Қазақстан республикасы денсаулық сақтау министрлігі

~29~ 
Өзін
-
өзі
 
тексеруге
 
арналған
 
сұрақтар
 
1.
 
Қазіргі
 
қоғамдық
 
өндірістің
 
алдындағы
 
маңызды
 
мəселелер
?
 
2.
 
Нақты
 
еңбектен
 
абстрактылы
 
еңбектің

айырмашылығы
 
қандай
?
 
3.
 
Капиталдың
 
натуралды
 
нысандары
?
 
4.
 
Нарықтық
 
экономикада
 
өндіріс
 
факторлары
 
қалай
 
бағаланады
?
 
 
Өзіндік
 
жұмысқа
 
арналған
 
сұрақтар
 
1.
 
Өнімдердің
 
айналымы
 
үрдісіндегі
 
қоғамдық
 
өндірістің

төрт
 
кезеңін
 
атап
, 
қызметтерін
 
көрсетіңіз
.
 
2.
 
Капиталдың
 
түрлерін
 
атаңыз
.
 
3.
 
Маржинализм
 
теориясы
 
бойынша
 
нақты
 
төрт
 
өндіріс
 
факторы
?
 
 
Экономикалық
 
институттар
: 
меншік
 
және
 
кәсіпкерлік
. 
Денсаулық
 
сақтау
 
саласындағы
 
кәсіпкерлік
 
 
«Меншік» ұғымы əрбір экономикалық жүйенің іргетасы болып табылады. 
Ол тарихи түрде адам жəне қоғаммен бірге пайда болды. Алғашқы кезде меншік 
деген ұғым тек жермен байланыстырылады. Сондықтан да меншік адамның 
дайын өнімдерге емес, жерге деген, яғни табиғи жəне өндіріс жағдайларына 
қатынастарын байқатады. Мұнда адам 
- 
өндіруші жəне өндіріс құрал
-
жабдығын 
иеленуші ретінде көрінеді, жер
-
қоғамдық өндірістің басты құралы. Өткен 
дəуірдегі экономикалық ойлар иелері меншіктің мəні мен мазмұнын қарастыруда 
ерекше қадамдар жасады. Физиократтар мектебінің негізін қалаушы француз 
экономисті Франсуа Кенэ (1694
-
1774 жж) «Экономикалық кесте» (1758 ж.) деген 
еңбегінде меншікті көбейту процесінде еңбек өнімділігі рөлінің басымдығын 
көрсеткен. Ол, меншікті молайтудағы еңбекшінің егін шаруашылығындағы 
еңбек өнімділігінің басымдылық рөлін ерекше қолдап, оны барлық байлықтың 
қайнар көзі ретінде санады.
Меншіктің пайда болу табиғатына қомақты үлесті Уильям Петти, Давид 
Рикардо жəне Адам Смит қосты. Олар алғаш рет қоғамның жіктелуіне, яғни 
жалдамалы жұмысшы, капиталист жəне жер иеленуші болып жіктелуіне 
негіздеді. Уильям Петтидің «еңбек
-
байлықтың атасы, жер
-
оның анасы» деген 
қанатты сөздері өзінің мəнін осы күнге дейін жойған жоқ. Француз экономисі 
Пьер Жозеф Прудон (1809
-
1865 жж.) меншікке өзінің көзқарасын «Кедейліктің 
философиясы» деген еңбегінде баяндаған болатын. Онда ол ұсақ буржуазиялық 
жəне жеке меншікті дəріптеп, капиталистік меншікті сынады.
Прудон «Меншік
-
бұл ұрлық» деген анықтама берген. Меншіктің мұндай сиппатамасы кең тараған 
жоқ жəне ғылыми сынға ұшырады. К. Маркстың тұжырымдауы бойынша, 
меншік экономикалық категория ретінде адамдардың еркі мен санасынан 
тəуілсіз өмір сүреді. Меншік
-
бұл өндіріс құрал
-
жабдығын иелену қатынасы жəне 
материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау мен тұтыну үрдісі. Маркстің 
теорияға сəйкес
-
құралдар, заттар жəне т.б. меншіктің заттық мазмұнын құрайды. 
Алайда меншік ұғымы тек қана затық мазмұнымен немесе адамның затқа 

~30~ 
қатынасымен шектеліп қана қоймайды. Меншік табиғи емес, ол заттардың 
қоғамдық қасиеті.
Меншік қатынастары мынадай қызметтерді қамтиды:
-
иелену
(затты иеленуді жүзеге асыру, қожалық ету);
-
пайдалану
(заттан өзіне пайдалы қасиеттерді табу);
-
бөлу
(заттың құқықтық тағдырын анықтау
-
сату, айырбастау, сыйға 
тарту т.б.)
Меншік теориясына зор үлесті батыстың қазіргі экономикалық мектебінің 
өкілдері, американ экономистері
-
Рональд Коуз (1910 ж.) жəне Армен Алчиан 
(1914 ж.) қосты. Бұл теория кейінірек Й. Барцель, Г. Демесц, Д. Нарт, Р. Познер 
жəне басқалардың еңбектерінде өзінің жалғасын тапты. Осы ғалымдардың 
тұжырымдамасына сəйкес, ресурс өзінен өзі меншік бола алмайды, тек 
ресурстарды қолдану арқылы тұтас кешенді құқық
- 
міне осы меншіктің 
мазмұнын құрайды. Бұл үрдіске қатынасатындардың барлығы меншік құқығын 
өткеру кезінде «ойын ережесін» білуі қажет. Меншік, кімге жатады, жəне өзара 
іс
-
əрекетті ұштастыруға қол жеткізу үшін олармен келісу керек пе?
Олардың ойынша, меншіктің кешенді құқығы төмендегідей он бір 
бөлімнен құралады:
-
иелену құқығы, яғни игіліктерге міндеттелген денелік (күш
-
қуаттылық) 
бақылау құқығы;
-
пайдалану құқығы, яғни игіліктің пайдалы қасиетін өзі үшін қолдану 
құқығы;
-
басқару құқығы, яғни игіліктерді қолдануды кім жəне қашан қамтамасыз 
етуді шешу құқығы;
-
табысқа деген құқық, яғни игіліктерді қолдану нəтижесіне ие болу 
құқығы;
-
егеменділік құқығы, яғни бейтараптандыру, тұтыну, игілікті жою немесе 
өзгерту құқығы;
-
қауіпсіздік құқығы, яғни игілікті қанаудан жəне сыртқы ортаның 
зияндылығынан қорғау құқығы;
-
игілікті мұрагерге беру құқығы;
-
игілікті иеленудегі мерзімсіздік құқығы;
-
сыртқы ортаға зиян келтіретін əдістерді қолдануға қарсылық жасау 
құқығы;
-
жауапкершілікке жазалау түрін қолдану құқығы,
яғни қарызды төлеуге 
игіліктермен жазалау мүмкіндігі;
-
қалдықты сипат құқығы,
яғни бұзылған құқық шараларын қалпына 
келтіруді қамтамасыз ету институтының өмір сүру құқығы.
Меншіктің экономикалық мазмұнына жүргізілген қысқаша талдау мынаны 
байқатады: меншік
-
бұл адамдар арасындағы материалдық жəне рухани 
игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау жəне тұтыну салаларындағы күрделі 
əлеуметтік
-
экономикалық қатынастар.
Ерте дүниенің өзінде–ақ ұжымдық (қоғамдық), жеке еңбектік жəне 
мемлекеттік (қауымдық меншік иелері) меншік түрлері қалыптаса бастады. 
Осылардың ішінен кейінірек жеке жəне мемлекеттік меншік түрлері көбірек 

~31~ 
дами түсті.
Мелекеттік меншік өзінің барынша дамуын əкімшілік
-
əміршілдік 
экономикалық жүйеде, бұрынғы КСРО–да ( 1917–1991 жж. ) жүзеге асырылып, 
оның үлесі басқа меншік түрлерінің жалпы құрылымында
-88,6% 
құрады. 
Алайда, нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің үлесі 5 
%-
дан 30 % ға дейін ауытқиды.
Нарыққа өту жəне ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстан 
Республикасындағы 
мемлекеттік 
меншікті 
мемлекетсіздендіру 
мен 
жекешелендіру үрдісінің басталуы
-
мемлекеттік меншік үлесін қысқартыруға, 
оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай–ақ, қоғамдық 
өндірісітің тиімділігін арттыру үшін бəсекелестік ортаны құрып, оны 
тұрғындардың сұранымын қанағаттандыруға бағыттау қажет. 
Қазіргі əлемдік қауымдастықта жеке меншіктің мағынасы өзгерді. Қазіргі 
уақытта жеке меншік жекеленген (еңбектік жəне еңбектік емес) ғана емес, 
сондай
-
ақ ұжымдық (топтық), акционерлік жəне кооперативтік түрде
-
меншік 
иесі ұжымдарын біріктіретін болды. Нарыққа өткенге дейін Қазақстан 
Республикасында кооперативтік меншік
-
колхоздың, кооператив меншіктің, 
тұтыну корпорациясы, тұрғын
-
үй, құрылыс жəне басқа да кооперативтік 
ұжымдармен көрсетілді. Қазіргі жағдайда ол акционерлік меншік, біріккен жəне 
аралас кəсіпорын меншіктерімен толтырылды.
Көптеген əлем елдерінде меншіктің кооперативті түрі жан
-
жақты дамыған. 
Айталық, өндірістік кооперативтер
-
бұл тауар мен қызмет көрсетуді бірге өндіру 
мақсаты, азматтардың өз еркінде. Кооперативтер Англияда XIX ғасырдың 
басында пайда болып, кейінірек мұндай ұжымдар Батыс Европа елдерінде, 
АҚШ
-
та кеңінен тарады. Алғашқы кооперативтер Дания мен Швецияда ауыл 
шаруашылығы өнімдерін өңдеу жəне өткізу бойынша пайда болды. Яғни, 100 
жылдан соң əлемнің он екі елінде олардың үлесіне ауыл шаруышылығы 6
0 % - 
ы 
келді. Бұрынғы Одақта да шаруашылық жеке еңбек меншігін кооперативтик 
(колхоздық) меншікке алмастырылды. Ол алғашқы бес
жылдықтарда жүргізілген 
ұжымдастыру (коллективтендіру) негізінде құрылды. Алайда, шын мəнінде 
колхоздарда əкімшілік ұйымдар билеп 
үстемдіген жүргізді. Олар өзіндік өніміне 
билік жүргізу құқығынан айырылды. Себебі, өнімнің негізгі бөлігі бекітілген 
баға бойынша мемлекетке түсіп отырды. Бұл кооперативтік процестердің 
бұзылуына алып келді. Меншіктің кооперативтік түрінің нарықтық эканомика 
жағдайында кооперативтік кəсіпорынның толық өзінше болуы
-
оның өндірісті 
дамыту мүмкіншілігінің ең жоғарылығын иеленді. Мұнда, қозғаушы күші
-
меншік иесі, топтары
-
кооперативтік экономикалық мүдделері болып табылады. 
Тұтыну кооперациясы өндірістік кооперативтен өзгешелеу. Өндірістік 
кооператив өндіріс саласында қызмет етсе, тұтыну кооперативті
-
айналым 
саласында қызмет жасайды. Ресейде тұтыну кооперативінің алғашқы ұйымдары 
XX ғасырдың басында пайда болды. Оның пайда болуының басты мақсаты
-
тауарларды сатып алуда шаруа мен тұтынушыны сауда делдалдарынан құтқару. 
Қазіргі кезде тұтыну кооперациясы өзінің қызметін қалада, ауылдық жерлерде 
жүзеге асырады. Ол əртүрлі фирмалар жəне ұйымдармен кең халықаралық 
байланыста болады.

~32~ 
Муниципалды меншік мемлекеттік жəне
басқа меншік түрлерімен 
салыстарғанда өте ерекше болып табылады. «Муниципал» 
- 
латынның 
«municipalis» немесе немістің «munizipalitet» сөздерінен шыққан, «қаланы 
басқару» деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның «municipium» «сөзі қаланы өзін
-
өзі» басқару құқықын білдіреді. Əдетте муниципалды меншікке өкімет 
ұйымдары мүлік жəне əкімшілік 
- 
аумақтық құрылымдары басқару жатады. 
Қазақстан Республикасында осындай мүліктер коммуналды меншік деп аталады. 
ҚР меншік түрлері туралы 2 кесте мəліметтері арқылы ұарастыруға болады.
2 кесте
- 
меншіктің экономикалық түрлері
ЖЕКЕ
ҰЖЫМДЫҚ
МЕМЛЕКЕТТІК
Еңбектік
Еңбек табысы есебінен
(Жеке топтық)
Республика 
меншігі
Облыстық, 
аудандық 
муниципал
-
дық 
меншігі
Еңбектік емес
Мұрагерге 
қалдырылған мүлік 
есебінен табыс;
Сақтандыру, несие 
мекемелеріне салған 
қаржылар; 
Акция, облигация жəне 
басқа бағалы қағаз 
дардан түсетін табыс 
көздері
а) жалгерлік меншік
ə) ұжымдық кəсіпорын меншігі 
(сатып алынған)
б) кооперативтік меншік
в) акционерлік
меншік:
а) қоғамдық ұйымдарының 
меншігі
ə) діни ұйымдарының меншігі
меншік:
а) шаруашылық қоғамы меншігі 
(серіктестік)
ə) бірлестіктер (ассоциациялар)
меншік:
а) шетел мемлекетінің меншігі 
(концессия)
ə) біріккен меншік (шетел 
мемлекеті кəсіпорыны)
Республика
-
лық меншік 
(жер, қой 
науы,сулар, 
өсімдік
əлемі, 
жануар 
əлемі, əуе 
кеңістігі)
Коммуналдық 
меншік (тұрғын 
-
үй 
коммуналдық 
шаруашылығы 
мəдениет жəне 
денсаулық 
сақтау, халық 
қа білім беру, 
жергілікті 
бюджет 
қорлары)
 
Кəсіпкерліктің тарихы орта ғасырдан басталады. Сол кезде саудагерлер, 
көпестер алғашқы кəсіпкерлер қызметін атқарды. Кəсіпкер өндірістің иесі 
болсада өз зауытында, өнеркəсібінде өзі еңбек етті. 16 ғасырдың ортасынынан 
бастап 
акционерлік 
капитал 
пайда 
болып 
акционерлік 
қоғамдар 
ұйымдастырылды. Ең алғашқы болып Ресеймен сауда қатынасы үшін ағылшын 
сауда компаниясы құрылды (1554ж)
.
17 ғасырдың аяғында алғашқы акционерлік 
банктер пайда болды. 1694 жылы ағылшын банкі, 1695ж Шотлан банкі құрылды. 
Кəсіпкер жəне кəсіпкерлік ұғымның қазіргі мəнін ең алғаш 17 ғасырдың аяғы 18 
ғасырдың басында ағылшын экономисы Ричард Кантильон қолданды. Ол
“кəсіпкер дегеніміз
-
тəуекел жағдайларда қызмет ететін адам” деген. Кейін 18 
ғасырдың аяғы 19 ғасырдың басында француз экономисті Жан Сэй (1767
-1832) 
өзінің “Саяси экономия” трактатында кəсіпкерлік анықтамасын 3 өндіріс 

~33~ 
факторларының яғни, (жер, капитал, еңбек) араласуы, бірігуі деген тұжырым 
жасады. Белгілі американ экономисті Шум Петер 1911ж шыққан
“Экономиканың даму теориясы” атты еңбегінде кəсіпкер ұғымын жаңашыл деп 
түсіндірді.
Кəсіпкерлік қызметтің 
келесідей
 
түрлері
бар:

жүктеу/скачать 2,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: