Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
|
tw o ислам философиясы 113 Екінші кезең - осы тылсым жолға кедергі болатын нэрселердің бәрінен бас тарту- Ол кезеңнің жеті негізі бар: өкініш, аскетизм, байлыққа бейтараптық, ішкі жануар кұштарлығымен күресе білу, өз намысы мен жетіспеушіліктерін байқау, іс оен ниеттің үйлесімділігі, діндарлық. Үшінші кезең - тьшсым саясат, ол өзімен-өзі қалумен, ойлаумен, қорқыныш және қайғымен, сабырмен жэне Құдайга игілікпен белгіленген. Төртінші кезең - саясатгы жасаушының мақсатқа жеткенге дейінгі өз қасіреті. Ол - Қүдайға бағытталуы, қуаттылық пен мақсатқа жету, Құдайға деген махаббат, Құдайдың білімі, Құдайға деген сенім жэне жанның тыныштығы. Бесінші кезең - Құдайға тэубе ету, Құдайдың шешіміне қанағат қылу, Құдайға бағыну, Құдайдың бірізділігіне сену жэне «мен» дегеннен арылу. Алтыншы кезеңде адам толығымен «мен» дегеннен арылып, саясаткер то- лықтай Құдай бірізділігіне сіңеді. Сонымен, «Қожа» (шиит ортасында *Тусиді солай атаған) логика мен гы- лыми ойлауды, тіпті «сопылыққа» да әкелгісі келген. Мұхиддин ибн эл-Араби Садруддин Кунауидің түсіндірушісі болып, Қожа рационализм мен классикалық логиканьщ эдістерін тылсым қасірет пен рухани тэжірибедегі рефлексті құрауда қолдануды айтты. Моңғол кезінде ат-Туси ислам философия тарихында белгілі адамдардың бірі болды. Бірақ ол көп нәрсені философ перипатетиктерден алды. Саяси көзқараспен қарасаі<, оған әл-Фарабидің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары трактаты», ибн Мисквейхтің пікірлері эсер қалдырды, ал ибн Синаның метафи зика мен психологиясын тіптен алды. Осыдан басқа исмаилитпен оның терең байланысы этикалық, психологиялық, метафизикалық ойларында орьш алды. Осығай қоса философтың құндылыгы татар-моңғол кезінде ислам мәдениетін, ғылымын, этикасын сақтап қалуда болды. Сол уақытта ислам әлемінің құлауы ке- зеңінде ат-Туси география, музыка, оптика, медицина, минерология салаларынан шыгармалардьщ авторы, жан-жақгы галым болды. Көбінесе, ат-Туси астроно мия саласынан көп нэрсе қалдырды. Оның математикадан «Төртбұрыш туралы трактат» кітабын айтып кетуге лайықты жэне орта ғасырда үшбұрыш түсінігін енгізді. Туей Евклидтің «Бастауларын», Птолемейдің «Алмагесін», Архимед ең- бектерін аударды. Ойшылдың ншит әлеміне эсері мол болды. Оның ғылыми жетістіктеріне қарасақ, татар-моңғол кезінде ислам ғылыми ойының адамы болғанын көреміз. Оның гылыми беделі Марагада ғалымдардьщ ислам философиясы мен теоло- гиясьша байланысты ғылыми зерттеулердің ашылуына себеп болды. Жүз жыл ініін- де оның еңбектері ислам еліне кең таралды, Кутб ад-Дин аін-Ширази (1236-1311) жэ не ‘Аллямат Хилли (1325 ж. қайтыс болды) атты шэкірттері танымал болды. Хилли шиизмнің парсы елінде дін болуына үлкен рөл атқарды. Ат-Тусидің астрономиялық зертгеуіне қарасақ, Самарқан пен Ыстамбұл обсерваториясының жұмысына эсер етті, Батыс елінің астрономиясының дамуына, сондай-ақ астрономиялық зерттеуі- нің Үндістан еліне эсері мол болды. Екінші Джай Синх салған обсерваториясында Марагин обсерваториясьпп>щ технологиялық сипаты қарастырылады. С. Насыр айтқандай, «Батыста ат-Тусиді астроном, математик ретінде біле- ді; ислам елінде оны «хакім»» дейді. Одан артық ол шек қойылған көкжиектен |