Химия есептері мен жаттығулары

19 
 
Осыдан  
.
56
300
082
,
0
46
200
5
,
1
г
RT
PVM
m






 
13-мысал. 22
0
 С және 5 атм қысымда 40 г кӛміртегі (ІІ) оксиді қандай 
кӛлем алады? 
Шешуі: Клапейрон – Менделеев теңдеуіне сан мәндерін қоямыз: 
.
9
,
6
28
5
295
082
,
0
40
л
PM
mRT
V






 
14-мысал. Кӛлемі 2 л жабық ыдысқа 27
0
 С температурада 0,5 г этилен 
жиналған. Қысым қанша екенін есептеп шығару керек. 
Шешуі: Теңдеу бойынша:  
VM
mRT
P

 
.
22
,
0
28
2
300
082
,
0
5
,
0
атм
P





 
 
Есептер  мен  жаттығулар.  1.  15°С-де  және  720  мм  сын.  бағ. 
қысымында  алынған  газдың  бipaз  мӛлшері  912  мл  кӛлем  алады.  Газың  осы 
мӛлшері қалыпты жағдайда қандай кӛлем алады? 
2.  47°С-де  200  л  газдың  қысымы  80  мм  сын  бағ.  Осы  газдың  қалыпты 
жағдайдағы кӛлемі қандай? 
3. 50°С жэне 2,5 атм қысымда 200 г метан қандай кӛлем алады? 
4.  27°С-де  жэне  380  мм  сын.  бағ.  қысымында  10  г  азоттың  алатын 
кӛлемі қандай? 
5.  77°С-де  және  2,5  атм  қысымда  сыйымдылығы  12  л  баллонға 
толтырылған аммиактың массасы қандай болады? 
6.  20°С  және  120  атм  қысымда  сыйымдылығы  25  л  баллонға 
толтырылған оттегі массасы қандай болады? 
7.  1 л озонның қалыпты жағдайдағы массасы қандай болады? 
8.  Қалыпты жағдайда 8,5 г күкіртсутегі қандай кӛлем алады? 
9.  Қалыпты  жағдайда  5  литрі  8  г  тартатын  газдың  сутегі  және  ауа 
бойынша тығыздығын табу керек? 
10.  Қалыпты  жағдайда  кӛлемі  200  мл  газдың  массасы  0,390  г.  Осы 
газдың молекулалық массасы қанша?  
11.  Кӛміртегі (ІІ) оксиді сутегі бойынша тығыздығы 14. Бұл газдың 25 
кг қалыпты жағдайда қандай кӛлем алады? 
12.  15°С-де  және  752  мм  сын.  бағ.  қысымында  1  г  бертолле  тұзы 
айырылғанда түзелетін оттегі кӛлемі қандай (қалыпты жағдайда) ? 

20 
 
 
3.  Химиялық эквивалент. 
Атомдық және молекулалық массаларын анықтау 
 
Химиялық эквивалент. Элементтің химиялық эквиваленті - 8 салмақ 
бөлік  оттегі  немесе  1,008  салмақ  сутегімен  қосылыса  алатын  немесе 
қосылыстарда  оттегі  мен  сутегінің  сондай  салмақ  мөлшерлерінің  орнын 
баса алатын салмақ мөлшері. 
Осыдан  оттегінің  эквиваленті  8,  ал  сутегінікі  1  болатыны  кӛрінеді. 
Қазіргі кезде эквиваленттің мольдік массасы М
Э
 пайдаланылады. Эквивалент 
- ӛлшемі жоқ нақты сан. Мысалы, М
Э
(О
2
) ═ 8, М
Э
(Н
2
) ═ 1. 
Күрделі  заттың  эквиваленті  де  –  кез  келген  басқа  заттың 
эквивалентімен  әрекеттесетін  массалық  бӛлігі.  Заттың  эквивалентінің 
мольдік  массасына  тең  етіп  алынған  грамм  -  санын  грамм  эквивалент  деп 
атайды.  
Химиялық  реакцияларда  жай  және  күрделі  заттардың  массалары 
эквиваленттеріне  пропорционал  салмақ  мөлшерде  қалдықсыз  әрекеттеседі 
(эквивалент заңы).  
Эквивалент заңының математикалық ӛрнегі: 
.
2
1
2
1
Э
Э
m
m

 
1
m
- бірінші заттың массасы 
2
m
- екінші заттың массасы 
1
Э
 - бірінші заттың эквиваленті 
2
Э
 - екінші заттың эквиваленті. 
Тәжірибе  жүзінде  элементтердің  эквиваленті  оттегі,  сутегі  немесе 
эквиваленті белгілі басқа бір элемент бойынша анықталады. 
Реакцияға  қатысқан  заттардың  біреуі  қатты,  екіншісі  газ  болғанда 
эквивалент заңының формуласы  
 
.
Э
V
V
Э
m

 
Мұнда: 
m
- қатты заттың массасы, 
Э
- қатты заттың г- эквиваленті, 
V
- газдың кӛлемі, 
              
 
Э
V
- газдың грамм-эквивалентінің кӛлемі. 
Сутегі эквиваленті 1 молінің жартысына тең. Оның қалыпты жағдайдағы  
эквивалентінің  алатын 
кӛлемі: 
 
 
 
.
11200
2
,
11
2
4
,
22
2
мл
л
H
V




21 
 
Күрделі заттардың эквивалентін молекула құрамына сәйкес айқындауға 
да болады. 
Қышқыл  эквиваленті,  оның  молекулалық  массасын  әрбір 
молекуладан реакцияға қатысатын сутегі атомдарының санына бӛлу арқылы 
анықталады. Мысалы, күкіртті қышқылдың эквиваленті: 
Э


.
41
2
82
3
2


SO
H
 
Негіздің  эквиваленті  оның  молекулалық  массасын  құрамындағы 
гидроксотоптың  санына  бӛлгенде  шығатын  санға  тең.  Мысалы,  темір  (ІІІ) 
гидроксидінің эквиваленті: 
Э


.
7
,
35
3
107
)
(
3


OH
Fe
 
Тұз  эквивалентін  табу  үшін,  оның  молекулалық  массасын  молекула 
құрамындағы  металл  атомының  валенттілігінің  оның  индекс  санына 
кӛбейтіндісіне бӛледі. Мысалы, темір (ІІІ) сульфатының эквиваленті: 
Э


.
7
,
66
3
2
400
)
(
3
4
2



SO
Fe
 
Атомдық  массаларын  анықтау.  Атомдық  масса  дегеніміз-  элемент 
атомының  көміртектік  бірлікпен  алынған  массасы.  Көміртектік  бірлік  -
атомның  көміртегі  атомы  массасының 
12
1
  бөлігінен  неше  есе  көп  екенін 
көрсететін  сан.  Элементтің атомдық  массасына  тең етіп алынған грамм 
санын грамм- атом деп атайды. Кез-келген элементтің 1 атомында 6,02∙10
23
 
атом болады. Атомдық массаларды анықтаудың бірнеше тәсілдері бар. 
Элементтің  атомдық  массасы  оның    эквиваленті  мен  валенттігінің 
кӛбейтіндісіне  тең.  Атомдық  массаны  А,  валенттілікті  В-мен  белгілеп,  бұл 
тәуелділікті былай кӛрсетуге болады: 
;
B
Э
A


                     
;
B
A
Э

                        
.
Э
A
B

 
Эквивалентті табу формуласынан валенттілігі ауыспалы элементтердің 
бірнеше  эквиваленті  болатыны  кӛрінеді.  Мысалы,  азот  элементінің  сутектік 
және  оттектік  қосылыстарында  5  эквиваленті  бар:  азоттың  (І) 
оксидінде
)
(
2
O
N
азоттың  эквиваленті  –  14,  (ІІ)  оксидінде 
)
(NO
-7,  азотты 
ангидридте 
)
(
3
2
O
N
-4,7    т.с.с.  Атомдық  масса,  эквивалент  және  валенттік 
арасындағы  байланысты  элементтің  дәл  атомдық  массасын  табу  үшін 
пайдаланады. 
Қатты  заттардың  атомдық  массаларын  Дюлонг  және  Пти  ережесін 
қолданып  анықтайды.  Бұл  ереже  жай  заттың  меншікті  және  атомдық  жылу 
сыйымдылығы түсініктеріне негізделген. 
1  г затты  1
0
С  –ге дейін  қыздыруға жұмсалатын  жылудың  мөлшерін 
меншікті жылу сыйымдылығы деп атайды. 
Атомдық жылу сыйымдылығы дегеніміз- жай заттың 1 атомын 1
0
С –
ге  дейін  қыздыру  үшін  жұмсалатын  жылу  мөлшері.  Атомдық  жылу 

22 
 
сыйымдылығы  сол  заттың  меншікті  жылу  сыйымдылығы  мен  атомдық 
массасының көбейтіндісіне тең: 
.
A
C
C
M
A


 
A
C
- атомдық жылу сыйымдылығы, 
M
C
- меншікті жылу сыйымдылығы 
A
 -атомдық масса. 
Дюлонг және Пти ережесі бойынша кӛпшілік жай заттардың меншікті жылу 
сыйымдылығы мен атомдық массаларының кӛбейтіндісі тұрақты шама 

 6,3 
-ке тең.  
,
3
,
6


A
C
M
         осыдан 
M
C
A
3
,
6

. 
1-мысал.  10,4  г  хром  оксидінде  15,2  г  оксид  түзілді.  Хромның 
эквиваленті нешеге тең?  
Шешуі.  Берілгені: 
 
 
 
.
8
,
8
,
4
4
,
10
2
,
15
,
4
,
10
2





О
Э
г
O
m
г
Cr
m
 
.
2
1
2
1
Э
Э
m
m

 
Берілген шамаларды формулаға қойсақ: 
.
3
,
17
8
,
4
8
4
,
10



Cr
Э
 
Жауабы: 
.
3
,
17

Cr
Э
 
2-мысал.  0,6  г  металл  қышқылда  ерігенде  бӛлінген  сутегінің  қалыпты 
жағдайдағы кӛлемі 560 мл. Металдың эквиваленті нешеге тең? 
Шешуі.  Реакцияға  қатысқан  заттардың  біреуі  қатты,  екіншісі  газ 
болғанда эквивалент заңының формуласы:  
 
.
Э
V
V
Э
m

 
Жоғарыда келтірілген формулаға сан мәндерін қоямыз: 
.
1
,
12
560
11200
6
,
0



Me
Э
 
3-мысал. 0,402 г таза металдан 0,434 г оксид алынды. Оксидтің 
эквивалентін табу керек. 
Шешуі. Оксид эквиваленті оттегі бойынша анықталады. Реакцияға 
қатысқан оттегінің массасы:  
.
032
,
0
402
,
0
434
,
0
2
г
m
O



 
Э
оксид
.
5
,
108
032
,
0
8
434
,
0



 

23 
 
4-  мысал.  0,392  г  фосфор  қышқылын  толық  бейтараптау  үшін  0,444  г 
сӛндірілген  әк  жұмсалды.  Сӛндірілген  әктің  эквиваленті  37.  Қышқылдың 
эквиваленті қанша? 
Шешуі. Есептің шартында берілгені бойынша: 
 
Э


.
7
,
32
444
,
0
37
392
,
0
4
2



SO
H
 
5-  мысал.  Үш  валентті  элементтің  эквиваленті  9.  Осы  элементтің 
атомдық массасы қаншаға тең? 
Шешуі. 
;
B
Э
A


 
Мысалда берілген элементтің атомдық массасы  
.
27
3
9



A
 
6-  мысал.  Тӛмендегі  мәліметтерге  сүйеніп  кӛміртегінің  атомдық 
массасын анықтау керек. 
 
Қосылыстың аты 
Молекулалық массасы 
Кӛміртегінің процент                                                                          
мӛлшері 
Метан 
16 
75 
Эфир 
74 
64,9 
Спирт 
46 
52,2 
Кӛмір қышқыл газы 
44 
27,3 
 
Шешуі.  Есептің  шартында  кӛміртегінің  газ  тәріздес  және  ұшқыш 
қосылыстарының молекулалық массалары, осы қосылыстардағы кӛміртегінің 
проценттік  мӛлшері  берілген.  Осыларға  сүйеніп  жеке  қосылыстардың  бір 
молекуласында кӛміртегі үлесін есептеп шығарамыз. 
Метан молекуласында                
.
.
12
100
75
16
б
к


 
Эфир молекуласында                  
.
.
48
100
9
,
64
74
б
к


 
Спирт молекуласында                  
.
.
24
100
2
,
52
46
б
к


     
Кӛмір қышқыл молекуласында  
.
.
12
100
3
,
27
44
б
к


 
Табылған  кӛміртектік  бірліктің  ең  азы  кӛміртегінің  атомдық  массасы 
болады,  ӛйткені,  қосылыс  құрамында  бір  атомнан  кем  кӛміртегі  болуы 
мүмкін  емес.  Атомдық  массаларды  анықтаудың  бұл  әдісін  Италия  ғалымы 
Канницаро ұсынды (1858), сондықтан Канницаро әдісі деп аталады. 
7-мысал.  Металдың  тәжірибе  жүзінде  табылған  меншікті  жылу 
сыйымдылығы  0,093.  Металдың  жуық  атомдық  массасын  есептеп  шығару 
керек. 

24 
 
Шешуі. 
M
C
A
3
,
6

 
Мысалда берілген металдың атомдық массасы 
.
7
,
67
093
,
0
3
,
6


A
 
Бұл  -  табылған  атомдық  массалардың  жуық  шамасы.  Атомдық 
массаның  дәл  шамасын  табу  үшін  элементтің  эквиваленті  мен  валенттігіне 
сүйенеді. Дәл атомдық массаны анықтау үшін есептің шартында элементтің 
эквиваленті немесе оны табуға болатын мәліметтер берілуі керек. 
8-мысал.  Металдың  оксидінде  19,66  оттегі  бар.  Меншікті  жылу 
сыйымдылығы 0,093. Осы металдың дәл атомдық массасы нешеге тең? 
Шешуі. Оксидтегі металдың мӛлшері: 100- 19,66=80,44. 
 
Металдың эквиваленті:                     Э
;
7
,
32
66
,
19
8
44
,
80



Me
 
металдың жуық атомдық массасы: 
.
7
,
67
093
,
0
3
,
6


A
 
Дәл атомдық массаны табу үшін 
металдың валенттігін анықтаймыз: 
 
 
А
дәл
,
В
Э


 яғни, А
дәл
.
4
,
65
2
7
,
32



 
 
Газдардың молекулалық массаларын анықтау.  
9-мысал. Қалыпты жағдайда 7,5 г этан 5,6 л кӛлем алады. Оның 
молекулалық массасы қанша? 
Шешуі. Берілгені: 


5
,
7
4
2

H
C
m
 г, 
                                                


6
,
5
4
2

H
C
V
л, 
                                 жағдай 
760
,
0
0


P
t
мм.с.б 
Этиленнің грамм-молекулалық массасы - 7,5 г қанша есе артық болса, оның 
мольдік  кӛлемі  5,6  л  сонша  есе  артық.  Есептің  мәні  осы  молекулалық 
кӛлемнің массасын табуда болып отыр, ол 
моль


30
6
,
5
4
,
22
5
,
7
4
2



H
C
 г.  
Жауабы: 


30
4
2

H
C
M
к.б. 
10-мысал.  Кӛлемі  380  мл  газдың  770  мм.с.б.  қысымы  және  27
0
С 
температурада  массасы  0,5  г.  Осы  газдың  молекулалық  массасын  есептеп 
шығару керек. 
Шешуі. Берілгені: 
5
,
0

m
г, 
380

V
 мл, 
770

P
 мм.с.б., 
.
2
7
,
32
7
,
67



Э
A
B

25 
 
.
300
27
273
0
0
0



T
 
Мұнда жағдай қалыптыдан ӛзгеше. Сондықтан молекулалық массаны 
табу үшін Клапейрон – Менделеев теңдеуін қолдану тиімді: 
 
,
RT
M
m
PV

 мұнан 
.
32
380
770
300
62400
5
,
0





M
 
Есептер мен жаттығулар. 1. 62°С және 758  мм.сын. бағ.  қысымында 
87  мл  зат  буының  массасы  0,24  г.  Заттың  молекулалық  массасын  есептеп 
шығару керек. 
2. 25°С және 745 мм сын. бағ. қысымында 304 мл газдың массасы 0,78 
г. Оның молекулалық массасы қандай? 
3.  Қалыпты  жағдайда  35,8  грамы  12,5  л  кӛлем  алатын  газдың 
молекулалық массасы қандай болады? 
4.  Газдың  ауа  бойынша  тығыздығы  0,55.  Оның  молекулалық  массасы 
қандай? 
5.  Оксидінің  құрамында  11,8%  оттегі  болатын  металдың  эквиваленті 
қанша? 
6.  Элементтің  сутектік  қосылысында  25%  сутегі  бар,  элементтің 
эквиваленті неге тең? 
7. 
7
2
5
2
2
,
,
O
Cl
O
Cl
O
Cl
 
және 
HCl
 
қосылыстарындағы 
хлордың 
эквиваленттері қандай болады? 
8.  1,5  г  үш  валентті  металл  жанғанда  2,835  г  оксид  түзілді.  Бұл  қай 
металл? 
9.  Металдың  21,6  г  оксидін  тотықсыздандырғанда  5,4  г  су  түзілді. 
Металдың эквиваленті қандай болады? 
10.  Магнийің  4  г  қосылыстарынан  0,328  г  сутегі,  35,4  г  күмісті,  10,5  г 
мысты ығыстырады. Магнийдің, күмістің және мыстың эквивалентін есептеп 
шығару керек. 
11.  Металдың  эквиваленті  20-ға  тең.  Осы  металдың  70  г  оксиді 
айрылғанда  қанша  металл  және  неше  кӛлем  оттегі  (қалыпты  жағдайда) 
бӛлінеді? 
12. Элементтің оттегімен жоғарғы валенттік косылысының формуласы 
Э0
3
, сутегімен қосылысында 1,54% сутегі бар. Бұл қай элемент? 
13. Элементтің меншікті жылу сыйымдылығы 0,053, эквиваленті 38,25, 
атомдық массасы қандай болады? 
14.  Металдың  меншікті  жылу  сыйымдылығы  0,031,  оның  оксидіндегі 
проценттік мӛлшері 86,6%. Бұл қай металл, оның дәл атомдық массасы неге 
тең? 
15.  Металл  хлоридінде  44,76%  хлор  бар.  Хлордың  эквиваленті  35,5. 
Металдың меншікті жылу сыйымдылығы 0,0074, осы металдың дәл атомдық 
массасын табу керек. 

26 
 
16.  16,345  г  металды  тотықтыру  үшін  2800  мл  оттегі  жұмсалды 
(қалыпты  жағдайда).  Металдың  меншікті  жылу  сыйымдылығы  0,093  болса, 
эквиваленті және дәл атомдық массасы қандай? 
17.  Металдың  2  г  күкірт  қышкылымен  әрекеттескенде  4,51  г  сульфат 
түзілді.  Металдың  меншікті  жылу  сыйымдылығы  0,057.  Металдың 
валенттілігі мен атомдық массасын табу керек? 
18.  Ванадий  оксидінде  76,1%,  ванадий  ангидридінде  56%,  ванадий 
фторидінде  47,2%,  ванадий  сульфидінде  51,5%  ванадий  бар.  Осыларға 
сүйеніп ванадийдың атомдык массасын табу керек. 
19.  Күкіртсутегінде  94,1%,  күкіртті  ангидридте 50%',  күкірткӛміртекте 
84,2%,  күкірт  ангидридінде  40%  күкірт  бар.  Осыларға  сүйеніп  күкірттің 
атомдық массасын тап. 
20.  Эквиваленті  9-ға  тең  7,2  г  металл  сутегімен  әрекеттескенде  неше 
кӛлем сутегі бӛлінеді? 
 
4. 
 Химиялық формулалар 
Заттардың химиялық формуласын табу 
 
Химиялық  қосылыстың  құрамы  тұрақты  болғандықтан  бір  ғана 
формуламен  ӛрнектеледі.  Химиялық  формула  заттың сапалық,  сандық  және 
атомдық  құрамын  кӛрсетеді,  ол  тәжірибеден  алынған  мәліметтерге  сүйеніп 
анықталады. 
Химиялық формулалар қарапайым және нақтылы формулалар деп екіге 
жіктеледі. Қарапайым формула зат молекуласының ең кіші бүтін сандармен 
алынған  атомдық  құрамын  білдіреді.  Оны  табу  үшін  заттың  процентпен 
немесе  массалық  бірлікпен  алынған  құрамы  мен  элементтердің  атомдық 
массаларын  білу  жеткілікті.  Нақтылы  формула  зат  молекуласы  құрамына 
кіретін элемент атомдарының дәл санын кӛрсетеді, сондықтан оны табу үшін 
заттың сандық құрамынан басқа молекуласының массасын білу керек. 
1-мысал. Құрамында 32,43% натрий, 22,55 % күкірт, 45,02 % оттегі бар 
заттың қарапайым формуласы қандай? 
Шешуі.  Алдымен  формуласы  ізделіп  отырған  зат  молекуласындағы 
натрий, күкірт және оттегі элементтерінің грамм-атом санын табу керек. Ол 
үшін проценттік қатынастарды массалық бӛлік қатынастарымен алмастырып, 
сәйкес  атомдық  массаларға  бӛлеміз.  Нәтижесінде  бӛлшек  сандар  қатынасы 
шығуы мүмкін, оларды бүтін сандарға айналдырамыз. Бұдан шыққан сандар 
формуладағы  атомдар  таңбасына  индекс  болып  жазылады.  Айтылғандарды 
орындалу тәртібі бойынша кесте түрінде былай жазады: 
2-кесте 
 
Элементтер 
Берілгені 
Табатынымыз 
грамм 
саны 
атомдық 
массалары 
атом саны 
атом 
саны 
заттың 
формуласы 
 және аты 
Натрий 
32,43 
23 
32,43:23=1,4 
2 
4
2
SO
Na
 

27 
 
Күкірт 
22,55 
32 
22,55:32=0,7 
1 
натрий 
сульфаты 
Оттегі 
45,02 
16 
45,02:16=2,8 
4 
Осы  мысалды  басқаша  жазып  шығаруға  да  болады.  Ол  үшін 
формуласын  іздеп
 
отырған  заттың  молекуласы  құрамына  кіретін  натрий 
атомдары  санын  x  –пен,  күкірт  атомдары  санын  y  –пен,  оттегі  атомдары 
санын  z-пен  белгілейміз.  Есептің  шартында  берілген  массалық  бӛліктеріне 
және  элементтердің  атомдық  массаларына  сүйеніп  белгісіздердің  мәнін 
табамыз: 
;
23
43
,
32

x
        
;
32
55
,
22

y
       
.
16
02
,
45

z
 
Осыдан  молекула  құрамына  кіретін  элемент  атомдары  санының  ӛзара 
қатынасы  
8
,
2
:
7
,
0
:
4
,
1
16
02
,
45
:
32
55
,
22
:
23
43
,
32
:
:


z
y
x
         немесе       
4
:
1
:
2
       
қатынасындай болады. Ендеше, заттың қарапайым формуласы -
4
2
SO
Na
. 
Келтірілген  мысалда  заттың  қарапайым  және  нақтылы  формулалары 
бірдей болып шықты, әдетте, бұл екеуі бір-біріне сәйкес келе бермейді. 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: