Электролиз құбылысы қайда және не үшін қолданылады?

150
Тараудағы ең маңызды түйіндер
1. 
Электр тогы деп зарядтардың бағытталған қозғалысын ай-
тады.
2. Электр тогының күші
деп бірлік уақытта өткізгіштің 
көлденең қимасынан өтетін зарядтың мөлшерін айтады: I = 
q
t
. 
3. Электр кернеуі
деп тізбектің бір бөлігінен екінші бөлігіне 
бірлік зарядты тасу үшін Кулон күші мен бөгде күштердің жасаған 
жұмыстарының қосындысын айтады: U = 
А
б
q
+
А
к 
q
.
4. Тізбектің бөлігі үшін Ом заңы. 
Тізбектің бөлігіндегі токтың 
күші осы бөліктегі кернеуге тура пропорционал да, кедергісіне кері 
пропорционал: I = 
U
R
.
5.
Өткізгіштерді тізбектеп жалғау заңдылықтары:
 I = I
1 
= I
2 
= I
3 
= … = I
n 
= const.
 R = R
1 
+ R
2 
+ R
3 
+ … + R
n 
.
 U = U
1 
+ U
2 
+ U
3 
+ … + U
n 
.
6.
 
Өткізгіштерді параллель жалғау заңдылықтары:
 I = I
1 
+ I
2 
+ I
3 
+ … + I
n
1
R
 = 
1
R
1
 
+ 
1
R
2
 
+ 
1
R
3
 
+ … + 
1
R
n
 
.
 U = U
1 
= U
2 
= U
3 
= … = U
n 
= const.
7. Электр тогының жұмысы
 деп кернеу мен ток күшінің жұмыс 
істелген уақытқа көбейтіндісін айтады:
 А = IUt.
8. Электр тогының қуаты
деп ток күші мен кернеудің 
көбейтіндісін айтады: P = IU.
9.
 
Джоуль–Ленц заңын өрнектейтін формула
:
 Q = 
І
2
Rt.
10. Электролиз 
деп
 
тұрақты токтың әрекетінен
 
электро-
литтің ерітіндісіндегі заттардың электродтарда бөлініп шығу 
құбылысын айтады.
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

151
ЭЛЕКТРМАГНИТТІК ҚҰБЫЛЫСТАР
ОҚУШЫЛАР МЕҢГЕРУГЕ ТИІСТІ БАҒДАРЛАМАЛЫҚ МАҚСАТТАР:
– магниттердің негізгі қасиеттеріне сипаттама беру
және магнит өрісін күш сызықтары арқылы бейнелеу;
– магнит өрісінің сипаттамаларын түсіндіру;
– тогы бар түзу өткізгіштің және соленоидтың 
айналасындағы өріс сызықтарының бағытын анықтау;
– жолақ магнит пен соленоидтың магнит өрістерін салыстыру;
– магнит өрісінің тогы бар өткізгішке әсерін сипаттау; 
– электрқозғалтқыштың және электр өлшеуіш құралдардың 
жұмыс істеу принципін түсіндіру;
– электрмагниттік индукция құбылысын түсіндіру;
– Қазақстанда және дүниежүзінде электр энергиясын 
өндірудің мысалдарын келтіру.
X
X
X
X
X
X
X
X
VІ Т А Р А У
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

152
§30.
 
Бұл тарауда оқушылар терең игеруге міндетті алдыңғы бетте 
көрсетілген бағдарламалық оқу мақсаттарымен қатар, әр оқушының есінде 
ұзақ сақталуға тиісті мына негізгі физикалық ұғымдар қарастырылады: 
«магнит өрісі», «тогы бар өткізгіштің магнит өрісі», «магнит өрісінің токқа 
әрекеті», «электрмагниттік индукция». 
ТҰРАҚТЫ МАГНИТТЕР. МАГНИТ ӨРІСІ
1.
«Магнит» атауы ерте дүниеде Кіші Азиядағы «Магнесия» деп 
аталатын жер шоқысының атауынан тараған. Осы шоқыда өндірілетін 
кейбір тас қиыршықтары бір-біріне жабысып тартылатын қасиеттерімен 
ерекшеленетін. Біздің дәуірімізге дейінгі VI ғасырда грек ғұламасы Фалес 
«магнит» туралы алғашқы жазба дерек қалдырған. Гректер жабысқақ 
тастарды «Магнесия тасы» – «Magnetis litos» деп атаған. Магнесия 
тасына ұқсас (сурет 6.1, 
а
) қасиеттері бар кен көздерін «магнетит» кен 
орындары деп атайды, оларға негізінен темір кеніштері жатады.
Әлемдегі ең ірі магнетит кеніштерінің бірі – Қостанай облысындағы 
Соколов-Сарыбай кеніші. Оның байытылған кендері (сурет 6.1, 
а
және 
ә
)
Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы еңбек жолын бас-
таған Теміртау металлургия комбинатында қорытылып, сапалы өнімдер 
алынады.
Қ а з а қ ш а
О р ы с ш а
А ғ ы л ш ы н ш а
Тұрақты магниттер 
Постоянные магниты
Permanent Magnets
Магнит өрісі 
Магнитное поле
A magnetic field
Оң қол ережесі 
Правило правой руки
Rule of the right hand
 Бұранда ережесі 
Правило буравчика
Rule drills
Электрмагнит 
Электромагнит
Electromagnet
Сол қол ережесі 
Правило левой руки
The rule of the left hand
Индукциялық ток
 
Индукционный ток
Induction current
Генератор 
 
Генератор 
Generator 
Тараудағы физика терминдерінің қазақ, орыс және ағылшын
тілдеріндегі минимумы
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

153
Сурет 6.1. Табиғи магниттер
а)
ә)
б)
2.
Темірмен қатар никель мен кобальт элементтері де магниттік 
қасиеттерімен ерекшеленеді. Аталған элеметтерден немесе олардың басқа 
элементтермен қоспаларынан әртүрлі пішіндегі 
тұрақты магниттер
жасалады. 
Тұрақты магниттер
 деп магниттік қасиеттерін ұзақ сақтайтын 
денелерді айтады.
Магниттерді бір-біріне жақындатқанда олар белгілі бір күшпен 
әрекеттеседі. Магниттердің бірін-бірі тартатын ұштарын олардың әраттас 
полюстері деп, ал тебілетін ұштарын аттас полюстері деп атайды. Соны-
мен, магниттің бір ұшын 
солтүстік полюс
, екінші ұшын 
оңтүстік полюс
деп атау тарихи қалыптасқан.
 
Солтүстік полюсті 
N 
таңбасымен белгілеп, 
әдетте, көк түске бояйды; оңтүстік полюсті
 S
таңбасымен белгілеп, қызыл 
түспен бояйды (сурет 6.2, 
б
). Магниттің көптеген қасиеттері тәжірибеде 
анықталды. Мысалы, магнитті ортасынан бөлсек, оның полюстері бір-
бірінен ажырамайды. Магнитті қанша ұсақтап бөлсек те, оның әрбір 
бөлшегі екі полюстің бірлігін сақтап қалады. Магниттің тартатын 
күші оның ортасында аз да, екі ұшында әлдеқайда үлкен. Сондықтан 
магниттің тарту күшін өсіре түсу үшін оны иіп, доға түрінде жасайды. 
а)
ә)
б)
Сурет 6.2. Тұрақты зарядтың және тұрақты магниттің өрістері
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

154
Тұрақты магнитті қыздырғанда немесе қатты соққылағанда магниттік 
қасиеттерінен айырылады.
3.
Магниттердің бір-бірімен әрекеттесуінің электр зарядтарының өзара 
әрекеттесуіне ұқсастығы бар. Біз 4-тарауда берілген зарядтың төңірегін- 
дегі электр өрісін зерттеу үшін басқа бір 
«сынақ зарядын»
пайдаланған 
едік. Сол сияқты, магниттің төңірегіндегі өрісті зерттеу үшін де элемен- 
тар 
«сынақ магнитті»
пайдаланамыз. Сынақ магниттерінің рөлін өріс- 
терін ескермеуге болатын ұсақ болат ұнтақтары немесе кішкентай маг-
нит тілшелері атқарады. 
Тұрақты магниттердің төңіректерінде де олардың 
сынақ магнитімен
әрекеттесулерін туғызатын ерекше өрістің бар екеніне тәжірибе жасап 
көз жеткізе аламыз. Ол үшін жолақ магниттің үстін қатырма қағазбен 
жа уып, зертханаларға арналған ұсақ болат ұнтақтарын оның бетіне 
біркелкі себейік. Егер қарындаш немесе қаламмен қағаз тілімін жай-
лап соқсақ, онда ұнтақтарға белгісіз күштер әрекет етіп, олар белгілі бір 
тәртіппен орналасады (сурет 6.2, 
ә
). 
Ал егер ұсақ болат ұнтақтарының орнына бірнеше магнит тілшеле-
рін пайдалансақ, онда белгісіз күштердің әрекет етуінен әр тілшенің 
әртүрлі бұрыштарға бұрылып орналасқанын көреміз. Сонымен, тәжірибе
нәтижелеріне сүйеніп, тұрақты магниттің төңірегінде 
сынақ магнитте-
ріне
әрекет жасайтын 
ерекше орта – белгілі бір өріс
бар деген қорытынды 
жасаймыз. 
Магнит өрісі
 деп магниттің төңірегіндегі басқа магнитке әрекет 
ететін айрықша ортаны айтады. 
4.
Магнит өрісін көрнекі түрде бейнелеу үшін электр өрісіндегі 
сияқты 
күш сызықтарын
пайдаланады. Мұндай күш сызықтары (су-
рет 6.2, 
б
) магнит өрісіндегі ұнтақтардың (сурет 6.2, 
ә
) реттеле орналасу 
қалыптарына ұқсас салынады.
Магнит өрісінің күш сызықтары
деп тұрақты магниттің төңі-
регінде белгілі ретпен орналасқан болат ұнтақтары арқылы өтетін 
сызықтарды айтады.
Магнит өрісі мен электр өрістерінің сыртқы ұқсастықтары олардың 
арасында тығыз байланыстардың барлығын білдіреді. Электр өрісінің 
әрекетін күштік тұрғыдан сипаттайтын физикалық шаманы 
кернеулік 
деп атап, 
Е
әрпімен белгілеген едік (§20). Сол сияқты магнит өрісінің 
әрекетін күштік тұрғыдан сипаттайтын физикалық шаманы 
магнит 
индукциясының векторы
деп атап, 
В 
әрпімен таңбалайды. Электр өрі- 
сінің 
Е
кернеулік векторы да, магнит өрісінің 
В
индукция векторы да 
күш сызықтарына жанама болып орналасады (сурет 6.2). Электр өрісінің 
Е
кернеулік векторының күш сызықтары оң зарядтан теріс зарядарға 
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

155
қарай (сурет 6.2, 
а
), ал магнит өрісінің 
В
индукция векторының күш 
сызықтары магниттің солтүстік полюсінен оңтүстік полюсіне қарай (сурет 
6.2, 
б
) бағытталады. Алайда оларды бір түрлі өріске жатқызуға болмай-
ды. Олардың айырмашылықтары жоғары сыныптарда қарастырылады. 
5. 
Магниттік қасиеттер аспан денелеріне де тән. Мысалы, 
ғарыш кеңістігінен келетін метеориттер де магниттік қасиеттерімен 
ерекшеленеді. Сондай метеориттердің сынықтары Ресейдің Петер-
бургтегі «Тау-кен мұражайында» және Эстонияның Тарту универ-
ситетінің «Жаратылыстану мұража йында» сақтаулы тұр (сурет 6.1, 
б
).
Табиғи магниттерден ертеде компас (тұсбағдар) жасап, пайдалана 
бастаған қытайлықтар болатын. Компастың тілінің солтүстік полюсі 
(N) үнемі Жер шарының солтүстігіне Темірқазық жұлдызына қарай 
бағдарланып тұрады (сурет 6.3). Өйткені Жердің өзі де алып маг-
нит болып табылады. Оның магнит өрісінің оңтүстік полюсі (S) Жер 
шарының солтүстік жағында орналасқан. Ал магниттердің әраттас 
полюстері бір-біріне тартылатын болғандықтан, компастың солтүстік 
полюсі Жердің магнит өрісінің оңтүстік полюсіне қарай, яғни Жер 
шарының солтүстігіне қарай бағдарланады. Сондықтан компас 
көлік құралдарының барлық түрлерінде, тіпті ғарыш кемелерінде 
де бағдарды анықтайтын өте тамаша құрал болып табылады. Зерт-
теулер Жер ғана емес, Күннің де, алыстағы жұлдыздардың да, тіпті 
тозаңдар жиынтығынан тұратын «жұлдызаралық бұлттардың» да маг-
нит өрістерінің бар екенін көрсетеді. 
Жердің магнит өрісінің пайдасы орасан зор. Күн мен басқа жұл-
дыздар Ғаламдағы табиғи термоядролық атом реакторлары болып та-
былады. Олардан тарайтын аса қауіпті радиоактивті сәулелерді (заряд-
Сурет 6.3. Жер – алып магнит (оң жақ бұрышта компас)
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

156
талған бөлшектерді) Жердің магнит өрісі кері қайтарып, тіршілік 
иелерінің өмірін сақтайды. Сондай-ақ Жердін магнит өрісін пайдала-
нып, жануарлардың бағдар табатыны белгілі болды.
1.
«Магнит» сөзі нені білдіреді?
 
«Магнетит» кендеріне не жатады? 
Қазақстанда темір кендері қай өңірлерде өндіріледі және қай зауытта 
қорытылып шығарылады?
2.
Тұрақты магниттер деп нені айтады? Олардың қандай қасиеттері бар?
3.
Магнит өрісі деп нені айтады? Ондай ерекше өрістің бар екенін қандай 
тәжірибе растайды?
4.
Магнит күш сызықтары деп нені айтады? Магнит өрісінің электр 
өрісімен ұқсастығы бар ма, айырмашылығы қандай?
5.
Табиғи магниттер деп қандай магниттерді айтады, олар алғаш рет қан-
дай құралда қолданыс тапты? Жердің магнит өрісінің қандай пайдасы 
бар?
№8 зертханалық жұмыс
Тұрақты магниттің қасиеттерін зерделеу және магнит
өрістерінің бейнелерін алу
 
Жұмыстың мақсаты:
тұрақты магниттің полюстерімен танысу және 
пішіндері әртүрлі магниттердің төңірегінде магнит өрістерінің қандай сызықтар 
туғызатынын көрсету.
Аспаптар мен жабдықтар:
пішіндері әртүрлі магниттер (жазық, таға 
тәрізді, дөңгелек және шыбық пішінді); темір үгінділері; бір бет қағаз; ағаш не-
месе қағаз тостаған.
Жұмыс барысы
. 1. Тостағанға темір үгіндісін себіңдер. Олардың үстіне
зерттейтін магниттеріңді салып, әрі-бері аударыңдар.
2. Магниттерді қолдарыңа алып, оларға темір үгінділерінің қалай тар-
тылғанына, қай жерде қанша үгіндінің жабысқанына зер салыңдар.
3. Магниттердің суреттерін дәптерлеріңе салып, үгінділердің көп жабысқан 
тұстарын белгілеп бейнелеңдер.
4. Үгінділер жабысқан екі жазық және екі таға тәрізді магниттерді гори-
зонталь қағаздың бетіне қойып, бір-біріне әртүрлі полюстерін жақындатыңдар 
(үгінділерді қосымша себулеріңе болады). Қандай құбылыстың орын алғанын 
суреттеп жазыңдар.
5. Үстелдің үстіндегі магниттің бетін қағазбен жауып, оған темір үгіндісін 
жайлап себіңдер.
6. Қағаз бетінде пайда болған магнит күш сызықтарының суреттерін 
дәптерлеріңе түсіріп сызыңдар.
7. Мұндай қарекетті магниттің әр түрі үшін орындаңдар. 
?
Сұрақтар
Все
учебники
Казахстана
на
OKULYK.KZ
*
Книга
предоставлена
исключительно
в
образовательных
целях
согласно
Приказа
Министра
образования
и
науки
Республики
Казахстан
от
17 
мая
2019 
года
№
217

157
 
Сурет 6.4. Эрстед тәжірибесі

жүктеу/скачать 4,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: