Т. Н. Ер ме ко ва, Ш. Л. Ерхожина, А. Е. Тоқбаева а р рр

113
М А Ы
Ы
Н А
Қа зақстан Рес пуб ли ка сы ның Ға рыш агентті гі жер бе тін 
ба қы лау да «Astrium» жә не «SSTL» ком па нияла ры ның соң ғы 
жа ңа тех но ло гияла рын пай да ла ну да.
Жер ді қа шық тық тан зондтау се рі гі
«SSTL MRES» Жер ді қа шық тық тан зондтау се рі гі жер 
бе ті нің кең жо лақ ты, мультис пект рлі су рет те рін ұсы на ды. 
Тәулі гі не 1 мл н шар шы ки ло ме тр ге дейін тү сі рі лім жа сай ды.
Бұл жо ба мынадай мә се ле лер ді ше шу ге мүм кін дік бе ре ді:
• тө тен ше жағ дай лар дың сал да рына мо ни то ринг жасау;
• пай да лы қаз ба лар мен энер гия көз де рін өн ді ру мен бар лау;
• мү лік пен инф ра құ ры лым жағ дай ын ба қы лау;
• эко ло гия лық мо ни то ринг;
• кар тог ра фия лау.
Жер ді қа шық тық тан зондтау нә ти же ле рін мем ле кет тік құ -
ры лым дар, ғы лы ми, ком мер ция лық ме ке ме лер пай да ла на ды.
Орын тәр ті бі жа ғы нан ір ге лес не ме се ал шақ тұ рып, еш бір жал ғау-
сыз бай ла ны са тын сөз тір кес те рін 
деп атай мыз. Мы са лы:
 
әл сол кез де қа ла дан аза мат ба ла сы кел ген. (М.Әуе зов)
 
Қа ла дан 
кел ген.
 
Қай дан кел ген? 
Сол кезде келген.
Қашан келген?
Жа на су дың өзін дік бел гі ле рі:
1) шы лау тір кес кен сөз дер мен үс теу лер (сын-қи мыл үс теу ле рі нен 
бас қа) өз де рі нен кей ін гі сөз дер мен жа на са бай ла ны са ды;
2) жа на са бай ла ны са тын сөй лем мү ше ле рі, не гі зі нен, пы сық тау ыш 
пен ба ян дау ыш бо ла ды;
3) жа на са бай ла ны са тын сөз дер сөй лем нің ба сын да, ор та сын да, 
ая ғын да да ке ле бе ре ді.
ААА
ААА
А
РР
Р
Р
б
2) жана
пен ба
3
Р
) жана
аяғын
М
әл сол кез
ген.
Қайдан
Жанасудың
су
өзін
1) шыла
М
у тірк
басқа) өзде
наса
А
А
тәртібі жағынан
айланысатын сөз
әл сол кезде қала
қа
дан кел
өзін
Н
дар, ғы
дар, ғы
лы
лы
ми, ком
ми, ком
Н
Н
-
тан зондтау нә
тан зондтау нә
ми, ком
ми, ком
П
лар мен энер
лар мен энер
құ
құ
ры
ры
лым жағ
лым жағ
лық мо
лық мо
ни
ни
то
то
ринг;
ринг;
лау.
лау.
тан зондтау нә
тан зондтау нә
В
ло
ло
ме
ме
се
се
ле
ле
лер
лер
ді ше
ді ше
дың сал
дың сал
да
да
рына мо
рына мо
лар мен энер
лар мен энер
гия көз
гия көз
лым жағ
лым жағ
б
тан зондтау се
тан зондтау се
шық
шық
тық
тық
тан зондтау се
тан зондтау се
пект
пект
рлі су
рлі су
ге дейін тү
ге дейін тү
а
а
а
тан зондтау се
тан зондтау се
рі
рі
гі
гі
тан зондтау се
тан зондтау се
с
с
с
п
п
п
а
а
а
сы
тін 
тін 
ның соң
ның соң
ғы 
ғы 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

114
2.
Мә тін дер дегі ға рыш тық зерттеу жұ мыс та ры ның түр ле рін сыз ба ға 
тү сі рің дер.
3.
Бе ріл ген тір кес тер ден сөз дер дің бай ла ны су түр ле рін анық таң дар.
Елі міз ге қа жет ті ақ па рат ты қыз мет көр се ту са ла сы, 
электрон ды үкі мет, спектр лер ді ке ңейтуге мүм кін дік бе ру, 
Жер дің су ре ті, инф ра құ ры лым ды үз бей ба қы лау, Жер се рі гі 
суретке тү сі ре ді.
Мы сал дар 
Қиысу
Ма та су 
 Мең ге ру 
Қа бы су 
Жа на су 
4.
Ға лам тор ре су рс та ры мен эн цик ло пе дия лар дан із де ніп, «Ға рыш кер 
не ге ска фа ндр киеді?» сұ ра ғы на жауап жа зың дар.
5.
Мә тін ді не гіз ге алып, оңай жә не қиын сұ рақ тар құ рас ты рың дар. 
Оңай сұ рақ тар 
Қиын сұ рақ тар 
Әлем ға лым да ры сан сыз ға рыш тық шаң-то заң дар ағы ны 
әсерiнен ауа кеңiстiгi то заң дар ға, мик ро ме руерт тер ге, жұл-
дыз дар дың жа ры лыс та ры нан ту ған асыл тас тар ға то лып жат-
қа нын жа за ды. Бiр жа ғы нан қы зық сияқ ты көрiнгенiмен, 
оның қор ша ған ор та мен эко ло гияға за ла лы өте көп. Тiптi 
«ға рыш та ғы қа ра шаң ның сал да ры iрi та би ғи апат қа апа-
ра ды» де ген бол жам дар да бар. Әлем ға лым да ры осы ны ай -
тып, да был қа ғу да.
6.
Екі тап сыр ма ның бі рін орын даң дар.
1. Ға рыш ту ра лы та ныс қан ақ па рат та рың ды жи нақ тап, кон цеп ту-
ал ды кес те жа саң дар. Кестеден сөздердің байланысу түрлеріне 
мысал дар келтіріңдер.
2. Ға рыш ту ра лы ойла рың ды «INSERT» кес те сін тол ты ру ар қы лы 
қо ры тын ды лаң дар. Кестеден сөздердің байланысу түрлеріне 
мысал дар келтіріңдер.
V (бұ рын нан 
бі ле мін)
+ (жа ңа ақ па-
рат)
– (ме нің ойла ға ны-
ма қай шы)
? (біл гім 
 ке ле ді)
А
А
114
Р
РРРР
V (бұ
V (бұ
М
ал
ал
мысал
мысал
2.
2.
Ға
Ға
рыш ту
рыш ту
қо
қо
ры
ры
мысал
мысал
А
был қа
был қа
тап
тап
сыр
сыр
ма
ма
ның бі
ның бі
Ға
Ға
рыш ту
рыш ту
ра
ра
ал
ал
ды кес
ды кес
те жа
те жа
мысал
мысал
дар келтіріңдер.
дар келтіріңдер.
Н
ғы қа
ғы қа
ген бол
ген бол
жам
жам
был қа
был қа
ғу
ғу
да.
да.
ның бі
ның бі
-
ған ор
ған ор
та мен эко
та мен эко
ра шаң
ра шаң
П
ры сан
ры сан
ауа кеңiстiгi то
ауа кеңiстiгi то
ры
ры
лыс
лыс
П
та
та
ры
ры
нан ту
нан ту
ды. Бiр жа
ды. Бiр жа
ғы
ғы
та мен эко
та мен эко
В
ВВВВВВВ
ры сан
ры сан
сыз ға
сыз ға
рыш
рыш
заң
заң
дар
дар
б
пе
пе
на жауап жа
на жауап жа
не қиын сұ
не қиын сұ
рақ
рақ
б
а
а
дия
дия
лар
лар
дан із
дан із
на жауап жа
на жауап жа
зың
зың
с
сссссссссссссс
ру
ру
Қа
Қа
бы
бы
п
қы
қы
лау, Жер се
лау, Жер се
п
бы
бы
су
су
а
се
се
ту са
ту са
ңейтуге мүм
ңейтуге мүм
кін
кін
дік бе
дік бе
лау, Жер се
лау, Жер се
с
рін анық
рін анық
таң
таң
дар.
дар.
ту са
ту са
ла
ла
ы
рін сыз
рін сыз
ба
ба
ға 
ға 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

115
З
 
Өзіңді тексер
1. Са ла ла са бай ла ны сып, сөз тір ке сі бо ла ма?
А) Бол май ды
В) Сөй лем ішін де бо ла ды
С) Бо ла ды
D) Же ке тір кес те бо ла ды
2. Сөз дің тір ке су қа бі ле ті не қа рай қан дай түр ле рі бар?
А) Есім ді, етіс тік ті
В) Шы лау лы, етіс тік ті
С) Зат есім ді, сан есім ді
D) Есім ді, сын есім ді
3. Ба ғы ның қы сы сан есім мен шы лау, ба сың қы сы етіс тік тен 
бол са, қан дай тір кес?
А) Етіс тік ті тір кес
В) Шы лау лы тір кес
С) Сан есім ді тір кес
D) Есім ді тір кес
4. Төрт тү лік мал дың су ре ті не қа рап, есім ді, етіс тік ті тір-
кес тер ай тың дар.
АР
Р
Р
Р
М
М
М
М
А
А
А
П
дың су
дың су
ре
ре
дар.
дар.
П
П
П
В
ті
ті
не қа
не қа
б
сы сан есім мен шы
сы сан есім мен шы
лау, ба
лау, ба
а
лау, ба
лау, ба
сың
сың
сп
дай түр
дай түр
ле
ле
рі бар?
рі бар?
ас
ы
ы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

116
5. «Қам шы» сө зі не ұйыт қы бол ған тұ рақ ты сөз тір кес те-
рі нің не гіз гі ма ғы на сын жа зың дар.
Қам шы боп тию. Қам шы бо лу. Қам шы дай қат ты. 
Қам шы ның ас ты на алу. Қам шы са лым жер. Қам шы сын 
алып беру ге жа ра ма ды. Қам шы ти гіз беу.
6. Тұ рақ ты сөз тір кес те рін жыл мез гі лі су рет те рі мен сәй кес-
тен ді рің дер.
май тоң ғы сыз 
кү рең қа бақ бол ды
ас пан ай на лып
жер ге түс кен дей
ақ қар, көк мұзда
7. Сөз бен сөз жақ жа ғы нан үй ле се бай ла ныс са, ...
А) Қиысу
В) Жа на су
С) Қа бы су
D) Ма та су
8. «Ме нің әжем»
 
қан дай тір кес?
А) Ма та су
В) Мең ге ру
С) Қиысу
D) Жа на су 
А
А
116
РМ
С)
С)
D)
D)
Ма
Ма
8.
8.
«Ме
«Ме
нің әжем»
нің әжем»
А)
А)
В)
В)
А
Сөз 
Сөз 
бен сөз жақ жа
бен сөз жақ жа
А)
А)
Қиысу
Қиысу
В)
В)
Жа
Жа
на
на
су
су
С)
С)
Қа
Қа
бы
бы
су
су
Ма
Ма
та
та
Н
Н
Н
ас
жерге түс
Н
Н
бен сөз жақ жа
бен сөз жақ жа
-
пан айна
ге түс
П
лып 
В
ба
с
с
с
п
рет
рет
те
те
рі
рі
п
п
п
а
лым жер. Қам
лым жер. Қам
рі
рі
мен сәй
мен сәй
с
дай қат
дай қат
ты. 
ты. 
лым жер. Қам
лым жер. Қам
шы
шы
сын 
сын 
ы
кес
кес
те
те
-
-
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

117
З
9
 
«Құ ла ғы ңа тақ қа ның кү міс сыр ға»
 – 
қан дай тір кес тер?
А) Мең ге ру жә не қа бы су
В) Жа на су мен қа бы су
С) Мең ге ру мен қиысу
D) Ма та су мен мең ге ру
10. Пы сық тау ыш пен ба ян дау ыш ара сын да ғы бай ла ныс...
А) Жа на су
В) Қиысу
С) Ма та су
D) Қа бы су
11. «Су рет ті сөй лем» цик лі. Су рет тер бойынша сөйлем 
құраңдар. Сөздердің байланысу түрлерін анықтаңдар.
Үл гі: 
 
Ақ көйлек киген қыз жыл дам жүр ді. Жыл дам жүр ді – 
жа на су, ақ көй лек – қа бы су, ...
АР
Үл
Үл
жа
жа
на
на
су, ақ көй
су, ақ көй
ММ
М
М
Үл
Үл
гі:
гі:
Ақ көйлек киген қыз жыл
Ақ көйлек киген қыз жыл
АН
-
ПВ
б
құраңдар. Сөздердің байланысу түрлерін анықтаңдар.
құраңдар. Сөздердің байланысу түрлерін анықтаңдар.
б
б
б
а
тер бойынша сөйлем 
тер бойынша сөйлем 
құраңдар. Сөздердің байланысу түрлерін анықтаңдар.
құраңдар. Сөздердің байланысу түрлерін анықтаңдар.
а
а
а
с
тер бойынша сөйлем 
тер бойынша сөйлем 
па
ғы бай
ғы бай
ла
ла
ныс...
ныс...
сы
тер?
тер?
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

118
12. Тө мен де гі сөй лем дер ден ма та са бай ла ныс қан сөз дер ді 
анық таң дар.
Әке сі нің ат жақ ты кел ген, ұзын со пақ ба сы ның 
құ лақ тан жо ға ры же рі қаз жұ мы рт қа сын дай кө рі не ді. 
Он сыз да ұзын, үл кен бе ті не ұп-ұзын боп, дөң ге лей біт кен 
са қа лы қо сыл ған да, ба сы мен бе ті бір өңір дей. Құ нан-
бай дың жал ғыз сау кө зі оның кө те рің кі жал тұм сы ғы ның 
сол иы ғы на шы ғып алып, қал ғы май, сақ шы дай ба ғып, осы 
өңір ді қалт ет пей кү зе тіп тұр ған си яқ та на ды.
(М.Әуезов)
13. Қиыса бай ла ныс қан тір кес бар ма?
А) Айт қа ны дәл кел ді
В) Одан ес ті ген
С) Оны мен дос тас ты
D) Оған айт қан еді
14. Сөз тір ке сі еш бір жал ғау сыз, қа тар тұ рып ... бай ла ны-
са ды.
А) Орын тәр ті бі ар қы лы
В) Жа ғы на қа рай
С) Сеп тік тер ар қы лы
D) Ілік жал ғауы ар қы лы
15. Бір сұ рақ қа жау ап бер се, ...
А) Тұ рақ ты тір кес
В) Есім ді тір кес
С) Етіс тік ті тір кес
D) Сөз тір ке сі
А
118
РМ
А
Етіс
Етіс
D)
D)
Сөз 
Сөз 
тір
тір
ке
ке
Н
рақ
рақ
қа жау
қа жау
Тұ
Тұ
рақ
рақ
ты тір
ты тір
Есім
Есім
ді тір
ді тір
кес
кес
Етіс
Етіс
тік
тік
ті тір
ті тір
ке
ке
сі
сі
-
қа жау
қа жау
ап бер
ап бер
П
бі ар
бі ар
на қа
на қа
рай
рай
тер ар
тер ар
қы
қы
лы
лы
ғауы ар
ғауы ар
қы
қы
лы
лы
В
бір жал
бір жал
ғау
ғау
сыз, қа
сыз, қа
бі ар
бі ар
қы
қы
лы
лы
ба
кес бар ма?
кес бар ма?
с
яқ
яқ
та
та
п
кі жал тұм
кі жал тұм
май, сақ
май, сақ
шы
шы
дай ба
дай ба
та
та
на
на
ды.
ды.
а
дай кө
дай кө
ұзын боп, дөң
ұзын боп, дөң
ге
ге
лей біт
лей біт
ті бір өңір
ті бір өңір
дей. Құ
дей. Құ
кі жал тұм
кі жал тұм
сы
сы
с
пақ ба
пақ ба
сы
сы
ның 
ның 
дай кө
дай кө
рі
рі
дай кө
дай кө
дай кө
не
не
ді. 
ді. 
лей біт
лей біт
ы
дер
дер
ді 
ді 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

V 
М
• табиғатта кездесетін түрлі тіршілік иелері туралы мәтіндермен 
танысасыңдар; 
• мәтіндерге тілдік талдау жасай отырып, табиғаттың ажырамас 
әрбір бөлшегін қорғау туралы өз пікірлеріңді айтып, ұсыныс жасап 
үйренесіңдер; 
• биоалуантүрліліктің құрып кету қаупін туғызып отырған 
жағдаяттармен танысып, туындау себептерін талқылайсыңдар;
• жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктердің түрлеріне 
қатысты өз пікірлеріңді білдіріп, мәселені шешу жолдарын 
қарастырасыңдар; 
• 
Қызыл кітап туралы мәліметпен танысып, тілдік талдаулар 
жасайсыңдар; 
• сөйлемнің тұрлаулы және тұрлаусыз мүшелерінің қызметін 
түсінесіңдер.
БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК.
ҚЫЗЫЛ КІТАПҚА
ЕНГЕН ЖАНУАРЛАР
МЕН ӨСІМДІКТЕР
СИНТАКСИС 
СӨЙ ЛЕМ НІҢ ТҰР ЛАУ ЛЫ МҮ ШЕ ЛЕ РІ.
СӨЙ ЛЕМ НІҢ ТҰР ЛАУ СЫЗ МҮ ШЕ ЛЕ РІ
Хайуанатқа жасаған қиянатың – 
Бауырыңа жасаған опасыздық.
(Қадыр Мырза Әлі)
А
А
А
А
А
А
Р
Р
Р
Р
Р
Р
Хайуанатқа жасаған қиянатың
Хайуанатқа жасаған қиянатың
Хайуанатқа жасаған қиянатың
Хайуанатқа жасаған қиянатың
Бауырыңа жасаған опасыздық.
Бауырыңа жасаған опасыздық.
М
қа
қа
қарастырасыңдар;
қарастырасыңдар;
• 
• 
Қызыл
Қызыл
кітап
кітап
жасайсыңдар;
жасайсыңдар;
• 
• 
сөйлемнің
сөйлемнің
түсінесіңдер.
түсінесіңдер.
ММА
үйренесіңдер;
үйренесіңдер;
биоалуантүрліліктің
биоалуантүрліліктің
жағдаятт
жағдаятт
армен
армен
танысып,
танысып,
• жойылып
• жойылып
бара
бара
жатқан
жатқан
тысты
тысты
өз
өз
пікірлеріңді
пікірлеріңді
А
қарастырасыңдар;
қарастырасыңдар;
кітап
кітап
Н
кездесетін
кездесетін
анысасыңдар;
анысасыңдар;
мәтіндерге
мәтіндерге
тілдік
тілдік
талдау
талдау
бөлшегін
бөлшегін
қорғау
қорғау
туралы
туралы
үйренесіңдер;
үйренесіңдер;
биоалуантүрліліктің
биоалуантүрліліктің
құрып
құрып
-
түрлі
түрлі
П
тіршілік
тіршілік
ЛЫ МҮ
ЛЫ МҮ
ЛАУ
ЛАУ
СЫЗ МҮ
СЫЗ МҮ
ШЕ
ШЕ
В
В
СИНТАКСИС 
СИНТАКСИС 
ШЕ
ШЕ
ЛЕ
ЛЕ
РІ. 
РІ. 
б
ЕНГЕН ЖАНУАРЛАР
ЕНГЕН ЖАНУАРЛАР
МЕН ӨСІМДІКТЕР
МЕН ӨСІМДІКТЕР
б
а
ЕНГЕН ЖАНУАРЛАР
ЕНГЕН ЖАНУАРЛАР
с
БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК.
БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК.
п
БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК.
БИОАЛУАНТҮРЛІЛІК.
а
а
а
с
с
сы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

120

жүктеу/скачать 9,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: