Суға байланысты өсімдіктердің экологиялық

68 
жасуша аралық қуыстары үлкен, ауамен толтырылған, 
түтіктері нашар жетілген болады.
Гигрофиттер 
деп, ауаның ылғалы жоғары болатын 
жерлерде өсетін өсімдіктерді айтады. Оларда судың 
булануын шектеуге арналған бейімделушілігі болмайды. 
Эпидермисінің 
жасушаларының 
қабықшалары 
мен 
кутикуласы жұқа, лептесік аппараттары жапырақ тақтасының 
бетінде бірыңғай орналасқан, жасушалары үлкен, борпылдақ 
бос жатады. Жарыққа қатынасына байланысты 
көлеңке 
сүйгіш 
өсімдіктер деген экологиялық топты бөледі. Бұл топқа 
жататын өсімдіктер барлық уақытта көлеңкелі жерде өседі. 
Бұлар негізінен орманның төменгі ярусын құрайтын 
көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Олардың сабақтары 
жіңішке, 
ұзын, 
арқаулық 
ұлпалары 
жетілмеген, 
хлорофиллдері аз болады. Бір өсімдіктің бөрікбасының 
деңгейінде 
жарық сүйгіш 
ж
ән
е 
көлеңке сүйгіш 
жапырақтар 
деп бөледі. Жарық сүйгіш жапырақтардың көптеген белгілері 
ксерофиттерге 
сәй
кес келеді. Өйткені ашық күнде, барлық 
уақытта өсімдіктерге жарық көп түседі де оны қыздырады, 
н
әти
жесінде судың булануы күшейеді. Көлеңкелі жердегі 
жапырақтардың белгілері көп жағдайда гигрофиттердің 
белгілерімен
сәй
кес келеді.
Жаңбырлы тропикалық ормандардың, көлеңке шамадан 
тыс көп түсетін жерлерінде, өркендердің негізгі бөлігін 
үстіңгі ярусқа, күннің көзіне алып шығатын, өсімдіктердің 
ерекше тіршілік формаларының лианалар мен эпифиттер 
қалыптасады.
Лианалар 
деп ағаштарға өрмелеп тез өсетін өсімдіктерді 
айтады. Олар қатты сүйенішті пайдаланып, күннің көзіне 
қарай жылжиды. 
Эпифиттер 
деп жердің бетінен көп жоғары 
жердегі ағаштардың діңдеріне қоныстанатын шөптесін 
өсімдіктерді айтады. Олар өз бетімен қоректенеді.
Өсімдіктер үшін экологиялық маңызы бар ауалы орта 
қасиеттерінің ішінде ауа қозғалысын атаған жөн. Бұл ауаның 
тік (вертикальді) бағыттағы ауа ағынының конвекциялы тоғы 
ж
ән
е ауа массасының горизонтальді қозғалысы – жел болу 
мүмкін. Алғашқысы ең бірінші жылу ырғағына (араластыру, 

69 
депрессияда суық массаның ағуы, дала ормандарына т.б.) 
әсер
етеді 
жә
не өсімдіктер тозаңының немесе өте ұсақ 
тұқымдарының тасымалдануы үшін маңызды. Өсімдік 
тіршілігі үшін ауаның горизонтальді қозғалысы – жел аса 
маңызды рөл атқарады. 
Өсімдіктерге желдің тікелей 
ә
сер етуі 
әр
түрлі. Бұл ең 
алдымен механикалық 
әсер
лер: өте қатты желдерде – сыну, 
тамырымен жұлыну, 
әсір
есе үлкен парусты ірі ағаштар. Өте 
күшті желдерден, көбінесе бұталы породалылар зақымданады 
- мысалы шыршалар, ал жапырақты породалылардан – қайың 
мен шамшат. Сондай-ақ 1-2 сағаттық күшті желден орманның 
бірнеше ондық гектар жері өлімге ұшыраған деген 
м
әл
іметтер бар.
Желге тұрақты - емен, сібір қарағайы, эвкалиптер, 
секвойя ж
ән
е де терең 
әр
і бұтақталған тамыр жүйелі 
өсімдіктер.
Ә
рқашан бір бағытта соғатын желдер ағаштардың 
бойының деформациясын туғызады: діңді ағаштың 
эксцентрикалық өсуі (3 - сурет). Жел қысымының 
әсер
інен 
діңнің иілуі; діңінің бірбүйірлілігіне 
әк
еліп соғатыны белгілі 
болған. Өте желді мекенорталарында (теңіз жағалаулары) 
ағаш діңдері «жалау» пішінді болады. (4,5 - суреттер).
Егер жел құмның немесе қардың ұсақ бөліктерін тасыса 
өсімдіктерге желдің механикалық 
ә
сері ұлғаяды. Шөлді 
облыстарда құмдыжел ағымынан жапырақтар мен бұтақтар 
үзіліп, қабық тегістеледі.
Желдің 
әсер
і төніп тұрған арктикалық ж
ән
е биіктаулы 
мекен орындарда «қарлы коррозия» - өте қатты 
жылдамдықпен ұшқан қардың бөліктері өсімдіктерді осып 
өтіп, өлім қаупін туғызады. Оның 
әсер
інен қыста қар 
жамылғысының үстіндегі өсімдіктің барлық бөлімдері өліп, 
қардың биіктігімен бірдей болып қырқылады.

70 
3 – сурет. Таймырдағы самырсын діңінің радиальды 
өсуіне басымды желдің деформациялық
әсер
і (Н.В.Ловелиус 
бойынша, 1973) 
1- діңнің жылдық өсу көлемі, 2-желдің қайталануы 
(бағыт бойынша) 
4 – сурет. Діңі бірбүйірлі шырша (желдің басымды 
бағытына сай) 
5 – сурет. Балтық теңізі жағалауындағы шыршаның 
жалау пішіні 

71 
Жел физиологиялық үрдістерге 
әсе
р ететіні белгілі. 
Сонымен қатар, жел өсімдіктің құрғап кетуіне де 
әсе
р етеді. 
Арнайы зерттеулер н
әти
жесінде жел өсімдік түрлеріне қарай 
әр
өсімдікке біркелкі 
әсер
етпейді: кейбіреуінде тіпті баяу 
желдің өзі судың қатты булануына 
әк
елсе, енді біреулерінде 
өте күшті желдің өзі судың мөлшеріне мүлдем 
әсер
етпейді. 
Атап өтсек, желде лептесіктерінің реттеуші рөлі күшейеді, ал 
желсіз ауа райында ол тек қатты құрғаған лептесіктерінде 
ғана көрініс береді.
Жапырақсыз өсімдіктер тек ақырын соққан желде ғана 
құрғап кетуге ұшырайды. Шөлейт афилльді ксерофиттерде 
(сексеуіл, шеркез) күшті жел кездерінде жылдық 
өркендерінің өсуі 2-3 есеге кемиді.
Жиі соққан ж
ән
е қатты желдің 
әсер
інен көптеген 
өсімдіктерде фотосинтез үрдісі төмендейді. Онымен бірге 
тыныс алу жиілейді. Бұл тыныс алудың жиілеуі, яғни 
органикалық заттардың жұмсалуы - желді аудандардағы 
өсімдіктердің аз өнімділікті деп есептейді [36].
Жел өсімдік тіршілігінде жағымды рөлдерді де атқарады. 
Желсіз анемофильді өсімдіктердің тозаңдануы жүрмес еді. 
Олардың қатарына шөптесін өсімдіктер, барлық астық 
дақылдар, қияқтар т.б. жатады. Анемофильдердің тозаңы 
жеңіл, құрғақ, кейбіреуінде өте көп көлемде. Мысалы, 
жүгерінің 
аталық 
себетінде 
50 
млн.-ға 
дейін. 
Анемефильдердің тозаң д
ән
дерінің экзинасы қатпарлы 
түзіліссіз жұқа. Тозаңдары он немесе жүздеген километрлерге 
дейін таралады.
Егер ауада тозаң көп болса, оның желмен таралуы 
күшейеді. Бұл үшін популяциядағы барлық өсімдіктер бір 
уақытта тозаңдарын шашу қерек, бұған көбіне астық 
дақылдары жатады, оның күндіз, түнде, таңертең гүлдейтін 
дақыл түрлері бар.
Жел анемохорлы өсімдіктердің тұқымдары мен 
ұрықтарын таратады. Осылай тасымалдануға олардың өте 
кішкене мөлшерлі болғандары мүмкіндік береді (мысалы: 
орхидеялар, шырмауықтар, верескалар). Ал ірілеулерінде 
«аэродинамикалық» қасиет бар, яғни олардың ұшуға ж
ән
е 

72 
желектенуге қабілеттілігі (тал, терек, кипрея) жоғары болып 
табылады. Оған түктері, қанат өсінділері, ауаға толған 
қабықтары мүмкіндік береді. 
Өсімдіктер тіршілігіне жел тек тікелей ғана емес, 
сонымен қатар басқа экологиялық факторлар ырғақтарын 
өзгерту арқылы жанама да 
әсер
етеді. Орман өсімдіктері үшін 
жел - жарық ырғағының нақ факторы (діңдердің шайқалуы-
көлеңкенің азаюы); далалы ж
ән
е шөлейт аудандарда жел - 
ауаның ыстық ж
ән
е құрғақ массасын тасымалдаушылар 
(құрғақтар, «ұстап қалу» мен «түсіру» д
ән
ді дақылдардың); 
өндірісті мекендерде жел - ауаны ластаушы. Сонымен бұл 
өсімдіктер тіршілігінің жалпы экологиялық жағдайын 
анықтайтын тікелей
жән
е жанам
а әсе
р ететін фактордың бірі. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: