Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
V III тарау. Крза& философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
философия тарихы
| V III тарау. Крза& философиясы
бол дейді. Адамның қоғамдағы орнын ақын жоғары бағалайды, оған көп жүк ар- тады, міндет қояды. Рас, дидактика, уағыз басым, бірақ мекенжайсыз, атсыз емес, нақты ортаны, нақгы адамдарды меңзеп айтқан. Мұндай ғибрат, уағыз сөздер Абайда да бар екенін білеміз. Бұл текгес өлеңдер, негізінде, жалаң насихат емес, ақынның қоғам, адам жайындағы жинақталған ойын білдіретіні - ақыл сөздер, фиолософиялық түйін толғаулар. Адамның адалдығы, әділеттігі, қанағатшылдығм, ары жайында Шэкэрімнің ең мэн берген философиялық категориясы ұждан - совесть. Ол өзінің «Үш анық» атгы философиялық шығармашылығында «Адам нысап, оділет, мейірім үшеуін қосып айтқанда мұсылманша ұждан, орысша совесть бар. Бұл не? Істеп түрған кім? Бұған жауап берушілер «адамшылық ары соны ұнайды» дейді. Меніңше, бұл жауап сол ұжданның солай қылғанда ұнайды дегсн болып шығады», - дейді. Бірақ Шәкәрім дұрыс тұжырым жасайды. «Меніңше, совесть - жанның тілегі. Неге десеңіз жан тіпті жоғалмайтын, бұзылмайтын нэрсе. Сондықтан тезірек жоғарылауға себеп керек қылады»150, - дейді. Өз ойын Шәкәрім одан эрі жалғастыра түсіп, «Моселен, таза дене, таза, толық мінез, ой істер керек қылады. Соның қатты бір керегі совесть - ұждан. Оны осы өмір үшін керек қылмайды, соңғы өмір үшін де керек қылады», - деп адам ар-ұжданның оның көзінің тірісінде де одян кейін де керек екендігін айтып, егер де тек бұл өмір үшін керек қылса ол тек мақтаныш үшін ғана болар еді, «тек атым қалсын, пәленше мені сондай кісі деп, халық мені жақсы көрсін деген болады. Одан басқа жоруы жоқ»151, - деп өз ойын түжырымдайды. Жанның өміршендігіне сенген адам ғана ұжданға ие бола алады. Адам өлген- нен кейін өмір жоқ дейтін адамдарда ұждан бола алмайды деп, кейінгі өмірде ар-ұжданның тек адал, эділ адамдарға ғана тән қажет екендігін аитып өтеді. Шәкәрімнің үждян ілімі, біріншіден, ұждан ұғымы діни, діни болғанда мұсыл- маншылық сарыны басым этикалық категория. Екіншіден, жан еш уақытга жоғал- майтын, қайта барған сайын жоғарылай беретін нәрсе болғандықтан белгілі бір түрткіге мұқтаж. Сол түрткінің міндетін ұждан атқаратын сияқты. Үиііншіден, ынсапты, әділетті, мейірімді бол деген уағыздардьщ жиынтық бейнесі іспетп ұждан о дүниеге де бұл дүниеге де қажет нәрсе. Демск, Шәкэрімнің ұждан туралы ілімі - мусылманшылық сарыны үстем этикальщ концепция. Ол - адамды рухани тазалық- қа, имандылыққа жетелейтін ілім152, - деп айтқан пайымдаулары көңілге қонарлық. «Мен, - дейді Шәкәрім, - жан да бар, жында бар, адамның өз жанының қуаты да бар деймін. Дәлелім: 1 . Шақырмаған жан келіп, кейде өзі пәленшенің жаны екеніне нанарлық сөз айтатыны. 2. Шақырылмаган кісіге бақсылық-дуаналық, фахризм, жындылық кез болатыны. 3 . Үйқыда кезу, лунатизм, магнетизммен біреудің еркін билсу, түсі дэл келу - бүл үш түрлісі үш бөлек куаттың иесі болуға лайық. Оның бэрін бір-ақ қуаттап іздеу қате дсймін»153. 150 Ш әкәрім. - Алматы: Жазушы, 1988. - 30-6. 151 Бұл да сонда. - 30-6. 152 Бейсенов Қ.Ш. Ф илософия тарихы. - Алматы, 1992. - 330-6. 153 Ш экәрім Құдайбсрдіұлы. Үш анық. - Алматы, 1991. - ЗЗ-б. |