Педагогикалықинституты аманжолкүзембайұлы деректану

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

бет	10/23
Дата	17.03.2020
өлшемі	2,74 Mb.
	#60307

1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 ... 23

Байланысты:
5316dca4b6f55196e5e5a951d6210a82

Агиогра_́фия (грек – киелі;– жазамын) – діни тақырыпта жазылған шығармалар. *Дидактикалық әдебиет– ғылыми, философиялық, моральдық, діни идеяларды және уағыз, ғибрат ойларды білдіретін шығармалар. Онда көркем сурет пен бейнелеуден гөрі байлам, пікір, тұжырым, өсиет, уағыз, насихат басым болады.
*Тарихи публицистика – қоғамдық салада туындайтын тарихи деректің бір түрі.Публицистика қандай да бір маңызды мәселе жайлы әлеуметтік қоғамға пікірін білдіру жатады.Сонымен публицистика термінін нақты өмір құбылысына қатысты қарастырғанда, шығыс славян, поляк, неміс тағы басқа тілдерде кең мағынада түсінуге болады.
Қазақ публицистикасында ғасырлар қойнауындағы ауызша , жазбаша жәдігерлерді кездестіріледі. Олар Күлтегін, Тоныкөк, Орхон, Енисей ескерткіштерін жатқызуға болады.
*Жеке тұлғалақ деректері – өткен заманның ерекше мәліметтер тобын ұсынады. Жазбаша дерек көзі ретінде нақты шығу тегі бойынша адамға байланысты ерекшелінеді. Деректанулық талдаудатарихи ғылымда нақты қаралады және басқа да ғылым салаларында соның ішінде гуманитарлық пәндерде белсенді пайдаланылады. Тарихи, мәдени , әдеби, лингвистикалық және т.б. зерттеулерде жеке тектік деректерге сүйенеді, сол дәуірде болып жатқан оқиға тұрғысында терең түсінуге мүмкіндік береді.
Жеке тектік деректердің жалпы түсінігі тарихи деректерде әдіснамалық тәсілдерге байланысты белгіленген. Негізге ала отырып, олардың дерек көздерін анықтау, жеке тектік деректердің айналасында екі ұғым бар – мемуарлық және тұлғалық-коммуникациялық жазбаша деректер.
*Мемуар (ғұмырнама) – жеке тектік деректердің бір түрі болып табылады, оқиғалар туралы өзі қатысқан немесе сол заманда болған адамның жазбалары. Ғұмырнамада мәтіннің нақтылығымен ерекшелінеді, бірақ шын мәнінде барлық ғұмырнамалар шыншыл және дәл болып табылмайды. Ғұмырнама, хроника, өмірбаян осы ұғымдар өмірде синоним ретінде пайдаланылуы мүмкін. Ғұмырнамашылар өз өмірін тарихи контекст ретінде ұғынуға тырысады, белгілі бір тарихи процесс ретінде өз іс-әрекетін сипаттайды. Көпдеген ғұмырнамалар тарихты өзінің нақты бір ролі бар тұлғалармен жазылған (Уинстон Черчилль, Шарль Де Голь, Екатерина ІІ). Олар белгілі бір уақытты, өмір бойы бір ма-ңызды оқиғаларын кейде күнделікті өмірінің ұсақ мәліметтерді қамтуы мүмкін. Осыған қатысты ғұмырнама тарихи дерек ретінде маңызды. Нарративті деректермен жұмыс істеу:
–деректің мазмұнын талдау, жоспар құру,жазба деректерге қарастырылған мәселелерге жауап іздеу, бірнешежазба деректісалыстыра отырып, оған сыни баға беру ұсынылады.
73

– деректердің маңыздылығы мен мазмұнына, тақырыпқа сәйкестігіне қарай топтау, оның мазмұнын қысқаша баяндау, оқыған дерек бойынша тұжырым қалыптастыруды үйретеді.
Тарихи деректермен жұмыс істеу кезінде білім алушылардың танымдық мүмкіндіктерін ескеру арқылы үш түрлі деңгейдегі күрделі тапсырмалар дайындалады:
1) деректерді талдау – одан дәйектер алу – оларды ауызша әңгімелеп, жазбаша шығармада, сурет арқылы түсіндіру. Деректі сипаттау мен картаның; құқықтық күнделік пенкүнделік жазбалардың; кез келген тұлғаның мемуарлары, хаттары және портреті байланыстырылуы мүмкін.
2)деректерге сұрақтар ойлап тауып, сөзжұмбақтар құрастырады, оқиғалардысипаттай келе өз мәтіндерін жазады. Деректермен осылай жұмыс жасау шығармашылық ойлауын дамытуға ықпал етеді, бірақ еңбекті көп қажет етіп, уақытты да көп алады.

деректермен жұмыс жасау барысында археологиялық қазба жұмыстары нәтижесінде табылған заттайдеректерді де сәйкестендіре отырып, өзінің дайындаған тақырыбын одан әрі көркемдей түседі.

Қазақстанның түріктанушылар мен шығыстанушыларды ортағасырлық жазба деректердің аз зерттелуін, деректерді классификациялаудағы қиындықтармен байланыстырады. Теориялық деректануда Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы жайлы деректер ішінде парсы және түркі деректерін территориялық сипатына қарай классификациялауда филолог – ғалым Ә.Құрышжановтың тізген жүйесі ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Ә.Құрышжанов кезеңдерді тарихи дәуірлерге байланысты тарихи деректерді жүйелі бірізділік тұрғысынан бөледі: ерте орта ғасыр (І–Хғғ.) – көне түркі жазбалар, орта орта ғасыр (ХІ–ХV ғғ.) – ескі түркі жазбалар және кейінгі орта ғасыр (XVI–XVIII ғғ.) – жаңа түркі жазбалар. Ғалым сонымен қатар жазба деректерді жазылу уақыты, қолдану аясы және тілдік ерекшеліктеріне қарай да классификациялайды.

Еуропа нарративті деректері

Ортағасырлық нарративті деректер саналуан. Өкініштісі, біздің заманымызға дейін олардың көпшілігі жетпеген. Жазу материалдарының тапшылығынан немесе олардың қымбатшылығынан жазылған бір ескеткішті өшіріп оның үстіне екіншісін жазған (палимпсестілер).

Орта ғасырдың алғашқы дәуірінде көбінесебелгілі саяси оқиғалар жөнінде көлемді шығармалар жазылды. Олардың қатарына VІғасырда өмір сүрген византиялық тарихшы Кесарийлық Прокопидің «Юстиниан соғыстарының тарихы». Турлық Григоридің «Франктар тарихы» (VI в.), Мәртебелі Беданың «Ағылшын халқының шіркеулік тарихын» (VIII в.) жатқызуға болады.
Хроникалар мен тарихи шығармалармен қатар ортағасырлық тарихнамада ЭйнгардтыңІХ ғасырдың басында жазылған«Ұлы Карлдың өмірі» деп

аталатын өмірбаяндық және жыл сайынғы көрнекті оқиғаларды тіркеп отырған анналдар шығармалары да кездеседі.
*Анналдық шығармалар дегеніміз жылда болған,өзара байланысы жоқ саяси оқиғалар мен шіркеу өмірін баяндайтын қарапайым тілмен қысқаша жазылған әңгімелер жинағы.
Сонымен қатар ортағасырлық шығармалардың ішінде деректік мәні бар агиографиялық және христиан шіркеуінің әулие санатына қосқан тұлғаларының өмір жолдарыннасихаттайтын мәтіндерді айтуға болады.
XI–XVғасырларда да Еуропада нарративті деректер молынан жазылды.Ескі дәстүр бойынша–анналдар, хроника мен тарихи шығармалар пайда болды.Олардың көпшілігі крестшілер жорығына арналды.Шала сауатты рыцарь жазған «Деяния франков и прочих иерусалимцев»,бірінші жорыққа
қатынасқан маршал Шампани Жоффруаның«Взятие Константинополя»,және сол оқиғаны баяндағанРобер де Кларидің шығармалары маңызды деректер қатарына жатады.
ХІІІ ғасырдан бастап тұтастай бір ел туралы жазылған тарихи шығармалар пайда болды. Эпотолярлық жанркүш алып жүздеген,мыңдаған әртүрлі мазмұндаға хаттар жинағы жарық көрді. Феодализм заманында әдебиет саласында да рыцарлық романдардан бастап трубадурлар мен ваганттар поэзиясы, халық әндерінен балладаға дейінгі шығармалар жазылды.
Ол заманда публицистика жанры жеке бөлек шыға қоймаған кезі еді.Ондай жанр арнаулар мен философиялық трактаттарда көрініс тапты. Мысалы Рейм архиепископы Гинкмардың ІХ ғасырдың соңында король Карлға арнап жазған«О дворцовом игосударственном управлении» және Х ғасырдың орта шенінде жазылған Византия императоры VII Константинніңбаласы Романға
арнаған«Об управленииимперией»,трактаттары жатады. Мұндай шығармалардан тек сол замандағы қоғамдық ой-пікірді ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік құрлыс, ішкі және сыртқы саясат,ел ішіндегі әлеуметтік жағдай жөнінде мағұлмат алуға болады.
Халық әдебиетінің үлгілерінен де деректік мәні бар ақпарат алуға болады.
Фольклорлық шығармалардың жазбаша үлгілері қалыптасты.
*Немістің«Песнь о Хильдебранде» және ағылшынның «Беовульф», герман тайпаларының эпикалық ескерткіші «Песньо Нибелунгах», француздың «Песнь о Роланде», исланд сагтары әлемдік өркениетке қосылған үлес еді.Әрбіреуінеқысқаша тоқталыпөтелік.

ІХ ғасырға жататын көне германбатырлық жыры«Песнь оХи_́льде-бранде»толық сақталмаған. Оқиға «халықтардың ұлы көші» заманында өрбіген. Негізгі мазмұныәке мен бала арасындағы жекпе-жек шайқас. Хильдебранд есімді әскербасы өз билеушісімен келісе алмай, әйелі мен жас баласын тастап елден қашып шығуға мәжбүр болады. Гун королі Аттиладан пана тапқан ол 30 жылдан кейін гун әскерімен туған жеріне қайта оралады. Шекарада оны баласы Хадубранд өз әскерімен қарсы алады. Шайқас алдындағы азғана пікір алысу барысында әке баласы таниды да жекпе-жектен бас тартады. Әкесінің

әлдеқашан өлгеніне сенімді Хадубранд оныбаласымен шайқасуға мәжбүр етеді.
Осы жерде поэма үзілген. Оның немен аяқталғандығы бізге беймәлім.

*Ағылшын-саксон эпикалық поэмасы Бе_́овульф (аудармасы аю) Британ

аралдарына қоныс аударуына дейінгі Скандинавияда болған оқиғаларды

баяндайды. Мәтіні3182 жолдан тұрады, Еуропа халықтарының ең көлемді
шығармаларының бірі. Пайда болған уақыты VIIғасырдың соңы мен VIII
ғасырдың басы. Беовульф есімді батырдың қорқынышты әрі қауіпті құбыжық
Грендел мен оның анасыменкүресі баяндалады. Жыр христиан дінінің жаңа

ғана Еуропа елдеріне тарап жатқан уақытта пайда болған сияқты.

*Песнь о Нибелунгахорта ғасырдағы герман тайпаларының эпикалық

́
жыры.Авторы белгісіз.Жазылған уақыты шамамен ХІІ ғасырдың аяғы мен ХІІІғасырдың басы. Оқиға желісі V ғасырда өмір сүрген герман тайпаларының қарым қатынасы,сол заманда Рейн бойында билік еткен гун тайпаларымен туысқандық қатынас орнатуға ұмтылысы жайында өрбиді.
*Келесі бір поэма «Песнь о моём Сиде»дер аталады.Испан әдебиетінің озық үлгісі. Мұның авторы белгісіз. Пайда болған уақыты 1195–1207 жылдар аралығы.Испан халқының араб басқыншыларын қарсы соғысы баяндалады.
Негізгі кейіпкеріСидтарихи тұлға.Зерттеушілердің пікірінше оның прототипідворян текті,әскербасы РеконкистыРодриго (Руй) Диас де Вивар (1040–1099), ел қорғауда өзінің ерлігіменхалықтың жадында сақталған батыр.
*Роланд туралы жырфранцуз халқының ортағасырлық батырлық эпосы. Бүгінгі күнге дейін оның өзгеріске түскен нұсқалары ғана жеткен.Ең көне нұсқасы 1170жылы жазылғанОксфордта сақталған қолжазбасы.Жырға негіз болған жылнамашыЭйнхардтың“Ұлы Карлдың өмірін баяндау” атты туындысы. 778 жылғы француздардың басклерге қарсы шайқас тарихы баяндалады.
ІХ–Х ғасырларда жыр өңделіп, өзгертілді. Кейбіртрагедиялықоқиғалар басқаша
көріністермен ауыстырылды. Басклердің орнына сарациндіктер болып өзгерді.

Шын мәніндебір жылға жетпей аяқталғанКарлжорығы өзгертілген нұсқасында

жеті жылға созылды. Поэмағанегіз болғантарихиоқиға поэтикалық бейнелер
арқылы мүлдем жаңа сипатқа ие болды

«Роланд туралы жыр» алғаш 1837 жылыПарижде басылып шықты, авторы

белгісіз. 1864 жылыфранцузкомпозиторыО.Мерме«Роланд Ронсеваль шатқалында» аттыопераныңмузыкасын жазды.
Жиханкездіктің дамуы алыстағы елдер туралы,оған барар жол маршруттары навигациялық карта-портоландарды туғызды. Бізге белгілі XIII ғасырдағы Марко Полоның Азияға саяхаты.
*Марко Поло (1254–1324) тарихи тұлға– Италиясаяхатшысы.Орта ғасырлардаАзиятуралы аса бай географиялық және тарихи мағлұматтар
қалдырған.1271–75 жылдарыәкесіНикколоПоломен ағасыМаттео

Полоғаеріп,Қытайғасаяхат жасаған.Жерорта теңізі,Палестина,Кіші
Азия,Ирак,Иран,Памир тауыжәнеҚашғарияарқылы3 жылдан асажол жүріп,Пекингежжеткен.

1271–1275 ж.ж. олар теңізбен Кіші Азияның оңтүстік-шығыс жағалауына келіп
жетті,осы жерден Қытай құрлығына табан тіреді. Қытайда17 жылтұрды.Моңғолханы Құбылайдың қарамағында болып, Қытайды аралады. Қызмет бабыменҮндістанғабарып қайтты. Қытайда Полоның «мансабы өрледі»,қызметіменҚұбылай ханға қатты ұнап,елдің әр аймағына орын ауыстыра жүріп,Құбылай ханға 15 жыл қызмет етті.Ол ел басқарудың күрде-лілігі мен тиімділігіне,мәселен,пошта жүйесіне қатты таңданды.Осы жүйенің арқасында салт аттылар санаулы сағаттар ішінде патшалықтың ең шалғайдағы бұрышынан астанаға хабар жеткізетін(пошта жүйесін 300000 ат қамтамасыз етті).
1295 жылытеңіз жолыменОңтүстік Азияныайналып өтіп, Жерорта теңізі арқылы еліне қайтып оралды.Генуяменарадағы соғыста тұтқынға түскен.Тұтқында отырған кезінде түрмеде бірге отырған кәсіби жазушы
пизалықРустичеллоғаөзінің естеліктерін жаздырған. Оның еңбегі бүкілАзия,Солтүстік, Еуропажәне бірқатарАфрикаелдерінің географиясы, тарихы және халқы туралы құнды мағлұмат береді.Бұл кітап орасан табысқа ие
болды және XIV-XVI ғ.ғ теңізшілерге,картографтарға,жазушыларға айтарлықтай әсер етті.
Христафор Колумб Америкаға алғаш теңіз сапары кезінде оны өзімен бірге алып жүрді.Қытайға тап болған жағдайда кәдеге жарар деп дәмеленді. ХІV–ХV ғасырлардабұл естеліктерЕуропаныңбірқатар елдерінің тілдеріне аударылып, Азия картасын жасауға негіз болды. ХV–ХVІ ғасырлар даиспан және португал экспедицияларын ұйымдастырушылар оның еңбегінен Азия құрлығы батыстан шығысқа қарай созылып жатқандығын білді. Сөйтіп Еуропаның батыс және Азияның шығыс жағалауы бір-бірінежақын, Еуропадан батысқа қарай жүзген саяхатшы Үндістан жағалауынан шығады деген қорытынды жасалды. Мұндай сенім Х.КолумбтыңАмериканыашуына себеп болды.
*Игорь жасағы туралы жырорта ғасырлық әдеби ескерткіш.Жырдың сюжетіне – ХІ ғасырдаИгорь СвятославовичтіңКиев Русінде билік үшін талас кезінде өзіне қолдау көрсеткен қыпшақтарға опасыз қарсы жорығы, жасағының ойсырап жеңіліске ұшырауы, өзінің тұтқынға түсуі арқау болған. Сондай-ақ, жырда өзара қырқысып береке таппағанКиев Русікнязьдерінің тарихы, қыпшақтардың үстемдігі баяндалады.
Жыр – эпикалық шығарма болғанымен, онда лирикалық шегіністер, фольклорлық (жоқтау, жұбату, мадақ, т.б.) элементтер кездеседі. Жырдың поэтикалық, көркемдік қуатын байқататын әсірелеу, теңеу, ұлғайту сияқты бейнелеуіш құралдар мол.
Жырдың түпнұсқа қолжазбасы жоқ. Ал көшірме қолжазбасын тұңғыш рет граф А.И. Мусин-Пушкин діни ғимараттардың архивтері мен кітапханаларындағы көне қолжазбаларды жинау барысында кездестіріп, қайта көшірткен. Ал жырдың түпнұсқасы болып есептелетін алғашқы көшірме нұсқасы – 1812 жылғыМәскеудегіөрт кезінде Мусин-Пушкин үйімен қоса өртеніп кеткен. Түпнұсқа көшірменің осылайша жоғалуы ғалымдардың жырға күмәнмен қарауына негіз болды. Сондай-ақ, көптеген ғалымдар жырда түркі тілінің
77

ықпалы зор екенін, қайсыбір христиан дініне қатысты мәліметтердің қондырма екенін, жырды айтушы әрі оның кейіпкері Баян жыраудың бейнесі бұл шығарманы тудыруға түркі халықтарының да қатысы барлығын байқатады. «Игорь жасағы туралы жыр» туралы көптеген зерттеу еңбектер жазылған. Жыр ақынБ.Аманшинніңаудармасы бойынша қазақ тілінде жарық көрді (1951, 1985).

Ортағасырдағықазақ нарративті деректері

Бірнеше нарративті деректер өзінің көркем әдебиеттілігімен, түрлі құбылыстағы көркем бейнесімен айқындалады. Өз кезіндегі түрлі ортағасырлық шығармалар, хроникалар, шежірелер, өмірбаяндар, қандай да бір тарихи оқиғаларды жатқызуға болады.

Нарративті деректердің бірінші тобына парсы деректері жатады. Тарихты зерттеулердің аталмыш уақыт кезеңі көршілес және шығыс мемлекеттерінің жекелеген авторларының негізінен жазбаша материалдарға жүгінеді. Нарративті шығармаларындағы маңызды материалдар негізінен тарихи, географиялық және мемуарлы шығармалар болып табылады. Олардың бастысы парсы тілінде жазылған. Бұларды араб, түркі және шағатай тілдеріндегі шығармалар толықтырады, көрсетілген деректегі алшақтаған дең-гейі әртүрлі. Көршілес жатқан шығыс Түркістандық авторлардың еңбектері нақты деректермен жазылған. Сонымен бірге, өте көлемді және жеткілікті нақты мәліметтер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу туралы жазылған.
Қазақ хандығының тарихы өте күрделі әрі қызықты дәуірлерді басынан кешірді. Әсіресе ХV ғ. соңы мен ХVI ғасыр көп зерттелмеген әрі түрлі қиындықтар туындаған кезең болғандықтан, бұл кезеңді тарихи жазба деректер арқылы қалпына келтіру қажеттілігі туындап отыр. Ал бұл уақытта пайда болған деректердің өзін деректанулық талдаудан өткізіп, шынайылық деңгейін анықтау қажет. Онсыз таза тарихты қалпына келтіру мүмкін емес. Бұл деректерді тиімді пайдалану үшін классификациялаудың маңызы зор. Бүгінгі таңға дейін деректерді классификациялаудың ортақ және нақты жүйесі қалыптаспағанын да атап айту қажет. Тек қана белгілі бір авторлардың зерттеу кезеңі мен аумағына, деректерде сақталған ақпараттардың бірегейлігі мен ерекшелігіне қарай бөліп қарастыру принципі ғана негізге алынады.
Қазақстандық ғалымдар өз зерттеулерінде шығыстық жазба ескерткіштердің үзінділерін мейлінше көбірек пайдаланып, оларды ғылыми айналымға енгізе отырып, отандық деректану ғылымының қалыптасуына елеулі үлестерін қосты. Тарих философиясымен және тарихи зерттеулердің методологиясымен, деректанумен айналысатын еліміздегі тарихшы-медиевистердің бір тобы белгілі шығыстанушы-ғалым В.П.Юдиннің төңірегіне шоғырланды. Олар ортағасырлық шығыстық жазба деректерді салыстырмалы-мәтіндік талдау, оларды идеялық-саяси және текстологиялық ерекшеліктері бойынша жіктеу сияқты деректанулық мәселелерге үлкен көңіл қойды. Осының нәтижесінде ортағасырлық қазақ тарихына қатысты жазылған он жеті парсы және түркі деректер жинақтаған «XV–XVІІІ ғғ. Қазақ хандығы бойынша материалдар»
78

атты ұжымдық аударма-еңбек жарияланды. Қазақ хандығы дәуірінен мәлімет беретін бұл маңызды жазба ескерткіштер мыналар еді.
Түркі тілді деректер. Қазақ тарихының нарративті деректерінің ішінде орта ғасырдың соңғы дәуіріндегі түркі тілінде жазылған шығармалардың маңызы жоғары екендігі белгілі. Олар кейде парсы тілдес деректермен мазмұны жағынан, жазылу дәстүрі жағынан қабысып жатады.Оларда қазақ этносының қалыптасуы, қазақ хандығының құрылуы, оның алғашқы кезеңіндегі қым-қуат оқиғалар жөніндеқұнды мәліметтер бар. Сондай шығармалардың бірнешеуіне тоқтала кетейік.
*Қазіргі түркі халықтарының– оның ішінде қыпшақ тобына жататын ру - тайпаларының- қоғамдық, саяси – әлеуметтік, этнографиялық және мәдени тарихын зерттеуге «Кодекс Куманикус» материалдарының деректер ретінде тигізген пайдасы өте мол. Шығарма 164 беттен құралған қолжазба, алғашқы бетінде «1303 ж.» деген белгі бар. Авторы мен жазылған жері белгісіз.
Тіл ерекшелігі жағынан ол қазіргі түркі тілдерінің, солардың ішінде қазақ тілінің орта ғасырдағы табиғи қалпын көрсетеді. «Кодекс Куманикустен» қазіргі қазақ тілінің өзіндік ерекшелігі болып табылатын кейбір грамматикалық құбылыстар байқалады.Түркітану ғылымындағы жаңа деректер бойынша, бұл еңбек түпнұсқасы 1294 жылы жазылған да, оның бірінші көшірмесі 1303 жылы жасалған, ол 1330 жылы толығымен көшіріліп біткен. «Кодекс
Куманикус»Дешті қыпшақтанемесеҚырымда(Солхат қаласында)
жинастырылып, бір ізге түсірілген. Осы өңірді қоныстанған қыпшақтардыБатыс Еуропажұртшылығы кумандар деп атаған. 1303 жылы «Кодекс Куманикус» түпнұсқаданАлтын Ордамемлекетінің астанасы Сарай қаласының жанындағы Джан әулиенің ғибадатханасында көшірілген. «Кодекс Куманикус» готикалық көне қарпімен жазылған. Екі бөлімнен тұрады.
Біріншібөлімі(1–10 б.) – үш бағана етіп жазылған латынша-парсыша-куманша сөздік. Қалған жартысындағы сөздер лексикалық мағыналарына қарай топтастырылған. Мысалы, адамның дене мүшелерінің аттары, егіншілікке байланысты сөздер, т.б. Екінші бөлімі(111–164 б.) – діни уағыздар. Осы бөлімдегі мәтіндер мен жұмбақтарды көрнекті неміс түркітанушысы А. фон Габен «кумандар әдебиетінің үлгісі» деп таниды. Көптеген қыпшақ сөздері көне неміс тіліне, кейде латын тіліне де аударылып берілген. Жеке сөйлемдер мен сөз тізбектері, жеке сөз тізімдері мен аудармасыз берілген жұмбақтар, қыпшақ тілінің латынша жазылған қысқаша грамматикалық очеркі де бар.
Ол кезде (ХІІІ-ХІV ғасырларлар) Дунай өзенінен Жоңғар қақпасына дейінгі елдің бәрі де қыпшақ тілін түсінген. Батыс Еуропаның Шығысқа жорыққа шыққан адамдары Алдыңғы Азия, Таяу Азия, Кіші Азия, Орта Азия және Орта Азия елдерін аралау үшін куман (қыпшақ) тілін халықаралық тіл ретінде пайдалануға болады деп ұққан. Сол кездегі еуропалықтар үшін латын тілі қандай рөл атқарса, бірсыпыра Азия халықтары үшін куман (қыпшақ) тілі де сондай қызмет атқарған. «Кодекс Куманикус»ВенециядағыМарк әулие шіркеуінің кітапханасында сақтаулы.

Осы уақытқа дейін «Кодекс Куманикустің» қыпшақ тіліндегі бөлімі үш тілге аударылып, төрт рет басылып шықты:1828жылы француз тіліне (Г.Ю.Клапрот, Париж, 1–бөл.),1880жылы латын тіліне (А.Кун, Будапешт, 1–2-бөл.),1884жылы
неміс тіліне (В.В.Радлов,Санкт-Петербург, Кун баспасының негізінде),1936жылы түпнұсқа (факсимилие) түрінде бір рет жарық көрді (Грен-берг, Копенгаген, түпнұсқа),1942жылы (Гренберг, Копенгаген, куманша-немісше сөздік). Қолжазба қазіргі Тіл білімі институтында бірінші рет орыс тіліне аударылып, түгелдей баспаға (1972) дайындалды, ал парсыша бөлімі1972жылыИрандабасылып шықты.
*Орта ғасырдың аса маңызды тарихи және әдеби шығармаларының бірі,Жүсіп Баласағұнның "Құтадғу білік" (Құтты білім) деген еңбегі, Қарахан хандығы дәуірінде (1070 ж.) жазылды. Бұл – қазақстан мен Орта Азияның түркі тілдес халықтарының азаматтық әдебиетінің аса бағалы ескерткіші. Онда ақын заманындағы өмір шындығы, белгілі әлеуметтік топтардың қоғамдық санасы мен саяси концепциясы өзіндік ерекшеліктерімен суреттелген.
Құтадғу білік – қоғамдық – саяси өмірдің шиеленісуі нәтижесінде Қарахан мемлекетінің орталық өкіметі нәтижесінде Қарахан мемлекетінің орталық өкіметі әлсіреп, елге ыдырау қаупі төнген кезеңде, «мемлекетті қалай басқару керек, оның ішкі және сыртқы тәртібін сақтап отыру үшін қандай саясат жүргізу қажет, қоғам мүшелері арасындағы өзара қарым - қатынас қандай болу керек?» деген сұрақтарға жауап ретінде жазылған шығарма.
Құтадғу білікті жан – жақты зерттеп, оны басқа тілдерге аударма жасау саласында келелі жұмыс атқарған адам – академик В.В.Радлов. Ол осы шығарманы зерттеу, аудару, баспаға әзірлеу істерімен жиырма жыл (1890–1910) шұғылданған.
Оны тарих, әдебиеттану, тілі білімі тұрғысынан зерттеугеВ.В.Радловтан басқа да көптеген ғалымдар өз үлестерін қосты.
Жүсіп Баласағұнныңшығармасының Қазақстан тарихы ғылымындағы мәні ерекше зор. Бұл шығарма бертін келе қазақ халқының этникалық құрамына енген ру – тайпаларың ежелгі дәуірдегі шаруашылық – тіршілігін, қоғамдық өмірін, мәдениетін, т.б. зерттеп білу үшін аса қажетті тарихи дерек болып табылады [12,

б].

*Түркі тілдес қыпшақтардың ортағасыр тарихының құнды жазба деректерінің бірі –«Диуани луғат ат-түрк». (Түркі сөздерінің жинағы). Еңбек –ХІ ғасырда, Қарахан дәуірінде жазылған мұра, оның авторы – Қарахан әулетінен шыққан түркі ғалымы Махмұд Қашқари (1029–138 жылдар арасында Қашқарда туған, өлген жылы белгісіз), толық аты – Махмұд ибн ул - Хусаин ибн Мұхаммед ал - Қашқари.
Махмұд Қашқаридің өзі айтуынша, бұл еңбекті жазудан бұрын ол түріктердің барлық елі мен даласын түгел аралап шыққан. «диуани луғат ат – түркте» қамтылған сөздер түгелдей түркі тілдеріне тән сөздер. Ол сөздердің түсінігін Махмұд Қашқари араб тілінде жазған.
Кітапта қамтылған материалдары академик А.Н.Кононов бес салаға бөліп қараған. Олар: 1. белгілі бір тайпа тәндігі дәл көрсетілген сөздер қоры; 2. түркі
80

тайпаларының мекен-қоныстары жайындағы мәліметтер; 3. түркі тілдерін топтастыру; 4. түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы мәліметтер; 5. Түріктердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы және фольклоры жайындағы мәліметтер.
Махмұд еңбегін тек сөздік қана деп ұсынуға болмайды. Онда жеке сөздермен қатар ХІ ғасырда Орта Азия мен Қазақстан территориясы мекендеген халықтар тарихының құнды деректері мейлінше мол. Кітап алғашқы рет 1914 жылы түрік ғалымы Али Амири қолына түскен, ал Қиласали Рифат қолжазба көшірмесін 1915 жылы 1–2 кітап, 1917 жылы 3 кітап етіп Стамбұлда бастырып шығарған. СөздікҚазақстанда 1993 жылы жарық көрді.
*Фазлаллах Рашид ад-Диннің «Жами ат-тауарих» («Жылнамалар жинағы» 1310–1311жылдары аяқталған) деген тарихи еңбегі ХІІ-ХІІІ ғасырдағы сонғол және түрік тайпалары мен халықтарының тарихы жөніндегі мейлінше елеулі еңбек болып табылады. Раши ад-Дин шығармасының негізінде ресми монғол, хроникалары, монғолдар жаулап алған түрлі елдердің тарихи шығармалары, оқиғаларға қатысушы хабарламашылардың материалдары алынған. Әдет-ғұрыптар, діни нанымдар, көшпелі тұрмыс туралы, түрік және монғол тайпаларының орналасуы туралы мәліметтер алуан түрлі. «Жылнамалар жинағының» екінші томында тайпалардың этникалық құрамы, қазақстан моңғол ұлысының құрамына кірген кездегі оның топонимикасы, тарихи географиясы,саяси тарихы жөніндегі деректер. Орда –Ежен ұлысының тарихы, оның ұрпақтарының, басқа да Жошы ұрпақтарының генеалогиясы жөніндегі мәліметтер келтірілген.
Тауарих-и гузидайи нусрат-наме «Жеңістер кітабының таңдамалы тарихтары» деп аударылады. Авторы белгісіз.Түркі тілінде (ескі өзбек)Шейбани ханға (1451–1510) арналып жазылған шығарма. Кітап шамамен 1505 жылы жазылып біткен.Кейбір зерттеушілер кітаптың авторы ханның өзі болуы мүмкін деген болжам айтады. Тарихтан белгілі ол білімді адам болған,ақындықтан да кенде емес. Бізге дейін оның кейбір өлеңдері де жеткен.
Шығарманың бір нұсқасы Санкт-Петербург қаласындағы РҒА Азия халықтары институтында да екінші нұсқасы Британ музейінде сақтаулы. Алла Мурад Аннабой оглы дегенқоңырат руының оқымыстысы шығарманың қысқаша түрін 1815 жылы Бұхарада құрастырады.1849 жылы Қазан университетінің профес-соры И.Н.Березин кітаптың түркі тілінде бастырып шығарды.1967 жылы өзбек ғалымы А.М.Акрамов шығарманың факсимилесінжариялады. Оның фрагменттері мен аудармасын қазақстан-дық ғалым В.П.Юдин 1969 жылы «Материалы по истории казахских ханств XV–XVII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений)»деп аталатын жинаққа кіргізді.Кітапта түркі тайпаларының арғы тарихы,Шыңғыс хан туралы деректер бар.
Автордың айтуынша, ол деректердіДжувейни мен Рашид ад-Диннен алған. Одан басқа ол белгісіз автордың«Тарих-и арба улус» («Төрт ұлыстың тарихы»)пайдаланғандығын жасырмайды. Одан әрі ол атасы Әбілхайырдың көшпелі өзбектер мемлекетінің тағына отыруын,ноғай биі Ваккаспен

араздасуын және оның маңғыт пен қазақтармен күресін, Мұхаммед Шейбанидің ноғай биі Мұсаменіске аспай қалған келісімі жөнінде баяндайды. Кітапта,әсіресе,Әбілхайыр ұрпақтарының Мәуренахр жерін жаулау жөнінде толық мәлімет бар.Шығарма 1504 жылы Әндіжанды басып алу оқиғаларымен аяқталады.
*Камал ад-дин Бинаидің «Шайбани-наме» (Шайбан туралы кітап)деп аталатын шығармасы даШибандар әулетінің тарихына арналған.Авторы өз заманының белгілі тұлғасы,өнерпаз, әрі жазушы. Төменгі әлеуметтік топқа жатқанымен жасында жақсы білім алған. Өмір сүрген уақыты 1453–1512 жылдар аралығы. Карши қаласына сефевидтер әскері басып кіргенде мезгілсіз қаза болған. Ол Гератта,Иракта, Бұхара мен Самарқанда болған. Мәуеренахрды Мұхамед Шайбани басып алғанда ол жаңа ханға қызмет етеді.Оның ішінде екеуі1504 және 1510 жылдары жазылған «Шайбани-наме» және«Футухат-и хани» шығармаларында қазақтар туралы құнды мәліметтер бар. Бұл шығармаларға кезінде көптеген зерттеушілер көңіл аударған.А. Самойлович , М. Салье, П.П. Иванов, Р.Г. Мукминова, А. Мирзоев, С.К. Ибраимов,Б.А. Ахмедовсияқты ғалымдар Бинаи шығармаларын дерек ретінде өз еңбектерінде кеңінен пайдаланған.
*Абдаллах бен Мухаммад, басқа бір деректерде Абдаллах Балхи (XV ғасырдың соңы –XVI ғасырдың басы), есімді автордың жалпы тарихқа арналған «Зубдат аль-асар» (Жылнамалар қаймағы)атты кітабықазақтың саяси тарихының таптырмас дерегі. Ташкенттің билеушісі Келді Мухаммад-султанның тапсы-рысы бойынша жаздым дейді.Ол кітапты 1510 жылғы Мухаммад Шайбани-ханның қазақтарға жасаған сәтсіз жорығы , Қасым ханның Түркістан мен Тәшкентке жасаған сәтті жорығы,сияқты оқиғалар толық баяндалады. Компилятивті хроника сипатындағы шығармада мұсылман әулеттерінің тарихы, сол замандағы ел билеушілері жөнінде мәлімет береді. Өзінің көзімен көргендерімен қатар естігендерін де кітапқа кіргізген.
*Тарихшы, ақын, билеуші – Үндістанда Ұлы Моғолдар империясының негізін салушы Бабырдың (1483–1530) қазақ тарихы үшін құнды деректерінің бірі («Бабыр жазбалары») деген атпен белгілі болған еңбегі. Ол орта ғасырдағы тамаша тарихи–әдеби ескерткіштерінің бірі болып саналады. Бабыр сол дәуірдегі көптеген оқиғалардың куәгері ғана емес, тікелей қатысушысы да бол-ды.Бұл кітапта сол замандағы ғұрыптың мейлінше толық көрінісі берілген. «Бабырнамада» сондай-ақ ежелгі қазақ жеріндегі кен орындары, өзендер, көлдер, таулар, өсімдіктер мен жан – жануарлар дүниесі, т.б. әңгімеленген. Мысалы, қазақтың Түркістан, Сайрам, Отырар, т.б. шаһарлары туралы, Сырдария (Сейхун), Арыс, т.б. өзендері мен көлдері жөнінде қызықты мағлұматтар бар.
Абай, Шоқан және Мұхтар Әуезов «Бабырнаманы» қазақ халқыныңтарихынатікелейқатысты деректікшығармадеп таныған.
Тазкира-и муким хани(Муким ханныңғұмырнамасы) – тарихи шығарма. Аштархан әулеті кезіндегі Балх хандығының тарихына (1601 – 1702) арналған. Авторы – Мұхаммед Юсуф Мунши. Ол өз еңбегін Балх тағына 1697 жылы
82

Аштархан әулетінен шыққан Мұхаммед Муким хан келген кезде бастап, 1704 жылдан кейін аяқтаған.
Шығарма кіріспе мен үш тараудан тұрады. Кіріспеде түркі-монғол халықтарыныңаңыздағытүп ата-анасы Алан-гүл (Алан-гао) мен Түмен хан туралы және Шыңғыс ханның Мауераннахрды, Балх пен Бадахшанды жаулап алу тарихы қысқаша берілген. Бірінші тараудаОрталық Азияның Шайбани әулеті кезіндегі саяси тарихы қысқа баяндалған. Екінші тарауда Балх пен Бұхар хандығының ХVІІІ ғасырға дейінгі саяси, соның ішінде әлеуметтік-экономикалық тарихы, рухани және мәдени өмірі толық сипатталған. Үшінші тарау 1702 – 04 жылдар аралығындағы тарихи оқиғаларға арналған.
Еңбек Орталық Азия тарихынан құнды мағлұматтар беретін деректердің бірі.Балх пен БұхардыңҮндістан,Иран,Түркия,Қашқаржәне т.б. елдермен саяси қарым-қатынастары туралы мәліметтер бар. Онда Балх ханы Абд әл-Мүмин мен түріксұлтаныМұрат(1574–95),Үндістандағымоғолбилеушісі Аурангзеб пен Сұбханқұл хан, т.б. билеушілердің арасында жазылған хаттардың көшірмесі берілген.
ХVІІ ғасырдың екінші жартысындағы Хиуа мен Бұхар қарым-қатнастары туралы деректердің ішінде Әбілғазының және оның ұрпақтарының Бұхара мен Самарқандқа жасаған үздіксіз жорықтары туралы мәліметтер бар. Бұл тонаушылық жорықтар ақырында Хорезмдегі Шайбани әулетінің билігі құлап, онда 1688 жылдан бастапҚоңыратәулеті билігінің орнауына әкелді. Балхпен оның маңайындағы жерлерді мекендеген түркі тілдес тайпалар барлас, қоңырат, түркмен,алшын,қатаған, сарай, қалмақ, қыпшақ,найман, құрама, т.б. туралы құнды мағлұматтар бар.
Сондай-ақ қазақ пен бұхаралық билеушілердің, Оңтүстік Қазақстанның маңызды сауда-экономикалық орталықтары менТашкентүшін болған күрестері туралы мәліметтер назар аударарлық. «Тазкира-и Мукин хани» жан-жақты зерттеліп, бірнеше шет тілге аударылған. 1956 жылы профессор А.А. Семенов толық зерттеу жұмысы мен аудармасын жариялады.
*XVIғасырдың екінші жартысына жататын авторы белгісіз Кашқар сопыларының бірі Ходжа Мухаммад Шарифке арналғанагиографиялық шығарма«Тазкира-и Ходжа Мухаммад Шариф»(«Ходжа Мухаммад Шарифтің басынан кешкендері») атты шығарма қазақ тарихының дерегі болып саналады. Ол Сайрам қаласының тумасы, Самаркандта медресе бітірген. Оқуды бітірген соңҚашқар қаласына қоныс аударады.Қараханид ханы Сатук Богра-ханның мазарын паналайды.Жаркенд қаласында1656–1666 жылдар шамасында қайтыс болды.
«Тазкира» тұрмыстық әдебиет жанрна жатады. Кітаптың алғашқы бөлімінде сопылық тұрмыстың сипаты баяндалады, Ал екінші бөлімінде тарихи материалдар берілген.Шағатай әулетінің өкілі Абд аль-Латифтың қырғыз еліне жорығы , оның өлімі жөнінде мәліметтер бар. Ал енді осы оқиғаны сипаттайтын екінші бір деректерде Абд аль-Латиф қазақ хандарының қолынан қаза тапты делінеді.

*Ақын әрі ғалымМухаммад СалихШайбани-хананың ресми тарихының авторы. Оның Шайбани-наме («Шайбани туралы кітап»), атты еңбегіндеқазіргі Қазақстан мен Мәуренахр жеріндегі саяси ахуал баяндалады. ХVІ ғасырдың басында қазақстанның солтүстік және орталық бөлігіндегі Шыңғыс әулеті сұлтандар топтарының саяси билік үшін таласы жан-жақты қамтылған.
1500–1509 жылдар аралығындағы Мавераннахр менХорезмдегіШайбани-хан, Керей мен Жәнібек,Бурундук-ханменҚасыммен арасындағы қарым-қатынас,Сыр бойындағы қалалар үшін соғыс сөз болады. Сонымен қатаравтор қазақ даласының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, бір-біріне қарсы соғысқан елдердің әскері, мемлекеттік құрылымы жөнінде де мәліметтер бар. Елдің географиялықжағдайы, сол жерді мекендеген тайпалар мен ұлыстар туралы да жазылады.
*ӘбілғазыБаһадұр хан(1603–1664) – Хиуа ханы (1645–63), тарихшы-шежіреші. Үргеніште Жошы ұрпағынан тараған Арабмұхамед ханның отбасында туған. Әкесі Арабмұхамед хан 1602 жылы Хорезм ханы болып жарияланған. Арысхан медресесінде оқып, ғұлама ғалымдардан дәріс алған. Медреседе халық ауыз әдебиетін, тарихты оқып зерттеді, әскери өнер, мемлекет басқару ісін меңгерді.
Арабмұхамед ханның қартайған шағында балалары арасында билікке талас басталды. 17 жасынан бұл талас-тартысқа Әбілғазы да араласты. Оның аяғы ағайынды адамдар арасындағы қарулы қақтығысқа ұштасты. Сондай соғыстың бірінде 1621 жылыол ауыр жарақаттанып, Әмударияны жалғыз жүзіп өтіп, қашып құтылады. Маңғыстаудағы түрікмендерді, қазақ хандары Есім мен Тұрсынды паналайды. Ә. Ташкентте Тұрсынхан сарайында екі жыл тұрып, еліне қайтып келген соң, 1628 жылы ағаларының қолына түсіп, Иранға жер аударылды. Он жылдай Исфахан қаласында айдауда болған. 1638 жылы Исфаханнан қашып шығып, түрікмен руларының арасында жасырынып жүрген. 1640–41 жылдары Жем өзенінің бойындағы қалмақ ханы Хорлектің ордасында тұрған. Осы жерден Арал қазақтары көп сыйлық беріп, Әбілғазыны қалмақ ханынан сұрап алып, өздеріне хан көтерді.
1643 жылы Ілияс би бастаған Арал қазақтары Хиуа ханы Аспандиярға қарсы көтерілгенде Әбілғазысолармен бірге болған. Екі жыл бойы Хиуаға дамылсыз шабуыл жасап, ақыры қазақ, өзбек, қарақалпақтардың күшімен 1645 жылы Хиуаны алып, хан болып жарияланды. Хан тағына отырғаннан кейін де көп жылдар түрікмен тайпаларымен соғыс жүргізді,Хиуа хандығыжеріне баса-көктеп кірген қалмақтарға қарсы қиян-кескі ұрыс жүргізді, Бұхараға шабуыл жасады. Тек 1663 жылы ғана хандық билігін ұлы Ануш Мұхамедке беріп, бейбіт істермен айналысуға мүмкіндік алып, шығармашылық жұмысқа кірісті.
Әбілғазыөз заманының білімді адамдарының бірі, зиялылардың ұстазы болды. Ол өзі туралы “Құдай тағала мырзалық қылып, маған біраз нәрселер берген. Мен, әсіресе, үш түрлі өнерді жете меңгердім. Біріншісі – әскери өнер, яғни әскерді басқару, оның тәртібі т.т.; екіншісі – ақындық өнер, яғни түрлі өлең құрылысын сақтай отырып, түрік тілінде меснеуи, қасида, ғазел, рубаят тәрізді өлең шығара алу, араб, парсы, түрік сөздерінің мағынасын жетік білу; үшіншісі – бұрын Арабстан, Иран, Тұран, Моңғолияны билеген
84

патшалардың өмірі мен мемлекеттік маңызды істерін, оларда болған ірілі-уақты оқиғаларды жатқа білу” деп жазды.
Әбілғазыжазған «Шежіре-и Тарахима» («Түрікмен шежіресі», 1661 жыл) және«Шежіре-и Түрк» (Түрік шежіресі, 1665 жылы) атты тарихи екі шығарма шығыстануда, оның ішінде түркітану мен қазақтануда кеңінен танымал болды. «Шежіре-и түрк» ғыл. ортаға ХҮІІІ ғасырдың бас кезінде мәлім болды. Кітаптың қолжазбасын Ресейде тұтқында жүрген швед офицерлері Тобыл қаласынан тауып, оны Бұхар ахунына орысша аудартқан.
Көп өзгерістерге ұшырамай, қазіргі қазақ тіліне өте ұқсас таза көне түрік тілінде жазылған қолжазба алғаш рет француз (1726), орыс (1770, 1780) және неміс (1780) тілдерінде кітап болып шықты. 1825 ж. шежіренің араб әрпімен жазылған түпнұсқасы граф Н.И. Румянцевтің араласуымен Қазанда басылып шыққаннан кейін ғана ғыл. айналымға қосылды.
Акад. Х. Френ бұл басылымды «шығыстану ғылымының даңқын шығаратын үлкен іс» деп бағалады. 1854 жылы И.Н.Березин «Шығыс тарихшылары кітапханасының» үшінші томына Г.С. Саблуков жасаған орысша аударманы кіргізді. Жоғарыдағы нұсқасы мен Даль коллекциясынан Азия музейіне түскен жаңа қолжазбаны пайдаланып, П.И.Демезон оның салыстырмалы нұсқасын екі кітап етіп бастырып шығарды (1871–74).
Бұл шығарма – Шыңғыс ханнан бұрынғы және одан кейінгі дәуірлерде Орта Азия, Қазақстан, Таяу Шығыс елдерінде болған оқиғалар мен сол тұстағы ел басқарған хандар жүргізген саясат туралы жылнама. Еңбекте қазақ халқын құраған рулар мен тайпалардың көне тарихы, тұрмыс тіршілігі мен мәдениеті жайлы құнды деректер келтірілген. Әбілғазыханның «Түрік шежіресі»– тарихи-деректік, әдеби және тілдік жағынан өзге шежіре еңбек-терден шоқтығы биік тұратын шығарма.
*XVIII ғасырда Шир-Мухаммад Аваз-би, лақап аты Мунис, «Фирдаус аль-икбал» («Райский сад счастья»), атты тарихи шығарма жазды. Ол өзбектің юз тайпасы ақсүйектерінің өкілі еді.Ол сарай ақыны әрі тарихшысы болды. Мемлекеттік қайраткерлігі де бар. 1829 жылы дүниеден озып оның кітабын немере інісі әрі оқушысы Агахи аяғына дейін жазып шығады. Еңбек шағатай тілінде жазылған. Бірінші бөлімінде авторлар өзіне дейін жарық көрген еңбектерді қайталайды.Ал қалған бөлімдерінде сол замандағы,яғни ХVІІІғасырдағы, Орталық Азия елдеріндегі саяси оқиғалар баяндалады. Хиуа хандығының ішкі және сыртқы саясатындағы шиеленіскен оқиғаларға қазақ сұлтандарының араласуы жөнінде қызықты материалдар кездеседі.

жүктеу/скачать 2,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 ... 23