Култанбаева нургул калдыгуловна
жүктеу/скачать 2,3 Mb. Pdf көрінісі
|
ЕРТЕГІ ДИСКУРСЫНЫҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ӨЛШЕМДЕРІ
| 1 деңгей
“Ертегі дискурсының жанрлық белгілерін анықтау”. Ең алдымен зерттеуіміздің тақырыбы мен мақсат-міндеттеріне сай ертегі дискурсы жанрын дискурстың басқа түрлерінен ажырату үшін, оған тән белгілерді анықтау қажет. Бұл үшін дискурс теориясы мен дискурс талдауға (Л.М. Макаров, Н.Д. Арутюнова, В.З. Демьянков, Ю.Н. Караулов, В.И. Карасик, А.А. Кибрик, Е.С. Кубрякова, М. Фуко, Т. Ван Дейк, Н. Феэрклаф, М.Стаббс, Р. Водак, Д. Кэмерон, Д. Таннен, Қ.Ө. Есенова, З.Ш. Ерназарова, Г.Н. Смағұлова, Г. Әзімжанова, Б.С. Жұмағұлова, Г.Г. Бүркітбаева, Е. Әлкебаева, Н. Уәли, Ж.М. Кеншінбаева, Ш.А. Нұрмышева, С.Б. Альпатина, А.Е. Сәденова, Ш.А. Сабитова, Г. Мұратова, К.Қ. Садирова, А.Т. Қасымбекова, Л. Ақтанова, А. Әділова т.б.) байланысты жазылған еңбектермен танысу ұсынылады. Ғылыми-теориялық еңбектермен танысу нәтижесінде зерттеуші дискурс дегеніміз не, оның жанрлық түрлері қалай ажыратылады, дискурс талдау дегеніміз не деген сияқты маңызды сұрақтарға жауап алады. Мысалы, ертегі дискурсы жанры мен бата дискурсы жанрының айырмашылығын қалай анықтауға болады. Ең алдымен кез келген әрекет сияқты дискурстық әрекеттің мақсаты, оның өту жағдайы, дискурсқа қатысушылар болатынына назар аударуымыз қажет. Ертегі дискурсының мақсаты ертегіні тыңдаушыға жеткізу арқылы оған ой салу, үлгі-өнеге беру, қорытынды шығаруға үйрету болса, бата дискурсының мақсаты ақ тілек, ізгі ниет, береке-молшылық, аман-саулық тілеу, ол батаның түрлеріне қарай ажыратылады, мысалы, ұзатылып бара жатқан қызға берілетін батада бақыт тілеген, барған жеріндегі қызға келін болудың қыр-сырын түсіндіретін болған. Дискурстың өту жағдайына тоқталатын болсақ, оларға уақыт, кеңістік категорияларын жатқызуға болады. Мысалға алып отырған дискурс жанрларына қатысушылар әр түрлі болады. Ертегі дискурсы жанрының қатысушылары ертегіші мен тыңдаушы болса, бата дискурсы жанрының қатысушылары дастарқан басындағы қария мен жиналған қауым (оның ішінде жасы да, кәрісі де, ер адам, әйел адам т.б. болуы мүмкін) немесе батагөй ақсақал мен ұзатылып бара жатқан қыз т.б. Біз зерттеу нысанымызға байланысты ертегі мәтіндерін оқу барысында олардың барлығына ортақ ертегі дискурсының жанрлық сипатына тән белгілерді анықтадық: 1) тілдік бірліктердің таңдап қолданылуы (дискурстың аталған түрінде ғана қолданылатын, басқа ешбір дискурс түрінде кездеспейтін тілдік бірліктер таңдап алынады). Мысалы , ерте ерте ертеде, ешкі жүні бөртеде.., ай десе аузы бар, күн десе көзі бар, барша мұратына жетіпті т.б . 2) айтылымның нақты бір адресатқа бағытталуы (кез келген ертегі белгілі бір адресатқа арналады). Мысалы , ертегі көп жағдайда балаларға арналады, 115 бірақ ертегіні ересектер де қызығып оқып, тыңдайды, тіпті ерте кездерде орыс патшаларының бірі ұйықтау үшін ертегі тыңдайтын болғаны туралы деректер де кездеседі. 3) жеке авторлық шеберлік (қарым-қатынас құзіреттілігі ) (ертегі қиял мен сиқырға құрылатындықтан, оны құрастыратын автордың ой ұшқырлығы мен қиялы ерекше болуы тиіс, ертегі дискурсы орын алу үшін ертегішінің қарым-қатынас құзыреттілігі жоғары болу керек. 4) ұлттық ерекшеліктің болуы (ертегі дискурсы этностың әлеуметтік-тілдік тәжірибесінің нәтижесі болғандықтан, онда әлемнің тілдік және концептуалдық, құндылық бейнесі қалыптасқан, белгілі бір тілдік ұжымның дүниетанымы, мәдениеті, салт-санасы, дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, тілдік санасы бейнеленеді). 5) қарым-қатынас мақсатының болуы (ертегі дискурсының мақсаты тыңдаушыға үлгі, насихат, өмірлік сабақ беруді көздейді. Сонымен бірге тыңдарманға танымдық, көңіл-күй, ләззат сыйлайды. Ертегі дискурсына қатысушылар тыңдаған ертегісі арқылы өзіне қызықты ақпарат алумен қатар, кейбір өмірлік жағдаяттарға ене отырып, әділдіктің түбі жеңіске жететіндігі, жамандықтың жазаланаты, т.б. жөнінде ой түйеді). 6) дискурстық тәжірибенің болуы (халық арасында ертегішілердің болуы, олардың ертегілерді қайталап, жиі айтуы, ертегілерді айтатын орындардың (жиындарда, тойларда, отбасында т.б.) болуы, әр түрлі қарым-қатынас жағдаяттарында айтылуы дискурстық тәжірибені қалыптастырады). 7) айтылымның типтік формаларының болуы (ертегінің басында, ортасында, соңында қолданылатын типтік формалар). Мысалы , баяғыда бір бай болыпты, баяғыда бір кедей болыпты, бай болып барша мұратына жетіпті, отыз күн ойын, қырық күн тойын жасапты т.б. 8) айтылымның қайталану сипатының болуы ( ертегіні ерте кездерде бір халықтар той жиындарда көңіл көтеру мақсатында айтатын болса, кей халықта уақыт өткізу немесе тәрбиелік мақсатта айтып, тыңдайтын болған). 9) ертегілік категориясының болуы (ғажайыптылық, құндылық, фантастикалық қиял). жүктеу/скачать 2,3 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|