Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім

249
+3,8
0
С
шамасында
, 
алайда
оның
көрсеткіші
географиялық
ендік
пен
тереңдік
бойынша
өзгеріп
отырады
(
15-
кесте
).
15-
кесте
. 
Мұхит
 
суы
 
температурасының
 
тереңдік
 
бойынша
 
өзгерісі
, 
С
о
Ендіктер
Тереңдік
, 
метр
 
есебімен
0
200
500
2 000
4 000
5 000
Экватор
бойында
26,65 12,99
8,14
2,69
1,70
1,56
Тропиктік
ендіктерде
26,06 18,06
8,82
2,48
1,56
1,51
Полярлық
ендіктерде
1,69
1,29
1,83
0,85
0,26
0,57
Мұхит
түбіне
жақын
су
қабаттарының
температурасына
Жердің
ішкі
жылуы
да
əсер
етеді
. 
Қызыл
теңіздің
табанындағы
ойыстарда
судың
температурасы
+72
0
С
-
ге
дейін
жетеді
. 
Ыстық
тұз
ерітіндісі
күйінде
болатын
бұл
судың
құрамында
темір
, 
марганец
жəне
түсті
металдар
мөлшері
кəдімгі
мұхит
суына
қарағанда
мың
есе
көп
. 
Дүниежүзілік
мұхит
суларындағы
ерекше
құбылыстардың
біреуі
– 
апвеллинг
 
(
ағылшын
тілінде
upwell
, 
up
– 
жоғары
, 
well
– 
құйылу
деген
мағына
береді
) 
деп
аталады
. 
Ол
мұхит
тереңіндегі
салқын
сулардың
жоғары
көтерілуімен
байланысты
. 
Көпшілік
жағдайда
ап
-
веллинг
материктердің
батыс
жағалауындағы
тропиктік
ендіктердегі
пассат
желдерінің
əрекетінен
қалыптасады
. 
Апвеллинг
нəтижесінде
тереңдегі
салқын
сулар
мен
беткі
сулар
арасында
су
массаларының
алмасуы
жүзеге
асады
(
122-
сурет
).
122-
сурет
.
 
Дүниежүзілік
 
мұхиттағы
 
жағалық
 
апвеллинг
 
аудандары

250
Тропиктік
ендіктерден
тұрақты
соғатын
пассат
желдері
беткі
суларды
ағызып
əкетіп
отырады
да
, 
оның
орнына
тереңдегі
салқын
сулар
жоғары
көтеріледі
. 
Соның
нəтижесінде
материктердің
батыс
жағалауларында
суық
ағыстар
жүйесі
қалыптасады
.
Оңтүстік
жарты
шарда
бұл
ағыстар
солтүстікке
, 
ал
Солтүстік
жарты
шарда
оңтүстікке
бағытталады
. 
Алайда
, 
Кориолис
күшінің
ықпалымен
бұл
ағыстар
батысқа
қарай
бұрылып
, 
ашық
теңізге
барып
күшін
жояды
. 
Бұл
су
массаларының
құрамы
фосфор
, 
азот
, 
оттегіне
бай
болып
, 
ол
өз
тарапынан
осы
аймақтардағы
биологиялық
өнімділікті
арттырады
. 
Апвеллингтің
аса
ірі
аудандары
Атлант
мұхитында
Канар
, 
Бенгель
, 
Тынық
мұхитында
Калифорния
, 
Перу
, 
Антарктида
жағалауында
Батыс
 
Желдер
 
суық
ағыстарына
сəйкес
келеді
(
123-
су
-
рет
).

а

ə
а
 - 
Антарктида
 
жағалауында
 
тереңдегі
 
суық
 
сулардың
 
көтерілуі
; 
ə
 - 
Перу
 
суық
 
ағысынан
 
экваторға
 
бағытталған
 
суық
 
ағыстар
123-
сурет
.
 
Дүниежүзілік
 
мұхит
 
суларындағы
 
апвеллинг
 
аудандары
:
Экватор
маңында
да
апвеллинг
зоналары
пайда
болады
, 
ол
əдетте
Солтүстік
 
Пассат
жəне
Оңтүстік
 
Пассат
ағыстарының
Тынық
мұхитындағы
Кромвелл
, 
Атлант
мұхитындағы
Ломоносов
қабат
асты
ағыстарының
шеткі
бөліктерін
өздерімен
бірге
қозғалысқа
келтіріп
, 
тереңдегі
салқын
сулардың
жоғары
көтерілуімен
түсіндіріледі
. 
Бұл
ағындар
жылдамдығы
150 
см
/
с
, 
кейде
одан
жоғары
жылдамдықпен
қозғалады
. 
Экваторлық
апвеллинг
аймақтарында
қалыптасатын
биомасса
осы
пассат
ағыстары
көмегімен
мұхиттың
басқа
бөліктеріне
та
-
сымалданады
. 
Экваторлық
апвеллинг
зонасындағы
биологиялық

251
өнімділік
экваторлық
белдеудің
басқа
бөліктерімен
салыстырғанда
, 
40 
есе
жоғары
болып
келеді
.
Апвеллинг
құбылысы
кейбір
теңіздерде
де
байқалады
. 
Каспий
теңізінің
орталық
бөлігіндегі
шығыс
жағалауда
шығыс
желдерінің
қуатты
соғуына
байланысты
жазғы
апвеллинг
қалыптасады
. 
Апвел
-
линг
аймағындағы
судың
температурасы
4
0
С
-
ге
дейін
төмен
болады
. 
Қырым
түбегінің
оңтүстік
жағалауларында
қысқа
уақытқа
соғатын
қуатты
желдер
əсерінен
су
температурасы
5
0
С
,
кейде
10
0
С
-
ге
дейін
өзгереді
.
Апвеллинг
зоналары
ежелден
дүниежүзілік
мұхиттағы
кəсіптік
балық
аулаудың
негізгі
аудандары
болып
саналады
.
Мұхит
суының
96,5%-
ын
таза
су
құрайды
, 
қалған
3,5%-
ы
еріген
тұздардың
үлесіне
тиеді
. 
Сондықтан
мұхит
суының
басты
қасиетінің
бірі
– 
тұздылығы
 
болып
табылады
.
 
Дүниежүзілік
мұхитта
шамамен
, 49,2
×
10
15
тонна
еріген
тұз
бар
деп
есептеледі
. 
Аталған
тұзды
құрғақ
күйінде
жер
бетіне
біркелкі
етіп
таратып
жайса
, 
Жер
шарын
қалыңдығы
150 
м
тұз
қабаты
көмкерген
болар
еді
. 
Осыншама
мол
тұздың
миллиондаған
жылдар
бойы
жиналуының
өзі
Жердің
геологиялық
тарихымен
тығыз
байла
-
ныста
жүрген
күрделі
процесс
болып
табылады
.
Мұхит
суында
кездесетін
тұздар
арасында
ас
тұзы
(85%) 
ба
-
сым
, 
сондай
-
ақ
мұнда
магний
, 
кальций
жəне
т
.
б
. 
қосылыстар
бар
. 
Дүниежүзілік
мұхиттағы
тұздардың
арақатынасы
барлық
бөлігінде
бірдей
, 
бірақ
оның
жеке
бөліктеріндегі
тұздылық
көрсеткіші
айырмашылық
жасайды
(
16-
кесте
). 
16-
кесте
. 
Мұхит
 
жəне
 
өзен
 
суының
 
тұздылық
 
көрсеткіштері
,%
№ Негізгі
 
қосылыстар
Мұхит
 
суы
Өзен
 
суы
1
Хлоридтер
88,7
5
2
Сульфаттар
10,8
10
3
Карбонаттар
0,3
60
4
Азот
, 
фосфор
, 
кремний
жəне
органикалық
қосылыстар
0,2
25
Барлығы
 
100
100
Дүниежүзілік
мұхит
суының
орташа
 
тұздылығы
35
0
/
00 
(
промил
-
ле
) 
шамасында
. 
Бұл
көрсеткіш
судың
беткі
қабаттарында
көбінесе
атмосфералық
жауын
-
шашын
мен
буланудың
арақатынасына
, 

252
сондай
-
ақ
географиялық
ендікке
байланысты
болады
. 
Булану
жа
-
уын
-
шашын
мөлшерінен
басым
болатын
аудандарда
мұхит
суының
тұздылығы
жоғары
болады
. 
Тропиктерге
таяу
аудандарда
тұздылық
36
0
/
00 
шамасында
болса
, 
Қызыл
теңіздің
солтүстігінде
Дүниежүзілік
мұхиттағы
ең
жоғары
тұздылық
(41
0
/
00
) 
байқалады
. 
Мұздықтардың
еріген
суымен
толығатын
жəне
жаңбыр
мол
жауатын
аудандарда
(
полярлық
жəне
экваторлық
ендіктер
) 
мұхит
суының
тұздылығы
төмендеу
болады
. 
Экватор
маңында
34
0
/
00 
шама
-
сында
, 
қоңыржай
жəне
поляр
ендіктерінде
33
0
/
00 
-
ге
жуық
. 
Мұхиттың
ірі
өзендер
келіп
құятын
бөліктерінде
де
су
тұздылығы
ашық
мұхитқа
қарағанда
төмен
болады
. 
Бұл
құбылыс
Амазонка
өзенінің
сағасында
жағалаудан
150 
км
қашықтығында
да
байқалады
. 
Мұхит
суының
орташа
тұздылығы
бірдей
нүктелерін
қосатын
сызықты
– 
изогалин
 
сызығы
 
деп
атайды
.
Мұхит
суының
құрамында
тұздардан
басқа
, 
орасан
мол
мөлшерде
еріген
газдар
кездеседі
. 
Олар
мұхитқа
атмосферадан
келіп
түседі
, 
сондай
-
ақ
суасты
жанартаулары
атқылау
барысында
, 
суда
жүретін
химиялық
жəне
биологиялық
процестер
нəтижесінде
бөлініп
шығады
. 
Мұхит
суында
кездесетін
маңызды
газдарға
оттегі
, 
көмірқышқыл
газы
, 
азот
жəне
күкіртсутек
жатады
. 
Оттегін
мұхитта
тіршілік
ететін
балдырлар
фотосинтез
процесі
барысында
бөліп
шығарады
, 
едəуір
бөлігі
ауадан
алынады
. 
Мұхит
суы
құрамында
тереңдеген
сайын
оттегі
мөлшері
азая
береді
. 
Күкіртсутек
бактериялардың
тіршілік
əрекеті
нəтижесінде
түзіледі
, 
бұл
газ
басқа
тіршілік
иелері
үшін
өте
зиянды
. 
Қара
теңіздің
терең
қабаттарында
күкіртсутектің
мөлшері
6,5 
см
3
/
л
жетеді
, 
сондықтан
теңіздің
бұл
бөлігінде
тіршілік
жоқтың
қасы
. 
Мұхит
суындағы
еріген
газдардың
мөлшері
температураға
тікелей
байла
-
нысты
; 
су
салқын
болған
сайын
оның
құрамындағы
газ
мөлшерінің
концентрациясы
да
артады
. 
Мұхит
суының
тұздылығы
онда
жүретін
көптеген
табиғи
про
-
цестерге
ықпал
етіп
, 
сол
арқылы
бүкіл
Жер
шары
табиғатының
ерекшеліктерін
қалыптастыруға
қатынасады
. 
Судың
тұздылығы
артқан
сайын
оның
қату
температурасы
да
төмендей
береді
. 
Екі
жарты
шардың
полярлық
аймақтары
мен
оған
жалғас
жатқан
материктер
жағалауларында
мұз
жабыны
пайда
болады
. 
Олар
мерзімдік
, 
бір
жылдық
жəне
көп
жылдық
мұздар
деп
бөлінеді
. 
Тұрақты
мұз
жамылғысы
Солтүстік
мұзды
мұхиттың
70%-
ға
жуық

253
акваториясын
жауып
жатыр
. 
Оларды

жүктеу/скачать 8,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: