Салқынбай А., Абақан Е. с
ЛИТОТА - кішірейту. Троптың бір түрі. ЛО ГИКАЛЫ Қ БАҒЫТ (тіл
жүктеу/скачать 13,56 Mb. Pdf көрінісі
|
Салқынбай линг. Түсіндірме сөздік
| ЛИТОТА
- кішірейту. Троптың бір түрі. ЛО ГИКАЛЫ Қ БАҒЫТ (тіл білімінде) - тілдің, ой мен білімге (танымға), түрлі философиялық және логикалы қ м ектептерге кдгыстыл ығын зерттейтін агымдар мен тұжырымдардың жиынтығы. Л.б. мазмунын құрайтындар мыналар: 1) гнеосеология мәсе- лелерін талдау; 2) ең алдымен тілдің универса/щы (бәріне ортақ) қа с и е тте р ін аны қтау; 3) тіл талдауда бірыңғай принциптерді жасау (сейлем қүрылысы, сөз табы ж ү й е с і); 4) диахронды талдауға қарағанда синхронды талдауды жоғары бағалау; 5) н е гізін е н си н та кси с (сейлем теориясы) пен семантика мәсе- л е л е р ім е н айнал ы су; 6) тіл категориялары н айқындауда, б е л гіл е уд е , то п та сты р уд а - қызметтік (мазмуңдық) көзқарас- тың басым болуы; 7) грамматика- лык категорияларды зертгегенде, ол ардың универсалды (логикалық) категорияларға қатыстылығын (сөздің үғымға (концептке), сөз табының- оның атк^ратын логика- лы к қы зм е тін е , с ө й л е м н ің - пайымдауға, күрделі сейлем нің- ой-қорытындысына); 8) сөйлемде жасырын (имплициттық) бөліктер- дің (логикалық модельден туын- дайтын) кездесуін мойындау. Тілдің логикалық қырларын зерттеу - грек философтарыйа (б.э.д. V—I ғғ.), батыс-еуропалық схоластикалық ғылымға (логика мен грамматика), XVII—XIX ғғ. рационалды қ түж ы ры м дарға, ХІХ-ХХ ғғ. логикадағы, филосо- ф иядағы , л и н гв и с т и к а д а ғы а ғы м д а р мен м е к т е п т е р ге (талдау философиясы, лингвис- ти ка л ы қ ф илософ ия, л о ги ка философиясы, табиғи тілдердің логикалық талдауы) тән. Тш білімі мен логиканың бай ланысы ертеден белгілі. «Логика» терминінің (стоиктер енгізген, Аристотель «аналитика» терминін жүмсаған) өзі, ойды сөз арқылы беруді белгілейді (logos); Грек философтары ойдың қүрылысы тілдің қүрылысына тәуелді деп еселтеген, сондықтан да пайымцау te o p и я c ы а қ и қа т т ы ж е т к із е алатын сөйлем қа си е тте р ін е негізделген. Әуелгі тілге қатысты терминдер синкретті (қосарлы) л о г и к а л ы қ -л и н гв и с т и к а л ы қ лог-лог мағынада қолданылған, мыс.: «logos» сөйлеуді, ойды, пікірді, сөйлемді белгілеген. Есім (грек, onoma) зат есім мен субъектіні белгілеген. Етістік (грек, rhema) - сө з табы на ж ә н е сөйлем мүшесіне қатысты жұмсалған. V - XIV ғғ. схоластикалық ғылымда грек-римдік дәстүр сақталады. XI— XII ғғ. Аристотельден қалған мүра жаңадан ашылып, оның жазған логикалық шығармалары зерттеледі. Логика мен лингвис- тиканың бірігуі философиялық (спекулятивті) грамматиканы қалыптастырады. Ортағасырлық логика-грамматикалық еңбек- терде мынадай үғы м дар көп кездеседі: 1) категорем алы қ және синкатегоремалық сөздер; 2) «суппозиция» үғымы (лат. supposito - алмастыру, орнын басу); 3) сөйлем м ағы насы («диктум»). Схопасгардың пікірінше, суппозиция арқылы предикат болмыспен байланысады, нәти- ж е сін д е , сөйлем ш ы ндықты б ел гіл ейд і. С уппозиция мен виртуальды (аб стракты л ы ) мағына (significatio) схоластика- л ы к се м а н ти ка н ы ң ө з е гін қурайды . Сөйлем мағы насы туралы теорияны ң н е гізін д е «диктум» (лат. dictum ) ұғымы ж аты р. А белярды ң (XII ғ .) пікірінше, сөйлемде заттар емес, олардың жағдайы белгіленген. Сейлем мағынасындағы объек- тивті бөлік ретінде диктум мен б ір ге «модусты» да атауға болады. Модус - ойлау қабілеті бар субъектінің іс-әрекеті. Грамматиканың логикалы қ негіздерінің сыналуы, тіл катего- риялары мен логика категория- ларын бөлек қа р а с ты р у ға мәжбүр етті. Логикалық принцип- тер мен талдау тә сіл д е р ін ің орнына, психологиялық, фор- мальды-грамматикалық, струк- турал ы қ п р и н ц и п те р мен тәсілдері қолданыла басталды. ХІХ-ХХ ғғ. неопозитивизм мен эмпиризм мекгептерінде табиғи тіл д ерд ің өкілдері (Г .Ф р е ге , Б.Рассел, Л.Витгенштейн т.б.) шынайы білім ш егін анықтау мақсатымен, ғылым тілін логика- лык талдаудан өткізеді. «Тілге деген сенім сіздік» принципін үстанып, олар сөйлемнің нағыз л о ги ка л ы қ қүры л ы сы н табу м ақсаты нда ун и ве р са л ьд ы сим волдарды пайдаланды , л о ги ка л ы қ тіл д е м ы надай константалар болды: А -к о н ъ - юкция, «және»; v - дизъюнкция, «нем есе»; -* нем есе - импликация, «егер»..., онда...»; немесе - эквивалентілік т.б. . Та/щау философиясы логика- л ы қ сем антиканы ң б ір қа та р мәселелерін анықтады, олардың негізгілері - сигнификат (интен- сионал, м ә н -м а ғы н а ) ж әне денотат (экстенсионал, референт) |