шектелетін еркіндік құқыларын 
пайдалана алуы. Жеке адам мен ұлт еркіндігінің шектелуі немесе тежелуі әр 
түрлі объективті және субъективті себептерге байланысты. Мыс., 
тоталитарлық, авторитарлық жүйелердің үстемдігі, яғни демократтық 
құқыларға, саяси бостандықтарға (сөз, жиналыс, митинг, бірлесу, сайлау 
және сайлану, т.б.) қысым жасалуы, сондай-ақ, материалдық жоқшылық, 
рухани жұтаңдық, шектен тыс эгоизм және т.б. Шынайы еркіндік — адамдар 
арасындағы мәдени қарым-қатынастардың кепілі. Ендеше оның ғылыми мәні 
мен мазмұнын әрбір азаматтың айқын түсінуіне қол жеткізу ұлттық 
идеология мен саясаттың басты міндеттерінің бірі болып табылады. 
Бостандық проблемасы маңызды және күрделі мәселелердің бірі, ол 
адамзаттың ғасырлар бойғы тарихы бойына көптеген ойшылдарды 
мазалаған. Бұл адамзаттың ғаламдық проблемасы, олар ғасырдан ғасырға 
дейін шешуге тырысқан құпияның бір түрі деп айта аламыз. 
Еркіндік ұғымы өте жан-жақты, қарама-қайшы және тарихи өзгермелі. 
Бостандық идеясының күрделілігі туралы Гегель былай деп жазды: 
«Кез-келген идея туралы толыққанды айту мүмкін емес, ол анық емес, анық 
емес, үлкен түсінбеушіліктерге қол жетімді және сондықтан оларға шын 
мәнінде бостандық идеясы жатады». 
Әр дәуірде бостандық мәселесі әр түрлі жолдармен, әлеуметтік 
қатынастардың сипатына, өркениетті даму деңгейіне, қажеттіліктері мен 
тарихи міндеттеріне байланысты қарама-қарсы мағынада қойылады және 
шешіледі. Ертеде еркіндік - бұл табиғи және ғарыштық тәртіптің атрибуты. 
Дін философиясында шынайы бостандық Құдайда болады. Жаңа дәуірден 
бастап (Спиноза, Гегель, марксизм) бостандық «белгілі қажеттілік» ретінде 
де, немесе адамның өзіндік автономиясы ретінде де қарастырылады (Кант, 
Ницше, Бердяев). Канттан бастап, бостандықты түсіндірудің екі жағы 
ажыратылады: бостандық «еркіндік» және еркіндік «үшін бостандық». 
Біріншісі сыртқы еркіндікті анықтайды - физикалық, экономикалық, саяси. 
Екіншісі - ішкі бостандық - интеллектуалдық, рухани, адамгершілік. 
Айналадағы жағдайлар жеке адамға мінез-құлықтың белгілі бір шеңберін 
жүктейді, сондықтан абсолютті еркіндік туралы, егер ол идеалистік нұсқа 
ретінде қарастырылса ғана айтуға болады. Адамға өз өмірін басқару құқығын 
беру біздің әлемді хаос әлеміне айналдырады. Егер адам өзінің серпінін 
төмендетсе, еркіндік жақсы болады. 

Біз сыртқы және ішкі бостандықтың шекарасын, шеңберін және өзара 
әрекеттесуін толығырақ анықтауға тырысамыз. 
Сыртқы еркіндік ұғымы саяси режиммен, әлеуметтік құқық 
нормаларымен тығыз байланысты. Олар сыртқы бостандыққа арналған 
корсет түрін құрайды. Бұл негіз сыртқы еркіндіктің қатаң шеңберін 
анықтайды. 
Ішкі бостандық тек адамның өзіндік сана-сезімімен және белгілі бір 
адамның даму деңгейімен шектеледі. Әр адам ішкі бостандық шеңберін 
құруға ерікті. Біз ішкі және сыртқы еркіндікті салыстыру өлшемдерін бөлуге 
тырысамыз. 
Біріншіден, берілген шеңберге әсер ету және өзгерту мүмкіндігі, яғни 
икемділік қасиеті. Ішкі бостандық шексіз, немесе ол белгілі бір векторларға 
ие, бірақ оны жеке өзі тағайындайды, ал адамның саяси жүйеге әсері жалпы 
өркениеттік даму деңгейіне қарағанда, харизматикалық жеке тұлғалар 
түріндегі ережелерден ерекшеліктерге қарамастан, жеке тұлғалардың жалпы 
санынан сан жағынан төмен. 
Салыстыру критерийлерінің бірі жауап беру уақыты болуы мүмкін, 
яғни өзгеріп жатқан шындыққа реакция. Сыртқы бостандық үшін әр түрлі 
заңдар, жарлықтар мен ережелер өзгерістерге реакция ретінде әрекет етеді 
(оларды қабылдауға жеткілікті уақыт қажет), жеке адамға ішкі еркіндік 
беріледі, яғни. қоршаған шындыққа жедел жауап. 
Үшіншіден, жеке адамдардың ішкі бостандықтары өзара әрекеттесуден 
айырылады, яғни. тәуелсіз өмір сүреді, сыртқы бостандықтар үнемі өзара 
әрекеттеседі. Бұл өзара әрекеттестіктің мақсаты жеке тұлғалардың қарама-
қарсы мүдделерін қиындатпау, әйтпесе адамның құқықтары мен 
бостандықтарының тұтастығы бұзылады. 
Сыртқы еркіндік - бюрократиялық, отырықшы, өзгеру қарқыны 
жылдар, онжылдықтар. 
Ішкі еркіндік - серпімділік, жедел әрекет ету қабілеті. 
Ішкі еркіндік - бұл белгілі вектормен үнемі кеңейетін нәрсе. 
Таңқаларлық философиялық жаңалықтардың бірі - адамның бостандықты 
ұстанғысы келмеуі. Бостандық - аз адамдардың тағдыры. Көптеген адамдар 
бостандықты ұстанғысы келмейді, жеке іс-әрекетке қабілетті емес, өмірде 
стандарттарды басшылыққа алғысы келеді. Адам өз еркімен құлдықта болуға 
келіседі, біз сервитутты таңдаймыз. Америкалық философ Эрич Фромм 
адамның мінез-құлқы феноменін - бостандықтан қашуды сипаттады. Оның 
кітабының негізгі идеясы - бостандық, ол адамға тәуелсіздік әкелсе де, бірақ 
сонымен бірге оны оқшаулап, күш пен алаңдаушылық сезімін оятты. Бұл 
оқшауланудың салдары - жалғыздық. 
2. 

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: