Салқынбай А., Абақан Е. с

СӨЗ -  болмыс құбылыстарын, 
заттарын,  олардың  қасиеттерін 
атайтын  н е гіз гі  қүры л ы сты қ- 
семантикалық тіл бірлігі. Әр тілдің 
сөзіне тән ерекше семантикалық, 
ф о н е ти ка л ы қ  ж ә н е   гр а м м а - 
тикалық белгілері болады. С.-дің 
ерекше белгілері: тұтастық, жеке 
айты луы , 
д айы н 
кү й ін д е  
жұмсалуы және  еркін  қайталану 
қабілеті. С.-дің құрылымы мына­
дай:  ф онетикалық  (дыбыстық 
құбылыстар),  морфологиялық 
(м орф ем а л ар  
ж и ы н ты ғы ), 
семантикалық (С. мағыналарының 
жиынтығы).  Сөздің  лексикалық 
және  грамматикалық  мағына- 
лары  болады.  Грамматикалық 
мағыналардыңжиынтығы сөздің 
грамматукалық тұлғасын  құрай- 
ды. Айтылуына (көрінісіне) қарай, 
сөзде -  лексема,  ал  мазмұнына 
қарай  -   семантем а  (семем а) 
бөлек  қарастырылады.  Белгілі 
грамматикалық формада (тұлға- 
да) болатын сөз -  «сөзтұлға» деп 
аталады.  С .-дің  семантикалық 
және  грамматикалық  белгілері 
негізінде  сөзді  белгілі  бір  «сөз 
табына»  жатқызады.  С.  арқылы 
адамдардың  танымдық  қызме- 
т ін ің   нәтиж елері  б е л гіл е н іп , 
түсінігі  қалыптасады.  Құрылысы 
ж ағы нан  С.  морф емалардан 
тұрады. С.  «сөйлем» жасау  үшін 
құры л ы с  материалы  ретінде 
қолданылады.  С .-ге  анықтама 
беру  үшін  ғылым  тарихында 70- 
тен  аса  әр  түрлі  критерийлер
ж асал ған,  оларды ң  н е гізін д е  
граф и ка л ы қ,  ф о н е т и ка л ы қ, 
грамматикалық,* си нта кси стік, 
сем антикалы қ,  ж ү й е л іл ік  т.б. 
қағидалар  болған.
С.  аны қтамасы н  айқы ндау 
мәселесінің  екі  қыры  бар:  сөзді 
жеке  қарастыру және  сөздің  әр 
түрлі  қолданылуы.  Графикалық 
аспектіде  С.  -   белгілер  тізбегі 
ретінде  қарастырылады.  Ф оне- 
тикалық аспектіде С.-дің а/щыңда 
және соңында паузасы, әр сөздің 
екпіні  болады.  С.  буындардан 
тұ р а д ы , 
д а у ы с ты л а р д ы ң  
га р м о н и я сы   (с и н га р м о н и з м ) 
болады.  Құрылымдық  аспектіде 
С.  -   белгілі  ды бы сты ң  тізб е гі 
ретінде қарастырылады.  Морфо- 
л о ги я л ы қ  а с п е ктід е   С.  тұ та с  
қарастырылады. Сонымен қатар, 
синтаксистік критерийде С. — ең 
кіші сөйлем болса, семантикалық
V
аспектіде С. -  белгілі-бір ұғымды 
білдіреді.
С .-ге  анықтама беру үшін  ең 
алдымен  үш  н е гізгі  жағдайды  
есжеру керек: 1. тілдегі фактілерді 
қатаң  түрде  бөліп  қарастыруға 
болмайды.  С.  морфемаға,  сөз 
тір ке сі-күр д е л і  сө зге   айналуы 
м үм кін .  «С»,  т ү с ін іг ін д е ,  е ң  
алдымен  «өзекті»  жэне  «пери­
ф ерийны »  бөл іп  алу  қа ж е т . 
«Ө зек»  -   т о л ы қ   м а ғы н а л ы , 
д ербес  С.,  оны  ж ікте уге   бол­
майды; 2. тіл жүйесінде С.-дің әр 
түрлі  көлемі  мен  белгілері  бар.
198

Сөйлеген  кезде  С.-дің  кейбір 
белгілері  өзгеріп,  жоғалып  кетуі 
мүмкін;  3.  С.  жүйелеуге  келетін 
қубылыс. Сөздер-семантикалық- 
грамматикалық  белгілері  (сөз 
таптары),  сөзжасамдық  байла- 
ны стар  (с ө з  үял ары )  ж әне 
с е м а н ти ка л ы қ 
қа ты н астар  
негізінде жүйелерді құрайды. С.- 
дің  орфографиялық,  фонетика- 
лык,  орфоэпиялық,  стилистика- 
лык,  грамматикалық,  сөзжасам- 
д ы қ,  л е кс и ка -с е м а н ти ка л ы қ 
варианттары   болады.  С .-д ің  
бірнеше  түрлері  бар:  1)  Атауға 
(номинацияға) байланысты С.-дің 
төрт түрін бөлек қарастырады: а) 
дербес (толық мағынасы бар) С.: 
з а т   е с ім д е р ,  сын  е сім д е р , 
етістіктер, үстеулер, сан есіи/щер; 
ә)  көмекші  сөздер  (шылаулар): 
бүлар  дербес  сөздермен  бірге 
қолданылады; б) есімдік сөздер; 
в)  одағайлар;  2)  фонетикалық 
белгілеріне  байланысты:  бір 
екпінді, екпінсіз (клитиктер) және 
көп  екпінді  С.-дер;  3)  морфо- 
л о ги я л ы қ  бел гіл ерге  байл а­
нысты: өзгеріске түсетін С. (етіс- 
т ік т е р ),  ө зге р м е й тін   С.  (ү с - 
теулер), қарапайымС., туынды С. 
және  күрделі  С.;  Семантика- 
сына  байланысты  бір  мағыналы 
және  көпмағыналы  С.  болады. 
Т арихи 
түр ғы д а н  
а л са қ:
архаизмдер  мен  неологизмдер. 
Қолдану  саласына  байланысты:
терминдер,  арготизмдер,  кәсіби
диалектілер,  поэтизмдер.  Сөз- 
жасамына  қарай:  бір  түбірлі  С.;
біріккен  С.,  қос  С.,  туынды  С.; 
се м а н ти ка л ы қ  қа ты н астар ға  
байланысты:  антоним,  синоним, 
ги п е р о н и м , 
ги п о н и м  
деп 
бөлінеді.
СӨЗ 
МӘДЕНИЕП - 1 )  Ауызекі 
ж э н е   ж а зб а   әд еби  тіл д ің  
нормаларын  (айтылу,  екпін,  сөз 
саптау,  грамматика,  стилистика 
ереж елері)  игеру.  Сөйлеудің 
м ақсаты  
мен 
м азм үны на 
байланысты  тіл д ің  көркем д ік 
қүралдарын  пайдалана  білу;  2) 
Тілді  мәдениет  қүралы  ретінде 
қарастырып,  оны  дамыту  үшін 
норм аларды  
қа л ы п та сты р у 
мәселелерімен  айналысатын  тіл
б іл ім ін ің   б ө л ім і. 
Ш е те л д ік 
лингвистикада  жалпы  мағына- 
сында  «тіл  мәдениеті»  деген 
терм ин  қолданылады.  Әдеби 
тілді  игеруді  екі  сатыға  бөліп 
қарастырған жөн: дүрыс сөйлеу, 
яғни  эдеби  нормаларды  үстану 
ж әне  ш е ш е н д ік  өнер,  яғни 
бірнеше  варианттан  мағынаны 
дәл  беретін,  стилистикасы  мен 
айты луы  
оры нды  
болатын 
сөздерді  таңдай  білу.  Жоғары 
С .м .-ін   и ге р у   үш ін  адамның 
жалпы  м әд ен и е ті  де,  ойлау 
м ә д е н и е ті  д е ,  т іл ге   д е ге н  
сүйіспеншілігі  де  жоғары  болуы 
шарт.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: