QORAQALPOGʻISTON BURILISh YILIDA (1989)

Ilim h
á
m jámiyet. №2.2023
57
X.Otegenovalar ―Qoraqalpog‗iston tarixining ocherklari 
(1916-1991) (Nukus, 2021) va boshqalar oʻz mehnatlarida 
yozib qoldirgan. Biroq bu mavzu arxiv manbalarini 
to‗ldirish, tahlil qilish va joriy etishni taqozo etadi. 
1980-yillarning oʻrtalariga kelib sobiq SSSRda inqirozli 
vaziyat yuzaga keldi. Zamonaviy jamiyat duch kelgan 
qiyinchiliklar va muammolar unda sotsialistik voqelikni 
anglash istagini uygʻotdi, sotsializmning qarama-qarshiligi 
ularni hal qilish yoʻllarini izlashga olib keldi. Ijtimoiy 
hayotda jiddiy oʻzgarishlar zarurligini haqiqatan ham butun 
jamiyat anglab yetdi. 
Biroq SSSR rahbariyatida dastlabki pozitsiyalarni aks 
ettiruvchi, vazifa va maqsadlarni belgilab beradigan, mam-
lakat ichki hayoti va tashqi siyosati muammolarini hal etish 
mexanizmini belgilab beradigan ilmiy ishlab chiqilgan va 
siyosiy asoslangan qayta qurish konsepsiyasi mavjud emas 
edi. Umuman olganda, u qayta qurish taqdirini xavf ostiga 
qoʻygan tashqi taʻsirga koʻproq ishonib, subyektiv, intuitiv 
ravishda sinov va xatolik bilan harakat qildi. 
O‗zbekistonda qishloq xo‗jaligida mehnatni tashkil et-
ishning yangi shakllari – brigadaviy yoki oilaviy pudrat va 
ijarani joriy etish kabi ilg‗or chora-tadbirlar bilan bir qator-
da boshqaruv tizimi va ma‘muriy-hududiy tuzilmada ham 
islohotlar amalga oshirildi. Buning natijasida qo‗mondonlik 
qarori qabul qilindi. Byurokratik boshqaruv tizimi yanada 
kuchaydi. Boshqaruv xodimlarining ulushi xalq xoʻjaligida 
band boʻlganlarning umumiy sonining 14,5% ni tashkil etdi 
va ularni saqlash xarajatlari ikki baravar oshdi [1]. 
Shaxsga sig‗inishning uzoq yillar hukmronligi, mahalliy 
aholini, ayniqsa, ziyolilarni, millatchilikka moyillik, diniy 
xurofotlarga sodiqlikda, ayniqsa, ―paxta ishi‖ bilan bog‗liq 
holda kuchli oshirib yuborganlikda, vaqti-vaqti bilan tak-
roriy targ‗ibot kompaniyalari, jamoatchilik ongiga noaniq iz 
qoldirish, xalqning siyosiy loqaydligini yanada kuchaytirdi [2]. 
Binobarin, aholining asosiy qismi sodir boʻlayotgan 
siyosiy voqealarni ajralgan holda qabul qildi. Hatto yangi 
asosda o‗tkazilgan SSSR Oliy Kengashiga xalq deputatlari 
saylovi (1989) va SSSR tarixida ikkinchi marta O‗zbekiston 
vakili R.Nishonovning Millatlar Kengashi raisi etib saylan-
di. Omma orasida sezilarli ishtiyoqni keltirib chiqarmaydi. 
1989-yilda Farg‗ona, Toshkent va Andijon viloyatlarida 
yuz bergan millatlararo nizolar O‗zbekistonda katta
rezonans keltirib chiqardi, buning natijasida minglab
mesxeti turklari Farg‗ona viloyatidan Respublikaning 
boshqa hududlariga ko‗chirildi. Bu siyosiy provokatsiya 
Sumgait, Boku, Tog‗li Qorabog‗, Yangi O‗zen va boshqa 
viloyat-lardagi provokatsiyalar bilan bir qatorda edi. 
Bu mahalliy xalqlarning oʻsib borayotgan milliy ongini 
bostirish, vaziyatni beqarorlashtirish, chalgʻitish uchun 
kerak edi. ―Inqilobiy qayta qurish‖ rejalarining yaqqol bar-
bod boʻlishidan mamlakat aholisining e‘tiborini tortdi. 
1989-yil may-iyun voqealari hamon o‗zining xolis yoriti-
lishini va o‗sha fojiali kunlarning asl manzarasini tiklashni 
kutmoqda edi. 
Farg‗ona voqealaridan keyin hokimiyat tepasiga kelgan 
I.A.Karimov 
boshchiligidagi 
O‗zbekistonning yangi 
rahbariyati ham prinsipial pozitsiyani egalladi. Ushbu 
fojiali voqealardan ko‗p o‗tmay, Kommunistik partiya 
Markaziy Qo‗mitasi, Oliy Kengash Prezidiumi va respu-
blika hukumatining qo‗shma majlisida birinchi marta 
O‗zbekiston iqtisodiyoti va ijtimoiy sohasi holatini xol-
isona, tanqidiy baholashga harakat qilindi. Respublikadagi 
ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat tobora ogʻirlashib borayotgani 
ta‘kidlandi. Biroq bunday xolis xulosalarga qaramay, 1995 
yilgacha bo‗lgan davrda O‗zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlantirishni jadallashtirish dasturi tasdiqlandi. Qishloq 
aholisining shaxsiy tomorqasi uchun yer ajratish, shahar-
liklarning tomorqa yerlari, qishloq xoʻjaligida ijara, 
shartnoma va mehnatni tashkil etishning boshqa ijtimoiy 
progressiv shakllarini keng joriy etish vazifalari koʻproq 
yoki kamroq amalga oshirilishi mumkin edi. Oʻsha paytda 
hukmron boʻlgan, nihoyatda markazlashgan boshqaruv ti-
zimi sharoitida respublika viloyatlarining sanoat markazla-
ri, sobiq SSSRning boshqa hududlari bilan toʻgʻridan-
toʻgʻri aloqalarini rivojlantirish bo‘lmadi [3]. 
O‗zbekiston SSR Oliy Kengashining sessiyasi tomoni-
dan tarixiy muhim hujjat – O‗zbekiston SSRning ―Davlat 
tili to‗g‗risida‖gi qonuni qabul qilindi, u o‗zbek tiliga davlat 
tili maqomini berdi. Biroq, qonunda koʻrsatilganidek, 
Respublika rus tilidan millatlararo muloqot tili sifatida er-
kin foydalanish huquqini saqlab qoldi. Bu qonunning qabul 
qilinishi xalq taqdiri, milliy ongini yuksaltirish, respublika-
da millatlararo totuvlikni saqlash uchun doimiy ahamiyatga 
ega bo‗ldi. 
O‗zbekiston ijtimoiy hayotida hamisha millatlararo 
munosabatlar holati hal qiluvchi omil bo‗lib kelgan. Tarixiy 
jihatdan shunday qilib, hozirgi respublikani ifodalagan 
hududlar aholisi tarkibi jihatidan koʻp millatli edi. Sovet 
hokimiyati yillarida u yanada oshdi. Agar 1897-yilda 
Oʻzbekiston hududida 70 ta millat vakillari yashagan 
boʻlsa, 1926-1991-yillarda ularning soni 127 taga yetgan.
1989-yilgi aholi soniga koʻra, respublika aholisining 19 
million 905 ming aholisidan 71,4 foizini oʻzbeklar tashkil 
etgan. [4]. 
O‗zbekiston hukumati o‗ta og‗ir sharoitlarga qaramay, 
Orolbo‗yi muammosiga alohida e‘tibor qaratdi, vaziyatning 
yanada tahdidli bo‗lishiga yo‗l qo‗ymadi. Respublika 
rahbari sifatidagi ish faoliyatini boshlagan I.A.Karimov
26-iyul kuni dastavval Qoraqalpog‗istonning Mo‗ynoq 
viloyatiga tashrif buyurib, ishlarning asl ahvoli, xalqning 
kayfiyati bilan atroflicha tanishdi, xalqimizning hayotiy 
muammolarini aniqlab oldi [3]. 
1989-yil 
26-iyulda 
boʻlib 
oʻtgan 
Oʻzbekiston 
Kompartiyasi Qoraqalpogʻiston viloyat qoʻmitasi ple-
numida S.D.Nietullayev birinchi kotib etib saylandi. 
Sagindik Dauletiyarovich Nietullaev 1948-yil 31-martda 
Qoraqalpogʻistonning Moʻynoq tumanida xizmatchi 
oilasida tugʻilgan, millati qoraqalpoq. Maʼlumoti oliy, 
Toshkent pedagogika instituti va Toshkent universitetini rus 
tili va adabiyoti oʻqituvchisi, huquqshunos mutaxassisligini 
tamomlagan. 
1971-1979-yillarda oʻqituvchi, yoshlar va partiya 
boʻlimi masʼul xodimi boʻlib ishlagan. 
Oʻzbekiston Kompartiyasi Markaziy Qoʻmitasining 
masʼul xodimi.
1986-1988-yillarda 
Oʻzbekiston 
Kompartiyasi 
Qozogʻiston Respublikasi birinchi kotibi. Qonliko‗l tumani 
va O‗zbekiston Kompartiyasi Davlat qo‗mitasi birinchi 
kotibi. 
1988-1989-yillarda 
Qoraqalpogʻiston Vazirlar 
Kengashi Raisi. 
1989-yil 26-iyuldan O‗zbekiston Kompartiyasi viloyat 

жүктеу/скачать 4,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: