Кітап жоғары оқу орындарының филология факультеттерінің сту- денттеріне, мектеп мұғалімдеріне және көпшілік оқырманға арналған
жүктеу/скачать 3,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Рәбиға Сыздықова Сөздер сөйлейді
| он, алты, мың
деген сан есімдер де өздерінің номинатив (тура) мағынасын таныт- пайды, олар да – «көп, белгісіз мөлшердегі көп» деген ұғымда келген сөздер. Сөйтіп, сан сөзі бір кездерде тілімізде «көп, сансыз көп» деген мағынаны сан есімдермен тіркесте келгенде, тұтас тіркес болып біл- дірген. Алты сан алаш – «қаумалаған қарындас», яғни қалың елі, ағайыны, артынан ерген қалың жұртшылық, мың сан әскер де – «есепсіз көп әскер». 145 САНА . «Алпамыс» жырында: Маған да әсер қылып тұр Зарланып айтқан санаңыз ... Қайда барып төгемін Ішімдегі сананы, – деген жолдар бар. Сана сөзі қатысқан өлең жолдарын өзге жырлардан да жиі кездестіреміз. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында: Ол бір сана көңіліме салды дейді. «Айман-Шолпанда»: Айманның көңілі кең, ақылы дана, Ішінде Арыстанның болар сана . Бұлардағы сана – «сана-сезім» мағынасындағы сана сөзінен де, «есептеу» мағынасындағы сана - етістігінен де өзгеше мәнде қолда- нылған сөз. Келтірілген өлең жолдарындағы сана – «ой» және жай ой емес, «толғантатын ой» мағынасында келген. Әсіресе, Сарғайып санаменен жүзі сары немесе Қайда барып төгемін ішімдегі сананы деген жолдарда сана сөзінің «қинаған, толғантқан, уайым жегізген ой» деген мағыналық реңкі айқын көрінеді. Сана сөзінің «ой, ойлау» мағынасы монғол тілінде де бар. Сана сөзінің ой сөзіне синоним болып келетіндігін «Алпамыстағы»: Қой дегенде қоймасаң, Түсіремін ой-сана, – деп плеонастық қатар (яғни бір мағынадағы екі сөздің қосарлана қолданылуын) түзіп тұрғанынан да көрінеді. Ойды айтатын, төгетін, салатыны сияқты сананы да салады, төгеді, айтады , Әрине, қазақ тілінде бұл – кірме сөз емес, біздіңше, сірә, түркі- монғол тілдеріне ортақ сөздердің бірі. Оның қазақтың ескі өлең- жырларындағы мағынасы қазіргі философиялық, психологиялық термин ретіндегі (орысша «сознание») мағынасынан едәуір өзгеше болғаны көрінеді. САНДЫҚ . ХVІ ғасырдағы қазақ тарихшысы жалайыр Қадырғали би Қосымұлының атақты «Жамит` ат-тауарих» атты шежіресінде Шыңғыс ханның өлерінде балаларына айтқан өсиетінде: «Мәнің сүңгәгімні (ң) турған сандуқты алыб, өз уалайатларыңызға йүз уруңуз» (Қадырғали би… 171) дейді. Мұндағы сандуқ сөзі – әрине, бұл күнде біз білетін сандық (ішіне зат, бұйым, киім-кешек салатын) емес. Орта Азияның отырықшы халықтарының (өзбек, тәжік т.б.) өлікті жер қойнына беру салт-дәстүрінде орын алған сағана деген- дерге өлікті салып қоятын жәшікті (саркофагты) сандық деп атаған 146 (Г.П.Снесарев. Реликты домусульманских верований и обрядов у уз- беков Хорезма. - М., 1969. - Стр. 148-149). Сандық негізінен тақталар мен кішігірім бөрене сияқты ағаштан қиюластырып жасалған. Сірә, мұндай саркофаг жәшіктер тек сағаналарға қоюда ғана емес, жорықта өлгендердің мәйітін белгілі жерге апаруға да қолайлы болған болу керек. Шыңғыс ханның мәйіті белгілі бір орынға жерленбегені, оны жәшігімен жер асты сағанасына жайғастырып, үстінен сан мың салт аттылар мен жүздеген жылқы үйірін жүргізіп, адам таба алмайтын- дай жермен жексен еткендігі тарихтан белгілі, бұл – Шыңғыс ханның өз тілек-бұйрығы болды дегенді айтады тарихшылар. Демек, ХІІ- ХІІІ ғасырларда монғолдарда сағаналап жерлеу дәстүрі болды ма, болмады ма – оны арнайы анықтауды көздегеніміз жоқ. Тіпті бұл дәстүр болмаған күннің өзінде Шыңғыс ханның өзі де, қалың ар- миясы да Орта Азияны, Индияны, Қытайды жаулап, халықтарын бағындырған шақтарда олардың өмір-салттарын біле жүрсе керек, бұл салт-дәстүрлердің ішінде өзіне, әскеріне, жорықтарына пайда- сы болатындарын көріп, кәдеге асырып отырғаны және түсінікті. Сондықтан Рашид ад-дин мен Қадырғали би мәйітті салатын сандық сөзін қолданған. Қазақ халқын құраған ру-тайпалардың соңғы 4-5 ғасырлық өмір салтында өлікті сандыққа салып, жер асты не жер үстіне сағана (склеп) орнатып, сонда жерлеу дәстүрі етек алмаған болар. Сондықтан қазақтың ХV-ХVІІІ ғасырлардағы ақын- жырауларында да, ауыз әдебиетінде де жүктеу/скачать 3,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|