«xxi ғасырдағЫ Ғылым және білім»

14 
tereń máni júklengendey seziledi. Shıǵarmada sovetlik dáwirindegi insanlardıń 
azatlıǵı, erkinliginiń ayaq astı etiliwi, jámiyettegi bolıp atırǵan nákás adamlardıń 
jamanlıqları, adamgershilikke tán bolmaǵan qásiyetler, adalat hám adalatsızlıq 
arasındaǵı mángi gúres ashkaralanıp ótkir sınǵa alınadı. Ápiwayı adamlardıń gúnasız 
bolsada gúnálı bolıwı, jamiyet basshılarınıń paraxorlıq islerine kóz jumıw halatları 
roman qaharmanlarınıń obrazları arqalı tereń bayanlap beriledi. Roman syujeti eki 
baǵdarda parallel alıp barıladı. Qayıp hámde Sayımbet obrazları salıstırmalı túrde 
bayanlanadı. Haqlıq, adalatlıqtı súyiwshı Sayimbet haqiyqatlıq ushın gúresemen dep 
aqırında jinlige aylanadı. Hadal júrek Qayıp bolsa bul dúnyanıń jamanlıqlarına shıday 
almay, ol da urlıq jolın tutadı. Bulardıń usınday halatqa túsiw sebeplerin avtor 
isenimli túrde sheber súwretleydi. Turmıs haqiyqatlıǵın anıq ashıp beriwge urınadı.
Shıǵarmanıń tiykarǵı qaharmanı Sayımbet haqiyqatshıl adam, ápiwayı mektep 
muǵallımi. Bıraq ol jumıs barısında alıp barılıp atırǵan adalatsızlıqlarǵa kóz jumǵısı 
kelmeydi. Balalarǵa tereń bilim beriwdi oylap, paraxorlıq, sawatsızlıqqa qarsı 
gúresedi. Onıń bul jan kúyerligi mektep direktorı Mırzamurat Fazilovqa jaqpaydı.
Sayımbettiń hadal kewlin, haqiyqatshıl minezin sındırıwǵa urınadı. Mırzamurat hám 
Sayımbet ekewi eki álemniń adamları. Biri adalatsızlıqtı aqlaydı, biri qaralaydı. 
Mısalı: 
“-Mırzamurat, -dedi sonda, -bul ne degen ádilsizlik! Usı ma balalarǵa 
kórsetetuǵın órnegiń?! Óziń pedagogsań....Birewdiń miynetin zayalawǵa qalay 
hújdanıń baradı-áy, túsinbeymen?!...-Basın shayqaydı.-Men hesh qanday da 
ózgertpeymen! Dosmuratov tariyx sabaǵınan anıq “bes” ke bilse qalay “tórt” qoya 
alaman. Oǵan hújdanım erk bermeydi. 
-Sayımbet seniń bárhá tirsekligiń qalmaydı. Ne qıladı ózgertkende? 
Dosmuratovtıń ózi qayıl bolıp turǵoy. Sonda nesine tartısasań? Men de saǵan 
túsinbeymen,-dedi Mırzamuratta iynin qısıp, basın shayqap.” [1.15] 
Sayımbet insan sıpatında insaniylıq páziyletlerdi ózine sińdire almaǵan 
Mırzamurattıń hiylekerligine jeńiledi. Mırzamurat pulı kópligi, óz baylıǵına 
isengenligi sónsheli Sayımbetti aqırında jinlige aylandıradı. Bıraq Sayımbet qansha 
jinli bolǵan menen óz insan sıpatında taniy aladı. Kewliniń tazalıǵı, pákligi joǵalıp 
ketpeydi. Jinli bolsada jan dunyasınıń tazalıǵı, adamgershiligi menen Mırzamurattan 
ústin turadı. Sayımbet obrazın jasaw arqalı avtor jámiyettegi ayrım adamlardıń 
adamgershiligi jinli Sayımbetten tómenligin kórsetip beriwge háreket etedi. Sayımbet 
ilimdi qádirlewshi insan. Ilimdi súyiwshi insanlardı ardaqlaydı. Ol qansha jinlı bolsa 
da
óziniń dóretken dissertatsiya jumsısın jaqsı insanlar qolında dawam etiwin 
qáliydi. Ilimniń shamshıraǵınıń óshpewi ushın, insanlar arasınan mángi ilim 
shamshıraǵın jaǵıwshı adamlardı izleydi. Mısalı: - Há, xalayıq! Arańızda tariyxshı
muǵallim bar ma?-dep jar saladı papakanı ashıp atırıp. Onıń ishindegi qaǵazlarǵa 
jazıw mashinkası menen bir nárseler basılǵan eken. Al, usı betlerindegi ústindegisine 
avtorushka menen “Kókterek” orta mektebiniń tariyx pániniń muǵallimi Jáliev 
Sayımbet Omarovichtiń “XIX ásir hám XX ásirdıń basındaǵı qaraqalpaqlardıń milliy 
azatlıq gúresleri” temasında islengen kandidatlıq jumısınıń avtorefaratı” dep jazılıptı. 
–Mine, mınaw meniń kandidatlıq jumısım.-Oǵan hesh kim qarap turmasa da tap 
birewge kórsetip atırǵanday usılay dedi. –“Siyasiy qáteler, ideyalar bar” degen sıltaw 
menen jaqlattırmadı, qorqaq simsikler! Bolmasa meniń jazıp qoyǵanlarım ádil 

15 
nárseler-aq... Usını endi bir kúshli sawatlı, aqtı aqtay, qaranı qaraday kórsetetuǵın 
haq bir tariyxshıǵa inam etpekshimen.[1.35]
Sayimbettıń perzentlerinen ayrılıwı, hayalı Aqsungúldıń opasızlıq etiwi, xalıq 
arasındaǵı insapsızlıq penen alıp barılıp atırǵan ayrım islerdi kórip beli búgiledi. 
Turmıstıń ashshı demleri onı óz qushaǵına alıp ketedi. Jámiyet qansha jawız, ádilsiz 
bolsa da, Sayımbet siyaqlı haqiyqatlıq tárepdarlıǵı bolǵan Qayıptı da, Ayap 
Túrdievishti da biratala sındırıp taslay almadı. Qayıp májbúriy urı, ol jaman jolǵa 
tússe de, kewil pákligi sónbey, urlaǵanda da xalıqtı zar jılatqan, paraxor, insapsız 
adamlardıń zatların urlaydı. Qayıp ta dáslebinde kewil dunyası keń insan edi. 
Ómirindegi bolǵan adalatsızlıq onı usı jolǵa baǵdarladı. Ol jasalyınan qara miynet 
kóredi. Mektepte jaqsı bahalarǵa oqısa da, mektep direktorı onı ádil bahalamaydı. 
Qayıp ustazların jaqsı kórip siylaydı, húrmet etedi. Onıń balalıq jılları usınday 
haqiyqatsızlıq penen baslanadı. Turmıs onı qara teńız túbine shóktiredi. Temir torlar 
arqasına ılaqtıradı. Ómirlik joldasınan, perzentlerine ayra jasawǵa alıp keledi. Bıraq 
Qayıptıń haqiyqatshılıǵı sónbeydi. Romannıń jáne bir qaharmanı Ayap Túrdievishte 
sonsha waqıttan berli nápáklik jolǵa túsip, para bermegen adamlardı nahaqtan sotlatıp 
júrgen bolsa da, Qayıp penen sóyleskennen keyin ondaǵı adamgershilik sezimleriniń 
biratala sónip qalamaǵanlıǵın kóremiz. 
Avtor jámiyet bılǵansıqların ashıp beriwde Qayıptıń kelinshegine aytıp bergen 
gúrrińınde de berilgen. Tiykarınan insannıń on janı bolıp, sonıń birewi qalsa da 
balaları ushın sarıplaydı eken. Bul insandaǵı sónbes insaniylıq qasiyetlerdiń bir 
bólegi sanaladı. Mısalı gúrriń qaharmanı balalarınıń ash qalmawı ushın ózinıń barlıq 
dene aǵzaların shıpakerlerge satıp perzentlerin saqlap qalıwǵa urınadı.
“Ol bir tanıslarınan hár qıylı tájiriybeler islew ushın jasırın túrde adamdı tiriley 
satıp alatuǵın professor ma, doktor ma, qullası, áytewir, bir ilimpazdıń barın esitken 
edi. Sol shıpaker kelisetuǵınday bolsa, balalarımdı qunım menen ózleriniń tamaqların 
ózleri tawıp alatuǵın dárejege jetkenshe asırawǵa kelisim dúzisiwim lazım”- Spok 
balaların birme-bir kóterip, bawırına basıp, miyri qanǵansha aymaladı. Kózinen 
aqqan jası betin juwıp ketti. Soń qolayı kelse ózin turısı menen satıw ushın áste-aqırın 
jaman shatpasınan sırtqa betledi.” [1.26] 
Juwmaqlap aytqanda A.Ábdievtıń “Jin-jıpırlar uyası” romanıdaǵı waqiyalarda
turmstıń ashshı haqiyqatlıǵı ashıp berilip, adalatsızlıqqa qarsı gúres ideyası keń 
mánide bayanlanǵan. Insanlardıń kewil keshirmeleri, páklikke baǵdarlawshi niyetler 
shıǵarma qaharmanları obrazları arqalı tereń súwretlengen, sonday-aq roman 
tarbiyalıq xarakteri kúshliligi menen kitap oqıwshısına ruwxiy azıq boları sózsiz. 

жүктеу/скачать 4,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: