Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы
жүктеу/скачать 255,31 Kb.
|
|
Сыныбы: 10 Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Жамбылдың өмірі туралы алған білімдерін толықтыру, талдау жасау 2. Дамытушылық: Оқушылардың есте сақтау, өлең талдау дағдыларын ұштау. 3. Тәрбиелік:ӨӨӨ----- Оқушыларды ақын шығармашылығын бағалай білуге тәрбиелеу Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, әңгімелеу, талдау Сабақтың көрнекілігі: Жамбыл туралы қосымша мәліметтер. Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, зейіндерін аудару. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Сыныптан тыс оқылған шығармаларды сұрау. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Жамбылдың өмірі мен шығармашылығы Жамбыл Жабаев (1845-6-1945) Жаңа сабақтың жоспары: - Ақынның өмірі - Ақынның алғашы шығармалары - Жамбылдың ақындығы Жамбыл қазіргі Жамбыл облысында Шу өзенінің бойындағы Жамбыл тауының етегінде 1946 жылы ақпан айында туған. Жамбыл жоқшылық тұрмыста өседі. Ес білген соң әкесі оны ауыл молдасына оқуға береді. Бірақ молдалардың қорлығына шыдай алмай Жамбыл оқуды тастап кетеді. Жаратылысында пысық, зерек бала оқып білім алмаса да, жастайынан ән мен өлеңге құмар болады, ауызекі естіген өлеңдерін жаттап алып жүреді. Ес білгеннен өр мінезді, тентектеу болып өскен бала Жамбылдың қызықты қылықтары көп болған. Жамбыл жасынан – ақ домбыра үйреніп, ақын болуды армандайды өзі құрбылас жас ақындардан әлдеқайда озат көрініп, жұрт көзіне түсе бастайды. Әкесінің домбыраны жақтырмайтынын білсе де, ән мен жырдың айрылмас адал серігі болған. Бұған Жамбылдың 13-14-ке келген кезінде әкесінің ұстіне домбырамен келіп: Батаңды маған бер,әке, Тіліме менің ер,әке, Жапаның ұлы ақын боп, Жақсы істепті ... дер әке! – деп, батыл тұрып бата сұрағаны дәлел. Жетісу бойына атағы шыққан Сүйінбай ақынға барып сөзін сынатып, оның батасын алған. Сүйінбай жас ақынның талантын көріп: «Балам, өз өлеңіңді шығар, бірақ оның жұрт жаттап алатын, ешкім ұмытпайтын өлең болсын, сенің өлеңің жеке адамдардың көңілін көтеріп, солардың сүйініп отыратын өлеңі болмасын, бүкіл халықтың сүйіп тыңдайтын өлеңі болсын. Көмекейің емес, жүрегің сөйлейтін болсын. Шыныңды айт, әділдікті жырла, көне, тозығы жеткен жолға түспе, жаңа жол, тың жолға, даңғыл жолға түс, төңірегіңде не болып жатыр, соны аңғар, соны біл» - депті. Жамбыл Сүйінбайдан ең алдымен импровизаторлық өнерді – ойлаған жерден сөз тауып, өлеңді жылдам шығарғыштықты, шешендік пен тапқырлықты үйренеді. Кейін Жамбылдың: Менің пірім Сүйінбай, Сөз сөйлемен сыйынбай Сырлы сұлу сөздері Маған тартқан сыйындай. Сүйінбай деп сөйлесем Жыр келеді бұрқырап- Қара дауыл құйындай – деп бастайтыны да сондықтан екен. ХІХ ғасырдың 70-80 жылдарында белгілі ақын болады. ІV Дәптермен жұмыс: Жамбыл айтыстары туралы мәліметтер жазу. V Қорытынды: VІ Бағалау: VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: - Жамбылдың Құлмамбетпен айтысын оқу. - Айтыстан үзінді жаттау. - Жамбыл туралы кино жайында әңгімелеуге дайындалу. Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «Б» Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Жамбыл – айтыстың асқан шебері Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Жамбылдың айтыстары, шеберлігі туралы жаңа білім беру, талдау жасау 2. Дамытушылық: Оқушылардың есте сақтау, өлең талдау дағдыларын ұштау. 3. Тәрбиелік:ӨӨӨ----- Оқушыларды ақын шығармашылығын бағалай білуге тәрбиелеу Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, әңгімелеу, талдау Сабақтың көрнекілігі: Жамбыл туралы қосымша мәліметтер. Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, зейіндерін аудару. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Жамбыл Жабаевтың өмірі мен шығармашылығы - Өмірі - Өлеңдері, негізгі тақырыптары Осы жоспар бойынша оқушылардың білімдерін тексеру, үйге берілген жазба жұмыстарын (конспект) тексеру. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Жамбыл – айтыстың асқан шебері Жаңа сабақтың жоспары: - Ақынның алғашқы айтыстары - Құлмамбетпен айтысы - Айтысты оқу, мазмұнын түсіну. Жамбылдың ақындық қызметінде айтыс елеулі орын алады. Жамбыл өзінің ақын-дық өнерін көбінесе осы айтыстар үстінде көрсете білді. Жамбылдың айтыстаға бір ерекшелігі - өзінің ақындық өнерін тиісті идеялық бағытта пайдалана білгендігі. Ақын айтыста қалың көпшіліктің көңіліне қонымды ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздік, әділет-сіздік сияқты мәселелерді қозғайды. Айтыс үстінде халық атынан сөйлеп, халыққа арқа сүйеп отыратыныны айтыстарынан айқын көрінеді. Реті
V Қорытынды: Жамбыл өзінің ақындық өнерін көбінесе осы айтыстар үстінде көрсете білді. Жамбылдың айтыстаға бір ерекшелігі - өзінің ақындық өнерін тиісті идеялық бағытта пайдалана білгендігі. Ақын айтыста қалың көпшіліктің көңіліне қонымды ел ішіндегі әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік сияқты мәселелерді қозғайды. VІ Бағалау VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: - Жамбылдың Құлмамбетпен айтысын оқу. - Айтыстан үзінді жаттау. - Жамбыл туралы кино жайында әңгімелеуге дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: Қазақстан тарихы. Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: 7-сәуір Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Жамбыл шығармашылығы бойынша шығарма Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Жамбыл шығармашылығы бойынша алған білімдерін жүйелеу. 2. Дамытушылық: Оқушылардың еркін жазу дағдыларын ұштау. 3. Тәрбиелік:ӨӨӨ----- Оқушыларды ақын шығармашылығын бағалай білуге тәрбиелеу Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, әңгімелеу, талдау Сабақтың көрнекілігі: Жамбыл туралы қосымша мәліметтер. Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, зейіндерін аудару. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу:
Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы бойынша жаңа білім беру (жалпы шолу). 2. Дамытушылық: Оқушылардың жаңа тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдыларын дамыту. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды халқымыздың тарихи тұлғаларын білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Еске түсіру, тексеру, әңгімелеу, баяндау. Сабақтың көрнекілігі: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы, олардың ерекшеліктері туралы кесте Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Жамбыл – айтыстың асқан шебері Үй тапсырмасын тексеру жоспары: - Ақынның алғашқы айтыстары - Құлмамбетпен айтысы - Айтысты оқу, мазмұнын түсіну. Ақын өлеңдерін жатқа сұрау. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы Жаңа сабақтың жоспары: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы: 1. Әнші-ақындардан қалған мұра; 2. Әнші-ақындардан қалған мұраның ерекшеліктері; 3. Қазақтың сал-серілері мен әнші-ақындары. Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы Реті
Серілерге тән қасиеттер ақын әнші сазгер Сері өнерлі талғампаз сәнқой сезімтал ел сүйіктісі Осы кесте бойынша жаңа сабақты түсіндіру:
Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: 12- сәуір Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақовтың өмірі мен шығармашылығы Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақовтың өмірі мен шығармашылығы бойынша жаңа білім беру. 2. Дамытушылық: Оқушылардың жаңа тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдыларын дамыту. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды халқымыздың тарихи тұлғаларын білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Сабақтың көрнекілігі: Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақовтың өмірі мен шығармашылығы туралы кесте Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы: 1. Әнші-ақындардан қалған ән мұра; 2. Әнші-ақындардан қалған мұраның ерекшеліктері; 3. Қазақтың сал-серілері мен әнші-ақындары. Кесте бойынша талдау жасау: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы 1. Әнші-ақындардан қалған мұраның ерекшеліктері 2. Қазақтың сал-серілері мен әнші-ақындары ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақовтың өмірі мен шығармашылығы Жаңа сабақтың жоспары: 1. Сегіз сері Баһрамұлы Шақшақов - серілерге тән қасиеттер - Сегіз – сері. 2. Өмірі мен шығармашылығы Реті
1. Сегізі – сері. Сегіз оның есімі емес, есімі – Мұхамедқанапия. Басқа серіден айырмашылығы - халық оның өнерін бағалап, Сегіз сері атандырған, Сегіз бірнеше кісі емес, бір кісі, яғни Мұха-медқанафия Баһрамұлының 8 түрлі өнеріне байланысты халық берген атау «Сегіз қырлы, бір сырлы» дегеннен шыққан. Атасы Қожаберген жырау – Толыбай Сыншыұлы. 2. Тоғыз жасқа толмай жатып Мұхамедқанапия әке-шешесінен айырылады. Содан ұлы атасы - сол өңірге әйгілі, жан-жақты білімді Шақшақ шешеннің бауырында тәрбиеленеді. Немересінің ертеңгі күніне көп алаңдаған атасы оны сол кезде ел ішіне сіңісті болған өнер атауларының бәріне үйретеді. 3. Сегіздің әкесі Баһрам батырдың арғы атасы Толыбай сыншының атақ-даңқы бүкіл қазақ сахарасына кең тараған. Толыбай сыншыдан артқы ұрпағына мұра болып қалған егіншілік, құсбегілік, емшілік, атбегілік, қолөнер мен аңшылықтың өзі де аз өнер емес. Соған қарамастан Баһрамнан бастап бұл әулетке батырлық пен балуандық және ақын- әншілік өнері дарып, тамыр жая бастайды. Кішкентайынан епті де қайратты, әр нәрсеге қызыққыш, талапшыл болып өсіп келе жатқан Сегіздің арнасы қалыптасқан бұл жолдан шығып кетпеуі заңды нәрсе болатын. 4. Сегіз сері есімі - еліміз тәуелсіздік алғанша, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Ә.Марғұлан, Т.Нұртазин, Ш.Сәтбаева еңбектерінде сөз болған. 5. 6.Алғаш ақынның есімі мен мұрасын еске түсіріп қозғау салған әйгілі жазушы Ғ. Мүсірепов өзі-нің «Ұлпан» атты романында Сегіз сері туралы былай деп жазады: «Бұл келген Керей аталатын көп рулы елдердің аты шулы ақын- әншілері, жыраулары еді. Ақын Шәрке сал, соқыр Тоқжан ақын, Нияз сері, Сапарғали ақын, т. б. Бәрі де атақты – Сегіз сері ақынның мұрагерлері», - делінген. 6. Сегіз сері өлеңдері негізінен махаббат лирикасына жатады. Мәселен, 1. «Ақбақай», 2. «Ақ ерке», 3. «Алқоңыр»,4. «Әйкен – ай», 5. «Боз шұбар», 6. «Гауһартас», 7. «Ғайни», 8. «Жы-лой»,9. «Еңлік – ай» (Илигай), 10. «Көкем - ай», 11. «Қызға сәлем», 12 « Мақпал»,13. «Назқоңыр»(Ай қабақ), 14. «Сәулем – ай». Тек «Ақбұлақ», «Боз шұбар» өлеңдері - Исатай бастаған шаруалар көтерілісіне және оның жеңілісіне арналған. Сегіз сері ( Мұхамедқанапия ) Баһрамұлы Шақшақов Ұлы атасы Толыбай сыншы Өз атасы Қожаберген жырау 8 түрлі қасиеті бар : 1. әнші 2. ақын 3. зергер 4. атбегі 5. құсбегі 6. балуан 7. жыршы 8. батыр Өлеңдері, әндері : - «Гауһартас» - «Қарғаш» - «Ақбұлақ» - «Ғайни – ай» - «Назқоңыр» - «Илигай» - « Сәулем – ай» - «Көкем – ай» - « Ақбақай» «Сегіз сері - атақтының атақтысы» Ғ.Мүсірепов Халық өлеңдері, әндері : - «Ақбақай» - «Назқоңыр» - «Илигай» - « Сәулем – ай» - «Көкем – ай» - « Ақбақай» Осы кесте бойынша жаңа сабақты түсіндіру: ІV Дәптермен жұмыс: 1. Сері туралы кестені, Сегіз сері туралы кестені жазу. 3. Шығармашылығынан әндер тыңдау. V Қорытынды: Халқымыздың асыл қазынасының бірі – әнші-ақындардан қалған поэзия және әндер, музыка өнері. Қазақтың ән өнері ұлттық өнер болып халқымызбен бірге жасасып келеді. Жүрегін ән тербеген бабалардан қалған асыл мұра бүгінгі заманымызға жетіп отыр. VІ Бағалау VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1. Сегіз серінің өмірдерегін жазу. 2. Серінің әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Жеті ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Сегіз сері (Мұхамедқанапия) Баһрамұлы Шақшақов поэзиясы. (1818 - 1854) Сегіз сері өлеңдері негізінен махаббат лирикасына жатады. 1. «Ақбақай», 2. «Ақ ерке», 3. «Алқоңыр»,4. «Әйкен – ай», 5. «Боз шұбар», 6. «Гауһартас», 7. «Ғайни», 8. «Жылой»,9. «Еңлік – ай» (Илигай), 10. «Көкем - ай», 11. «Қызға сәлем», 12 « Мақпал»,13. «Назқоңыр»(Ай қабақ), 14. «Сәулем – ай». Қазір де Сегіз серіге қарсы топ С.Қосанның, Б.Кәртеннің мақалаларында жақтаушы топ Қ. Омаров, Ж.Ысмағұлов (философия ғылымдарының докторы, профессор), С.Дәуітов (философия ғылымдарының докторы, профессор), Т.Әлібеков (философия ғылымдарының кандидаты), шөбересі Амантай Бегеновтің мақалаларында қозғалғанмен, әлі де зерттеуді қажет етеді. Біздің зерттеуіміз бойынша, Сегіз сері өлеңдері негізінен махаббат лирикасына жатады. Мәселен, 1. «Ақбақай», 2. «Ақ ерке», 3. «Алқоңыр»,4. «Әйкен – ай», 5. «Боз шұбар», 6. «Гауһартас», 7. «Ғайни», 8. «Жылой»,9. «Еңлік – ай» (Илигай), 10. «Көкем - ай», 11. «Қызға сәлем», 12 « Мақпал»,13. «Назқоңыр»(Ай қабақ), 14. «Сәулем – ай». Тек «Ақбұлақ», «Боз шұбар» өлеңдері - Исатай бастаған шаруалар көтерілісіне және оның жеңілісіне арналған. Тоғыз жасқа толмай жатып Мұхамедқанапия әке-шешесінен айырылады. Содан ұлы атасы - сол өңірге әйгілі, жан-жақты білімді Шақшақ шешеннің бауырында тәрбиеленеді. Немересінің ертеңгі күніне көп алаңдаған атасы оны сол кезде ел ішіне сіңісті болған өнер атауларының бәріне үйретеді. Сегіздің әкесі Баһрам батырдың арғы атасы Толыбай сыншының атақ даңқы бүкіл қазақ сахарасына кең тараған. Толыбай сыншыдан артқы ұрпағына мұра болып қалған егіншілік, құсбегілік, емшілік, атбегілік, қолөнер мен аңшылықтың өзі де аз өнер емес. Соған қарамастан Баһрамнан бастап бұл әулетке батырлық пен балуандық және ақын- әншілік өнері дарып, тамыр жая бастайды. Кішкентайынан епті де қайратты, әр нәрсеге қызыққыш, талапшыл болып өсіп келе жатқан Сегіздің арнасы қалыптасқан бұл жолдан шығып кетпеуі заңды нәрсе болатын. Әндер жинағымен салыстырғанда оның көп өлеңі, әні халықтық шығармаға айналып, ел ішінде осы кезеңге дейін халық әндері ретінде орындалып жүр. Мысалы : 1977, 1978, 1979, 1992 жылдары шыққан әндер жинағында « Халық әндері» деп берілген. Тіпті соңғы кезге дейін 2008 жылғы 24 наурыздағы «Казахстанская правда» газетінде халық артисі Б.Төлегенова халық әні «Гауһартасты» орындады делінген. Сегіз сері жөнінде соңғы жылдары ғана сөз бола бастады. Алғаш ақынның есімі мен мұрасын еске түсіріп қозғау салған әйгілі жазушы Ғ. Мүсірепов өзінің «Ұлпан» атты романында Сегіз сері туралы былай деп жазады: «Бұл келген Керей аталатын көп рулы елдердің аты шулы ақын- әншілері, жыраулары еді. Ақын Шәрке сал, соқыр Тоқжан ақын, Нияз сері, Сапарғали ақын, т. б. Бәрі де атақты – Сегіз сері ақынның мұрагерлері», - делінген. Сегіз сері - лирик, өлеңдері – көркем, әні әуезді, сабақтың басында айтылғандай оның өлеңдерінің көбі, « Ақбұлақ» пен «Боз шұбардан» басқасы махаббат лирикасына жатады. Өлеңдерін арнаған қыз аттары анық, айқын берілген: Әйкен, Мақпал, Еңлік, Ғайни, Құсни., т.б Біржан сал : Ұстазым Сегіз сері, Нияз сері, Солардан үлгі алған мен Біржан сері. Жетпіс үш мүшеліме толғанымда, Дүние теріс айнып кетті кері. Сегіздей асыл адам жаралмайды, Халқына болып өткен тым жағдайлы. Керейден жүз мың әйел ұл тапса да, Ешбірі Сегіз сері бола алмайды. Жаяу Мұса : Жігіттер өнер қусаң Сегізге ұқса, Шәкірті Сегіз сері атым Мұса. Қазақтың ел қорғаны мақтаныш қой, Үш жүзде ер Сегіздей көп ұл туса. Бөлеген күйге Сегіз ой мен қырды, Төгетін жиындарда асқақ жырды. Омбыда Мұқарама сұлуға арнап, Шығарған алғашқы әні «Назқоңырда Балуан Шолақ : ... Сегіз серіні көргенім жоқ, Көрсем де естімей жүргенім жоқ. Біржаннан қанып оның жолын қудым, Жақсыны одан артық білгенім жоқ. Сұлтанмахмұт Торайғыров : Керейде Қожаберген, Сегіз өткен, Қазақтың шежіресін жыр ғып шерткен. Үш жүзге өлеңменен үндеу тастап, Олар да бірлік үшін еңбек еткен. Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: 17- сәуір Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Үкілі Ыбырай өмірі мен шығармашылығы Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Үкілі Ыбырайдың өмірі мен шығармашылығы бойынша жаңа білім беру. 2. Дамытушылық: Оқушылардың жаңа тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдыларын дамыту. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды халқымыздың тарихи тұлғаларын білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Сабақтың көрнекілігі: Үкілі Ыбырайдың өмірі мен шығармашылығы туралы кесте Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Жаяу Мұсаның шығармашылығы 1. Өмірі мен өмір сүрген кезеңнің тарихи сипаты. 2. Шығармашылығы. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Үкілі Ыбырайдың өмірі мен шығармашылығы Жаңа сабақтың жоспары: 1. Үкілі Ыбырайдың өмірі мен шығармашылық жолы 2. Шығармашылығы 3. Үкілі Ыбырайдың әндері (Әндерін тыңдау) Ыбырай (1860-1930) Қазақтың ұлы композиторы, алдына жан салмаған әншісі, ерен жүйрік ақыны, халық композиторы, әнші(тенор), ақын-импровизатор. Реті
1. Ыбырай (1860-1930) халық композиторы, әнші(тенор), ақын-импровизатор. 1860 ж. Көк-шетау облысында дүниеге келген. Үкілі Ыбырай арабша сауатты болған, әнге, өлеңге құмар, ол қазақтың атақты әнші- ақындарынан (Шөже, Біржан, Ақан сері т.б.) үлгі-өнеге алып, олардың творчестволық дәстүрін бойына сіңірді. 2. Ыбырай аз оқығандығына қарамай, табиғатынан зерек өсіпті. Құлағы шалған әндерді жаттап алып, иесінен де асыра шырқай беріпті, ол білмейтін қазақ әні болмапты. “Қозы Көрпеш-Баян сұлу”, “Төлеген мен Қыз Жібек”, “Жүсіп пен Зылиха”, “Мұңлық-Зарлық” секілді дастан, аңыз, эпостық жырларды да жатқа өз сарынымен әндетіп, қажымай, талмай, күн-түн демей қызықты етіп айтып береді екен. 3. Біржан сал мен Ақан серінің аялауымен жетіліп, ерен жүйріктігімен еркелеп өскен Ыбырай – жас кезінен хат танып, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттен бірдей сусындаған шабысты да табысты дарын. Ақындық пен композиторлық әлімсақтан жаны мен тәні бірге жаратылған етене құбылыс. 4. “Гәкку” Ыбырайдың музыкалық өнеріндегі ғана шырқау шыңы емес, ол бүкіл қазақтың халықтық музыкасындағы озық туған құбылыс. . Ол – әрі керемет ақын, әрі аруақ қонған композитор, қатарынан асып туған үздік әнші. Үш өнері біріне бірі ақ жол тілеп, бірі бірінің алдына шырақ жағып берген ғаламаттан ән жұлдызы — “Гәкку” туып отыр. 5. Үкілі Ыбырайдың “Гәкку” (4 түрі), “Шалқыма”, “Көкше”, “Желдірме” т.б. 40-қа жуық әндері бар. Оның әндері махаббат сезіміне, мелодиялық көркем сазға толы, терең ойлы болып келеді. Осы кесте бойынша жаңа сабақты түсіндіру: ІV Дәптермен жұмыс: 1. Үкілі Ыбырай туралы кестені жазу. 3. Шығармашылығынан әндер тыңдау. V Қорытынды: Халқымыздың асыл қазынасының бірі – әнші-ақындардан қалған поэзия және әндер, музыка өнері. Қазақтың ән өнері ұлттық өнер болып халқымызбен бірге жасасып келеді. Жүрегін ән тербеген бабалардан қалған асыл мұра бүгінгі заманымызға жетіп отыр. VІ Бағалау VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1. Үкілі Ыбырайдың өмірдерегін жазу. 2. Үкілі Ыбырайдың әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Жеті ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Балуан Шолақ , өмірі мен шығармашылығы. Өлеңдері: «Ғалия», «Желп-желп», «Кенже қоңыр», «Діңкіл-дек», «Көкшетау», «Қос алқа», «Талдыкөл», «Ащылы Айырық», «Құлан кісінес», «Ыңғайтөк», т.б. Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «Б» Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Балуан Шолақ, өмірі мен шығармашылығы Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Үкілі Ыбырайдың өмірі мен шығармашылығы бойынша жаңа білім беру. 2. Дамытушылық: Оқушылардың жаңа тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдыларын дамыту. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды халқымыздың тарихи тұлғаларын білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Сабақтың көрнекілігі: Балуан Шолақтың өмірі мен шығармашылығы туралы кесте Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Үкілі Ыбырайдың өмірі мен шығармашылығы 1. Өмірі мен өмір сүрген кезеңнің тарихи сипаты. 2. Шығармашылығы. 3. Үкілі Ыбырайдың әндері ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Балуан Шолақ Баймырзаұлының өмірі мен шығармашылығы Жаңа сабақтың жоспары: 1. Балуан Шолақтың өмірі мен шығармашылық жолы 2. Шығармашылығы 3. балуан Шолақтың әндері (Әндерін тыңдау) Баймырзаұлы Балуан Шолақ (1864-1919) Реті
1. Баймырзаұлы Балуан Шолақ (1864-1916) – қазақтың халық композиторы, ат ойынының түрлі тәсілін меңгерген өнерпазы, күш өнерін көрсеткен спортшысы, жауырыны жерге тимеген балуаны. Оның есімін де халық осы соңғы өнеріне сүйсінгендіктен еркелетіп, жас күнінде саусағын үсітіп алуына байланысты «Балуан Шолақ» деп атаған, әйтпесе өзінің азан шақырылып қойылған шын аты – Нұрмағанбет. 2. Баймырзаұлы Балуан Шолақ 1864 жылы Жамбыл облысы Шу ауданы қазіргі Балуан Шолақ ауылында дүниеге келген. Шыққан тегі – Ұлы жүздің Дулат тайпасының Сәмбет руынан. Бірақ аталары ерте кезде Арқаға қоныс аударғандықтан, оның бар өмірі Көкшетау өңірінде, атығай, қарауыл руларының арасында өскен. 3. Әкесі Баймырза ағаш шебері болған. Әкесіне қарағанда, шешесі Қалампыр қарулы кісі болған дейді. «Алып – анадан» деген ғой, Балуан Шолақ та осы анасына тартып, теңдессіз алып күштің иесі болған. 14 жасынан бастап күреске түсіп, ат құғында ойнаған спортшы болған, шауып келе жатқан ат үстінде әр түрлі күрделі жаттығуларды шебер орындаған. Мысалы: жүйткіп келе жатқан ат үстінде түрегеліп, не басымен тұруы, аттың бауырынан өтуі, бір аяғын үзеңгіге қыстырып, шалқалап жатып шабуы бойындағы жойқын күшті, ептілікті шебер игере алатындығын, қазақтың далалық цирк өнерінің іргетасын қалағандығын айғақтайды. Көкшетау қаласындағы үлкен жиындарда 51 пұт (830кг-дай) кірдің тасын көтеріп, дүйім жұртты таң қалдырған. 1899 ж. Орыс палуаны Иван Кореньмен күресіп, оның қабырғасын сындырғанда Балуан Шолақ 35-те еді. 4. Балуан Шолақ ән-күйге жасынан құмар болады. Бертін келе, жігіт шағында Балуан Шолақ осы екі өнерді қатар дамытады. Әке-шешесі қайтыс болған соң, Ғаникей деген қызға үйленген. Балуан Шолақ ел аралап, салдық құрады және маңына әнші-күйші, палуан, өнерлі жастарды жинайды. Топ құрып, «ансамбль» болып сауық құру Балуан Шолақтың дәстүріне айналған. 5. Өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша орындаушысы әрі насихатшысы болады. Олардың әнші-композиторлық дәстүрін берік ұстанып, кейін өзі де ән шығарады. Бұл тұрғыдан алғанда, Балуан Шолақ қазақтың әншілік өнерін өрістетуге үлкен үлес қосқан композитор. Көкшетау, Қарқаралы, Қараөткел, Сарысу бойындағы елдерді түгел аралаған. Балуан Шолақ Баянауыл, Семейде болады, Арқаның әндерін Жетісуға жеткізеді. Осы сапарында Кенен Әзірбаев Балуан Шолақтың көптеген әндерін үйреніп, халыққа таратады. 6. Балуан Шолақтың «Ащылы-айырық», «Балуан Шолақ», «Желдірме», «Дікілдек», «Көкшетау», «Қосалқа», «Қос барабан», «Қос перне», «Құлан кісінес», «Кенже қоңыр», сияқты әндері бар. Оның халық арасына кеңінен тараған әндері – «Ғалия» мен «Сентябрь». нәзік сезім дүниесін, мөлдір махаббатты шеберлікпен сыршыл әуенде жырлаған ғашықтық лирикасы. Балуан Шолақтың әндерін шебер орындаушылар Ж.Елебеков, М.Көшкімбаев, М.Тырбаев, Ж.Кәрменов, Қ.Байбосынов, т.б. болды. 7. Сан өнерімен халқын риза етіп, Сарыарқасын сазды әуенімен тербеткен, заманының айтулы сал-серісінің бірі болған Балуан Шолақ Баймырзаұлы 1916 жылы өзінің өскен өңірі Өзектісайда қайтыс болады. Осы кесте бойынша жаңа сабақты түсіндіру: ІV Дәптермен жұмыс: Балуан Шолақ туралы кестені жазу. Салыстыру Үкілі Ыбырай Балуан Шолақ 1860-1930 1. 1864-1916 Көкшетау жерінде туған 2. Жамбыл обл. туған. Бірақ өмірі Көкшетауда өткен 3 3. Ұлы жүздің Дулат тайпасынан Ақын, әнші, сазгер, өнерпаз, жыршы,
VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Жеті ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Күнделікті сабақ жоспары
Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен шығармашылығы Біржан сал Қожағұлұлы (1834-1897) қазақ ән-жырының шамшырағы айтыс өнерінің шебері өткір тілді ақын
намысты азамат асқақ үнді әнші сегіз қырлы бір сырлы дарынды сазгер ұлттық музыка мәдениетінің алыбы Реті Өмірі мен шығармашылығы 1. Біржан 1831 жылы Көкшетау облысының Еңбекшілдер ауданындағы Қожағұл ауылында дүниеге келді. Жас шағында ағасы Қожағұлдың қолында өседі. 2. Біржан өлеңдерінен рухының өлмейтіндігі, әділетсіздік пен зорлыққа деген оның наразы-лығы мен күресі көрініс тапқан. Оның өлеңдері бейне немесе лирикалық толғаныс емес, поэтикалық, экспрессивтік нысанда бейнеленген нақты оқиғалар болып табылады. 3. Біржан патриархаттық-феодалдық қоғамның озбырлығына асқақ әнімен қарсы тұрды. Біржанның “Жанбота” атты ыза-кекке толы өлеңі сол заманның азулы өкілдерін түйреу-ге бағытталды. 1865 жылы Көкшетауға Омбы генерал-губернатор келеді. Құрметті қо-нақтың келгені, әрине, бұқараның назарын аудартты. Үлкен Көкшетау уезінің жан-жағы-нан ақындар, әншілер, балуан-дар, атқұмарлар тәрізді әртүрлі адамдар келе бастады. Бұл мерекеде Біржан қатты күйініп, қор-лық көрді. Біржан өзінің «Жанбота» әнінде тәкап-пар, дүниеқұмар басшыларға деген айбарлы наразылығы мен өшпенділігін жазады. 4. Біржан ержеткен кезде Жетісу өлкесіндегі атақты ақын Сарамен кездесті. Айтыс Ешкіөл-мес деген жерде өтеді.Сара Біржанның тамаша даусын, суырып салма талантын ерекше атап өткен. Бұл айтыс ақынның атағын бұрынғыдан да арттыра түсті. 5. 1865жылы Абаймен кездесіп, сазгерлік, әншілік, ақындық өнерінің дами түсуіне әсер етті. Біржанның шығармашылығына, азаматтық өлеңдерінің тууына ұлы ақын, ағарту-шымен танысу қатты әсер етті. "Біржан сал ақын" өлеңінде Абай лирикасының әсері байқалады, онда ақынның адамзаттық қасиеті, оның азаматтық парызы пен кедейдің уа-йымы көрініс тапқан. Абай поэзия-сынан ләззат алған Біржан оның өлеңдеріне ән жаза-ды. Осы кзде Біржан атақты қазақ әншісі Ақан серімен кездеседі. Біржан халық өнерінің көптеген көрнекті тұлғалармен кездеседі. 6. Біржан өмірінің соңғы жылдары ауыр болды: жасымен бірге ақын мысқылдайтын кедей-лік те келіп қалды, кедейлікпен бірге ауру мен жалғыздық та келді. Біржан кедейлік пен қартайғандығын байсалдылықпен, тіпті мысқылмен өткізсе, жалғыздық пен түсінбеуші-лік ақын үшін өте ауыр болды. Қаскөй қабырғалар оны бөліп, тұйықтанушылыққа әкеп соқты. Соңғы жылдары жазылған Біржан өлеңдерінде келмеске кеткен жастық шақ пен атақ туралы айтылады. Осының бәрі ақынның жан-жанындағы адамдарды мазалады, олар Біржанды психикалық ауру деп тапты. Соңғы үш жылда ол өзінің үйінен шықпай, 1894 жылы ауыр қайғымен қаза болды. Өлер алдында Біржан балаларына арналған «Асыл, Ақық» және «Теміртас» өлеңдерін жазды. 7. Ұлы ақынның бостандықты сүйетін бейнесі Мұқан Төлебаевтың «Біржан мен Сара» операсынан көрініс тапты. Төлебаев операсының арқасында қастықпен, кеселмен, әділетсіздікпен күрескен Біржан Қожағұлұлының қайғылы тағдыры халық жадында мәңгі сақталады. ІV Дәптермен жұмыс: Біржан сал туралы кестені жазу. Шығармашылығынан әндер тыңдау. V Қорытынды: Біржан өлеңдерінен рухының өлмейтіндігі, әділетсіздікке, зорлыққа де-ген оның наразылығы, күресі көрініс тапқан. Оның өлеңдері поэтикалық, экспрессивтік нысанда бейнеленген нақты оқиғалар болып табылады. VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: Біржан сал өмірдерегін жазу. Ақынның әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: 24- сәуір Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Біржан сал Қожағұлұлының өлеңдері мен әндері Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Біржан сал Қожағұлұлының өлеңдері мен әндері бойынша жаңа білім беру. 2. Дамытушылық: Оқушылардың жаңа тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдыларын дамыту. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды халқымыздың тарихи тұлғаларын білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Сабақтың көрнекілігі: Біржан Қожағұлұлының өлеңдері, әндері туралы кесте Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен шығармашылығы Үй тапсырмасын тексеру жоспары: 1. Біржан салдың өмірі мен шығармашылығы 2. Әндері (Әндерін тыңдау) ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Біржан сал Қожағұлұлының өлеңдері мен әндері Жаңа сабақтың жоспары: 1. Біржан сал Қожағұлұлының өлеңдері 2. Әндері Реті Өмірі мен шығармашылығы 1. 2.
3. Біржан патриархаттық-феодалдық қоғамның озбырлығына асқақ әнімен қарсы тұрды. Біржанның “Жанбота” атты ыза-кекке толы өлеңі сол заманның азулы өкілдерін түйреу-ге бағытталды. 1865 жылы Көкшетауға Омбы генерал-губернатор келеді. Құрметті қо-нақтың келгені, әрине, бұқараның назарын аудартты. Үлкен Көкшетау уезінің жан-жағы-нан ақындар, әншілер, балуандар, атқұмарлар тәрізді әртүрлі адамдар келе бастады. Бұл мерекеде Біржан қатты күйініп, қорлық көрді. Біржан өзінің «Жанбота» әнінде тәкап-пар, дүниеқұмар басшыларға деген айбарлы наразылығы мен өшпенділігін жазады. 4. 5. Біржан ержеткен кезде Жетісу өлкесіндегі атақты ақын Сарамен кездесті. Айтыс Ешкіөл-мес деген жерде өтеді.Сара Біржанның тамаша даусын, суырып салма талантын ерекше атап өткен. Бұл айтыс ақынның атағын бұрынғыдан да арттыра түсті. 6. 1865жылы Абаймен кездесіп, сазгерлік, әншілік, ақындық өнерінің дами түсуіне әсер етті. Біржанның шығармашылығына, азаматтық өлеңдерінің тууына ұлы ақын, ағарту-шымен танысу қатты әсер етті. "Біржан сал ақын" өлеңінде Абай лирикасының әсері байқалады, онда ақынның адамзаттық қасиеті, оның азаматтық парызы пен кедейдің уа-йымы көрініс тапқан. Абай поэзиясынан ләззат алған Біржан оның өлеңдеріне ән жаза-ды. Осы кзде Біржан атақты қазақ әншісі Ақан серімен кездеседі. Біржан халық өнерінің көптеген көрнекті тұлғалармен кездеседі. 7. Біржан өмірінің соңғы жылдары ауыр болды: жасымен бірге ақын мысқылдайтын кедей-лік те келіп қалды, кедейлікпен бірге ауру мен жалғыздық та келді. Біржан кедейлік пен қартайғандығын байсалдылықпен, тіпті мысқылмен өткізсе, жалғыздық пен түсінбеуші-лік ақын үшін өте ауыр болды. Қаскөй қабырғалар оны бөліп, тұйықтанушылыққа әкеп соқты. Соңғы жылдары жазылған Біржан өлеңдерінде келмеске кеткен жастық шақ пен атақ туралы айтылады. Осының бәрі ақынның жан-жанындағы адамдарды мазалады, олар Біржанды психикалық ауру деп тапты. Соңғы үш жылда ол өзінің үйінен шықпай, 1894 жылы ауыр қайғымен қаза болды. Өлер алдында Біржан балаларына арналған «Асыл, Ақық» және «Теміртас» өлеңдерін жазды. 8. Ұлы ақынның бостандықты сүйетін бейнесі Мұқан Төлебаевтың «Біржан мен Сара» операсынан көрініс тапты. Төлебаев операсының арқасында қастықпен, кеселмен, әділетсіздікпен күрескен Біржан Қожағұлұлының қайғылы тағдыры халық жадында мәңгі сақталады. Біржан сал Қожағұлұлы- Әйгілі қазақ ақыны, сазгер. Өмірбаяны Ол 1834 жылы Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданында дүниеге келіп, 1897 жылы алпыс үш жасында туған жерінде қайтыс болған. Бозбала кезінен әнші-ақындардың қасына еріп той-думанның сәніне айналады. Шөже, Салғара, Толыбай, Орынбай, Нүркей, Сегізсері, Арыстан тәрізді өнер иелері – Біржан салдың ұстаздары. 1865 жылы Абаймен кездесуі Біржан салдың композиторлық, әншілік, ақындық өнерінің дами түсуіне үлкен әсер етеді. Біржан сал қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін, халық музыкасын жаңа белеске көтеріп, өз ән-өлеңдерімен толықтырған ірі тұлға. Жаяу Мұса, Басықараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Ғазиз, Естай, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді, т.б. арқаның атақты ақын-әншілері – Біржан салдың мектебінен өнеге алып, оның композиторлық өнерін жалғастырып, ілгерілеуіне мол үлес қосқан өнерпаздар. ІV Дәптермен жұмыс: Біржан сал шығармалары турлы кестені жазу. Шығармашылығынан әндер тыңдау. V Қорытынды: Біржан өлеңдерінен рухының өлмейтіндігі, әділетсіздікке, зорлыққа деген оның наразыл-ығы, күресі көрініс тапқан. Оның өлеңдері поэтикалық, экспрессивтік нысанда бейнелен-ген нақты оқиғалар болып табылады. VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1. Біржан сал өлеңдеріне талдау жасау. 2. Ақынның әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Біржан сал Қожағұлұлының өлеңдеріне талдау жасау Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Біржан сал Қожағұлұлының өлеңдері мен әндері бойынша жаңа білім беру. 2. Дамытушылық: Оқушылардың жаңа тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдыларын дамыту. ӨӨӨ----- 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды халқымыздың тарихи тұлғаларын білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Сабақтың көрнекілігі: Біржан Қожағұлұлының өлеңдері, әндері туралы кесте Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Біржан сал Қожағұлұлының өмірі мен шығармашылығы Үй тапсырмасын тексеру жоспары: 1. Біржан салдың өмірі мен шығармашылығы 2. Әндері (Әндерін тыңдау) ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Біржан сал Қожағұлұлының өлеңдеріне СКТ Жаңа сабақтың жоспары: 1. Біржан сал Қожағұлұлының өлеңдері Ер жігіт дүниені көргені артық 1.Авторы: Біржан сал Қожағұлұлы (1834 -1897) 2.Тақырыбы: Ер жігіттің өмірде өз орнын таба білуі 3.Жанры: поэзия 4.Идеясы: Жігіттерге достықты қадірлеуге, өмірді құрметтеуге , босқа өткізбеуге уағыздау 5.Шумағы: 4 6.Тармағы 16 7.Буыны: 12 8.Бунақ:3 9.Әдеби-теориялық ұғымдар. Эпитет: ер жігіт, қиын жер, күйген артық, Теңеу:түскендей аспан, бірдей жанып, бірдей күйген, бірдей жанып,бір күнгідей болмас 10. Өлеңнің тәрбиелік мәні: Достықты ардақтау, өмірді босқа өткізбеу Біржан сал Қожағұлұлы- Әйгілі қазақ ақыны, сазгер. Өмірбаяны Ол 1834 жылы Ақмола облысының Еңбекшілдер ауданында дүниеге келіп, 1897 жылы алпыс үш жасында туған жерінде қайтыс болған. Бозбала кезінен әнші-ақындардың қасына еріп той-думанның сәніне айналады. Шөже, Салғара, Толыбай, Орынбай, Нүркей, Сегізсері, Арыстан тәрізді өнер иелері – Біржан салдың ұстаздары. 1865 жылы Абаймен кездесуі Біржан салдың композиторлық, әншілік, ақындық өнерінің дами түсуіне үлкен әсер етеді. Біржан сал қазақтың дәстүрлі әншілік өнерін, халық музыкасын жаңа белеске көтеріп, өз ән-өлеңдерімен толықтырған ірі тұлға. Жаяу Мұса, Басықараның Қанапиясы, Құлтума, Ақан сері, Балуан Шолақ, Ғазиз, Естай, Үкілі Ыбырай, Жарылғапберді, т.б. арқаның атақты ақын-әншілері – Біржан салдың мектебінен өнеге алып, оның композиторлық өнерін жалғастырып, ілгерілеуіне мол үлес қосқан өнерпаздар. ІV Дәптермен жұмыс: Біржан сал шығармалары турлы кестені жазу. Шығармашылығынан әндер тыңдау. V Қорытынды: Біржан өлеңдерінен рухының өлмейтіндігі, әділетсіздікке, зорлыққа деген оның наразыл-ығы, күресі көрініс тапқан. Оның өлеңдері поэтикалық, экспрессивтік нысанда бейнелен-ген нақты оқиғалар болып табылады. VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1. Біржан сал өлеңдеріне талдау жасау. 2. Ақынның әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: 26-сәуір Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Ақан сері Қорамсаұлы, өмірі мен шығармашылығы Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Ақан серінің өмірі туралы жаңа білім беру, талдау жасау 2. Дамытушылық: Оқушылардың есте сақтау, өлең талдау дағдыларын ұштау. 3. Тәрбиелік:ӨӨӨ----- Оқушыларды ақын шығармашылығын бағалай білуге тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, әңгімелеу, талдау Сабақтың көрнекілігі: Ақан сері туралы қосымша мәліметтер. Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, зейіндерін аудару. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: 1. Біржан салдың өмірі 2. Шығармалары. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Ақан серінің өмірі мен шығармашылығы Жаңа сабақтың жоспары: 1. Ақан сері туралы сөз; 2. Ақан серінің өмірі мен шығармашылығы. Ақан сері (Ақжігіт) Қорамсаұлы (1843- 1913) Реті Ақан серінің өмірі мен шығармашылығы 1. 1843 жылы Солтүстік қазақстан облысы Айыртау ауданында Қоскөл деген жерде дүниеге келген. Ақынның өмірі, балалық, жастық шағы Көкшетау өңірінде өтеді. 2. Көп қыздың ортасындағы жалғыз ұлынан көп үміт күткен әкесі Қорамса Ақанды ауыл молда-сынан дәріс алуға береді, Ақан аз уақытта хат танып, Шығыс әдебиеті мен шариғат жолын жақсы меңгереді. Он үш жасында Қызылжардағы Уәлиахун деген кісінің медресесінде үш жыл оқиды, қалада жүріп, орыс тілін де үйреніп алады. 3. Бірақ бала кезінен домбыра тартып, әнге, өлеңге құмар болып өскен Ақан, басына сәлде орап, мешіт ұстаудың орнына қайда жиын-той, шілдехана, алтыбақаны бар жерге аңсары ауа бере-ді. Бойшаң, келбетті, әдемі ашық үні бар жігітті қай жерге барса да құрметпен қарсы алатын болған. Сол кездегі дала өмірінің аса қызық түрі: жүйрік ат, қыран құс, алғыр тазы ұстау еді. "Сері" деген атаққа осы шарттар лайық болатын. 4. Ақанның жас та болса жан-жақты дарын иесі екенін таныған алыс ағайындары оған Құлагер атанған тай, Қараторғай атанған бүркіт, Көкжендет атанған қаршыға сыйлайды. Тай кезінен баптап-күтіп, жаратқан Құлагер ат бәйгесінің алдын бермейтін жүйрік болып шығады. Аты-ғай, Қарауыл деп аталатын Арқадағы қалың ел ішінде қандай жарыс болса да, Құлагер бәйгенің алдын бермейді. Құлагердің даңқы Ақанның әншілік атағымен қоса шығады. 5. Ақанның "Қараторғай" атты бүркіті біраз жыл өткен соң қартайып, қанаты бар болғанымен құйрығының қауырсыны түсіп, сиреп, ұшса да жерге қона алмай, аспанда шырылдап жүретін болған. "Құс қанатымен ұшып, құйрығымен қонады" деген халық мәтелі бар. Бір кезде түлкі-ні де, қасқырды да құр жібермейтін бүркітінің мүшкіл халін көрген нәзік жүректі Ақан ойға батып, қатты тебіренеді. "Қараторғай, ұштың зорға-ай. Бейшара, шырылдайсың жерге қонбай!" - деген зарлы қайырмамен аяқталатын "Қараторғай" атты ғажайып ән осылай ту-ған. Бұл әнде әнші мен қыран құстың тағдыры қатар елестейді. 6. Ереймен жақта Сағынай деген атақты кісінің асына арнайы шақырылғанда, күндеушілері көп Ақан барғысы келмеген деседі. Бірақ ауыл-елдің беделді адамдарды кеу-кеулеп, Ақан Құлаге-рі арқылы тағы бір абырой алмақ болады. Бұл асқа Батыраш, Қотыраш деген байлардың бала-лары да келген еді. Олардың да жүйрік аттары бар. Құлагердің бәйгеге қосылатынын естіген олар, егер аттары олардан кейін келе жатса, қастандық жасайтын адамдар дайындайды. Ол кезде бүгінгідей айналып шабу жоқ, аттар ұзаққа жіберіледі... Құлагердің алдымен келе жат-қанын көрген әлгі адамдар қамыс ішінде жасырынып тұрып, Құлагерді шоқпармен ұрып өлтіреді. Соңғы жұбанышы, қызығы болып жүрген сәйгүлігінің бұл өлімі онсыз да қам көңіл Ақанды зар еңіретеді. Ол айтқан "Құлагер" әні осы күнге дейін тыңдаған адамның сай-сүйегін сырқыратады. 7. Ақан сері туралы Ілияс Жансүгіров «Құлагер» поэмасын, Ғабит Мүсірепов “Ақан сері — Ақтоқты” драмасын, С.Мұхамеджанов “Ақан сері — Ақтоқты” операсын, Сәкен Жүнісов «Ақан сері» дилогиясын жазды. ІV Дәптермен жұмыс: Ақан сері туралы мәліметтер жазу. V Қорытынды: Ақан сері – өмір шындығын үлкен суреткерлікпен жырлаған заманының асқақ ақыны ғана емес, мұңшыл да сыршыл, әншілік-орындаушылық өнерімен танылған өзгеше дарын иесі. Оның композиторлығы ақындығынан кем түспейді. «Ақан сері» ата-нып, кезінде жұртшылыққа кең танылуы, атақ, даңқының шар-тарапқа жетуі – әншілік-композиторлық өнерінің жемісі. VІ Бағалау: VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: - Ақан серінің өмірі мен шығармашылығы туралы оқу. Ақан серінің әндерін айтып үйрену. Ақан сері туралы кино жайында әңгімелеуге дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: Қазақстан тарихы. Қазақ әдебиетінің энциклопедиясы. Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Ақан сері Қорамсаұлының өлеңдері Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Ақан серінің өлеңдері туралы жаңа білім беру, талдау жасау 2. Дамытушылық: Оқушылардың есте сақтау, өлең талдау дағдыларын ұштау. 3. Тәрбиелік:ӨӨӨ----- Оқушыларды ақын шығармашылығын бағалай білуге тәрбиелеу Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, әңгімелеу, талдау Сабақтың көрнекілігі: Ақан сері туралы қосымша мәліметтер, өлеңдері, әндері. Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, зейіндерін аудару. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Ақан серінің өмірі мен шығармашылығы Ақан серінің өмірі Шығармалары ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Ақан серінің өлеңдері мен әндері Жаңа сабақтың жоспары: Ақан серінің өлеңдері: «Сырымбет», «Балқадиша», «Маңмаңгер», «Жайықтың ақ түлкісі», «Ақ көйлек», «Жақсы мен жаман», «Ләйлім шырақ», «Құлагер» Реті Ақан серінің шығармалары 1. Махаббат лирикасы Ақан сері — ақын, әнші, композитор. Серінің «Ақтоқты», «Алтыбасар», «Тер қатқан», «Мақпал», «Балқадиша», «Сырымбет», «Майда қоңыр», т.б. әндері әйел жаны-ның сұлулығын жарқырата көрсетуімен бірге, махаббат құдіретін асқақтата суреттеуімен де құнды. Ұрқияға Ақан серінің “Хат жаз-дым қағаз алып, қалам, сия” деген өлеңін арнаған. Ақан серінің сүйген қызы — Ақтоқты. Бұл — арты аңызға айналған оқиға. Ақтоқты есімі Ақан серінің шығармаларынан кең орын алды. “Ақ көйлек”, “Аужар”, “Алтыбасар”, “Ғашық жарға”, “Тағрипың”, “Ж-ға” — Ақтоқтыға арналған махаббат толғаулары. Ақан серінің «Ақтоқты», «Алтыбасар», «Тер қатқан», «Мақпал», «Балқадиша», «Сырымбет», «Майда қоңыр», т.б. әндері әйел жанының сұлулығын жарқырата көрсетуімен бірге махаб-бат құдіретін асқақтата суреттеуімен де құнды. Ән-өлеңдерінің елеулісі — “Балқадиша”. Бұл — өз теңіне атастырылмаған әдепті, сыпайы қыздың өнерлі ағаны қадір тұтқан сүйкімді қылығына разы ағалық қарыздар көңілден туған ән. 2. Көңіл күй лирикасы Ақан Сері ақын-әнші ғана емес, саңлақ аңшы, атбегі де. Ақынның сүйікті досына, қимас өмір-лік серігіне айналған сәйгүлігі мен қыран құстарына арналған «Маңмаңгер», «Қараторғай», «Көкжендет», «Құлагер» әндерінде Ақан серіның ішкі жан дүниесіндегі бұрқаныс, қан жы-лаған жүрек, телегей теңіз мұң мөймілдеп тұрғандай. 3. Айтыстары 90 жылдардағы Ақан сері шығармашылығында айтыс едәуір орын алды. Ақан серінің алғаш-қы айтыс-қағыс өлеңдерінің бірі — “Жүсіп төреге” (Тәкінің Жүсібіне қайтарған жауап өле-ңі). Орынбай, Нүркей тағы басқа он шақты ақынмен айтыстарының үзінділері ғана сақтал-ған. Толығырағы — Нұрқожамен айтысы. Онда Ақан сері ел-жұртты тірек тұтады (“Хақ қа-лаған Есенбай қарашамын, Алтын бесік халқыма жарасамын”), ақындық өнерді қадірлейді, туған жерді, халықты мақтан етеді. 4. Азаматтық лирикасы Ақан серінің елдің жер-судан, қоныстан айырылуына наразылық білдірген азаматтық лирикалары мен сықақ өлеңдері де өткірлігімен ерекшеленеді. Атбасардың молдасы Смағұлды, Атығай-Қарауылдың болысы Сұрағанды, болыс Шоғармақты өлтіре сықақ етеді. Осы өлеңдері мен “Замана адамы” өлеңінде сері ел билеген әкімдерді “Кей жаман мал бітті деп әкім болар”,- деп әшкерелейді. Қонысынан айрылған елдің мұң-мұқтажын ақын халық атынан айтады. Мемлекеттік 2-думаға шағынады, әділдік, үміт күтеді. Өмірінің соңғы кезеңінде жазылған өлеңінің бірі — “Қаратай”. Ақан сері аулы қонысынан айрылып, орнына Комаровка селосы орнағанда, ескі мекенге барып жүрген Қаратайды (Ақан серінің мінген аты) егінге түсті деген сылтаумен ұстап алып, сатып жіберіпті. Ат пен иесінің диалогы түрінде жазылған бұл өлеңде қуғыншы 4 орыстан қашып барғанда “бүбірнай” (выборнай) Көшербайдың рақым етпегені, судьяның әділ үкім шығармағаны айтылады. Соңында: Орыс пенен қазақтың алдым несін?! Тәңір берген әркімнің несібесін. Ол түгіл жан салмаған Құлагердің, Сөйлейді граммофонда әңгімесін, — деп, “Құлагер” әнінің сол заманда пластинкаға түсірілгенін ескертеді. Өлер алдында шығарған “Мінажат” өлеңінде иман тілейді. ІV Дәптермен жұмыс: Ақан серінің шығармашылығы туралы мәліметтерді жазу. V Қорытынды: Ақан сері – өмір шындығын үлкен суреткерлікпен жырлаған заманы-ның асқақ ақыны ғана емес, мұңшыл да сыршыл, әншілік-орындаушылық өнерімен танылған өзгеше дарын иесі. Оның композиторлығы ақындығынан кем түспейді. «Ақан сері» атанып, кезінде жұртшылыққа кең танылуы, атақ, даңқының шартарапқа жетуі – әншілік-композиторлық өнерінің жемісі. VІ Бағалау: VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: Ақан серінің шығармашылығын оқу, әндерін айтып үйрену, өлеңдеріне талдау жасау. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: Қазақстан тарихы. Қазақ әдебиетінің энциклопедиясы. Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: 30- сәуір Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Әсет Найманбаевтың өмірі мен шығармашылығы Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Әсет Найманбаевтың өмірі шығармашылығы бойынша жаңа білім беру. 2. Дамытушылық: Оқушылардың жаңа тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдыларын дамыту. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды халқымыздың тарихи тұлғаларын білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Сабақтың көрнекілігі: Әсет Найманбаевтың өмірі шығармашылығы туралы кесте Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Үкілі Ыбырайдың өмірі мен шығармашылық жолы Үй тапсырмасын тексеру жоспары: Үкілі Ыбырайдың өмірі, шығармашылық жолы ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Әсет Найманбаевтың өмірі мен шығармашылық жолы Жаңа сабақтың жоспары: 1. Әсет Найманбаевтың өмірі мен шығармашылық жолы 2. Әсет Найманбаевтың әндері (Әндерін тыңдау) Әсет Найманбайұлы (1867-1923) Реті Әсет Найманбаевтың өмірі мен шығармашылық жолы 1. Әсет Найманбаев бұрынғы Қарқаралы уезі, Темірші болысы, 8-ауылда (қазіргі Жезқазған облысы, Ақтоғай ауданы) 1867 жылы туған. 2. Ауыр тұрмыстың айдауымен 1875 жылы Семей қаласына көшіп келген. Кейіннен қала тұрмысына тұрақтала алмай Мақаншы ауданындағы Бақты ауылына көшіп барады. Осын-да Әсетті медресеге оқуға береді. Он бір жасында бірінші рет мектеп есігін ашқан зерделі бала төрт-бес жылда медресенің білімін жақсы меңгеріп алады. Он төрт-он бес жасқа кел-генде әкесі өліп, Көктал болысындағы нағашысына барады. 14 - 15 жасында - ақ ақындық, әншілік өнерімен танылған. 3. Әсеттің алғашқы ақындық қаламындағы өлеңдерінің тақырыбы көбінесе жастық, махаббат туралы, суырып салма айтыс өлеңдер болды. Әсет - ақындық өнерді өзгеше жоғары баға-лап, табиғаттың тартқан ерекше қасиетті сыйы деп біліп, ардақтаған адам. Ақындық өнерін халқына арнаған Әсетті туған елі қадірлеп, құрметтеген. Қазақ дала-сын әнмен тербеген Әсеттің өзі өмір кешкен тұста - халқының ақберен ақыны ретінде танылғаны анық еді. 4. Айтыс бәйгесіне түсіп жүлде алып, елге атағы шыға бастаған жалынды, албырт жас ақын, асқақ әнші Әсет ұлы ақынның, кемеңгер ақынның алдына келгенде 20 жаста болатын. Абай ауылы қазақ сахарасындағы өнер-білімнің, мәдениеттің өнегелі ордасындай еді. Сол кездегі Абайдың қасында ұдайы болған адамдары: Шаһкерім, Көкбай, Ақылбай, Мағауия, Тұрағүл, Кәкітай, Ахметбектер тобына Мұқа, Әсет келіп қосылған екен. Әсет - Абай ағасы-ның алдында мол тағылым алып, үлгі алады, Пушкин шығармаларымен танысады. Әсеттің «Евгений Онегин» романының оқиғасын алып, еркін аударма жасауы Абай әсері екені сөзсіз. 5. 1916 жылы патша жарлығына байланысты дүрлікке елмен бірге Әсетте Қытайға өтіп кетеді. Ұлы Қазан төңкерісінің жеңісін, оның халыққа әкелген теңдігін, бақытын естігенде Әсет Отанын аңсайды, өз еліне келуді армандайды. Көп ұзамай Әсет әншілігімен жұрт көзіне түсе бастайды. Ол осы елде үйленіп, тұрып қалады да шешесін қолына алдырады. 6. Әсет 1923 жылы Құлжа қаласында қайтыс болған. Осы кесте бойынша жаңа сабақты түсіндіру: Көкқамыр сахарасындағы Әсет Найманбайұлының кесенесі ҚХР Іле қазақ автономиялы облысының әдебиет-көркемөнершілер бірлестігі және ресми Қытай билігі тарапынан 2003 жылы қойылып, 2005 жылы күрделі жөндеуден өткізіліп қайта тұрғызылған құлыптасы. ІV Дәптермен жұмыс: 1. Әсет Найманбаев туралы кестені жазу. 3. Шығармашылығынан әндер тыңдау. V Қорытынды: Халқымыздың асыл қазынасының бірі – әнші-ақындардан қалған поэзия және әндер, музыка өнері. Қазақтың ән өнері ұлттық өнер болып халқымызбен бірге жасасып келеді. Жүрегін ән тербеген бабалардан қалған асыл мұра бүгінгі заманымызға жетіп отыр. Әсет - нағыз сегіз қырлы өнерпаз. Ол ақындық өнердің өрен жүйрігі, суырып салма - импровизатор, ақпа ақын. Табиғи тума таланты күшті, дарынды ақын қолына домбыра алғанда, қолма-қол нөсерлете жыр төксе, домбырасымен қоса, қағаз бетінде қаламы да қатар жүйткитін сауатты саңлақ ақын болған. VІ Бағалау VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1. Әсет Найманбаев шығармалары туралы мәліметтер жинау. 2. Әсет Найманбаевтың әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Жеті ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Күнделікті сабақ жоспары
ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Әсет Найманбаевтың өмірі мен шығармашылық жолы Жаңа сабақтың жоспары: 1. Әсет Найманбаевтың өлеңдері 2. Әсет Найманбаевтың әндері (Әндерін тыңдау) Әсет Найманбаевтың ән-өлеңдері Реті
Осы кесте бойынша жаңа сабақты түсіндіру: ІV Дәптермен жұмыс:
V Қорытынды: Халқымыздың асыл қазынасының бірі – әнші-ақындардан қалған поэзия және әндер, музыка өнері. Қазақтың ән өнері ұлттық өнер болып халқымызбен бірге жасасып келеді. Жүрегін ән тербеген бабалардан қалған асыл мұра бүгінгі заманымызға жетіп отыр. Әсет - нағыз сегіз қырлы өнерпаз. Ол ақындық өнердің өрен жүйрігі, суырып салма - импровизатор, ақпа ақын. Табиғи тума таланты күшті, дарынды ақын қолына домбыра алғанда, қолма-қол нөсерлете жыр төксе, домбырасымен қоса, қағаз бетінде қаламы да қатар жүйткитін сауатты саңлақ ақын болған. VІ Бағалау VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1. Әсет Найманбаев шығармалары туралы мәліметтер жинау. 2. Әсет Найманбаевтың әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Жеті ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы бойынша шығарма Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы бойынша алған білімдерін жүйелеу. 2. Дамытушылық: Оқушылардың еркін жазу дағдыларын ұштау. 3. Тәрбиелік:ӨӨӨ----- Оқушыларды нші-сазгер ақындар шығармашылығын бағалай білуге тәрбиелеу Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, әңгімелеу, талдау Сабақтың көрнекілігі: Әнші-сазгер ақындар туралы қосымша мәліметтер. Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру, зейіндерін аудару. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығы бойынша шығарма жазу Шығарманың тақырыбы: Қазақ сахарасын теңдесі жоқ сазымен тербеген дала жұлдыздары Шығарманы жазу: 1. Шығарма еркін жазуға беріледі; 2. Белгілі бір әнші-сазгер ақын туралы жазуға болады; 3. Жалпы әнші-сазгер ақындар туралы жазуға болады. ІV Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: Әнші-сазгер ақындар шығармашылығын қайталау Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Әдебиеттің тегі мен түрлері. Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Әдебиеттің тегі мен түрлері бойынша жаңа білім беру. 2. Дамытушылық: Оқушылардың жаңа тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдыларын дамыту. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды әдебиеттің тегі мен түрлерін білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Сабақтың көрнекілігі: Әдебиеттің тегі мен түрлері туралы кесте Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу: Әдебиеттің тегі мен түрлері Жаңа сабақтың жоспары: 1. Әдебиет теориясы туралы түсінік 2. Әдебиеттің тегі мен түрлері 3. Әдеби шығарма түрлері Әдебиеттің тегі мен түрлері Реті Әдебиеттің тегі мен түрлері 1. Әдебиеттану ғылымы Әдебиеттану ғылымы әдебиеттің көркемдік сипатын, қоғамдық мәнін, тәрбиелік маңызын айқындайды. Әдебиеттану ғылымының салалары: Әдебиет тарихы Әдебиет теориясы Әдебиет сыны Әдебиет тарихы әдеби кезеңнің тарихын, олардың өзіне тән ерекшеліктерін зерттейді. Әдебиет сыны көркем шығарманы жан-жақты зерттеп, ол туралы сын, пікір айтады, 2. Әдебиет теориясы Әдебиет теориясы сөз өнерінің жалпы заңдылықтарын, әдеби шығарманың көркемдік болмысы мен білімін, сыр-сипатын, мән-мағынасын зерттейді, оны дұрыс түсінудің, талдаудың ұстанымдары мен әдістерін зерттейді. 3. Әдебиеттің тегі: Эпос Лирика Драма 4. Әдеби шығарма түрлері: Әңгіме Повесть Роман Баллада Поэма Комедия Трагедия 4. Эпостық шығармалар: Ертегілер Аңыздар Әңгімелер Новеллалар Повестер Романдар Эпикалық поэмалар Көркем очерктер 5. Лирикалық шығармалар: Лирика – кейіпкерлердің көңіл күйін, сезім сарайын, жан дүниесін суреттетін ерекше жанр. Кез келген толғаныс лирика тудырмайды. Лирикалық шығарма үшін әлеуметтік, қоғамдық, философиялық мәні бар тақырыптар керек. Лирикалық шығарманың басты кейіпкері –ақынның өзі. Лириканың негізгі түрлері: Азаматтық лирика Табиғат лирикасы Махаббат лирикасы Философиялық лирика, т.б. (арнау, ода, пастораль, сонет, элегия, эпиталама, эпитапия, эпиграмма, идиллия) 6. Драма: Өмір құбылыстары Адамдар арасындағы қарым-қатынас Шиеленіскен тартыс кейіпкерлердің әрекеті арқылы бейнеленеді. Драмалық шығармалар сахналық қойылымға арналып жазылады. Драмалық шығармалардың түрлері: Қаһармандық Саяси-әлеуметтік Тарихи-ғұмырнамалық Осы кесте бойынша жаңа сабақты түсіндіру: ІV Дәптермен жұмыс: Әдебиет теориясы туралы кестені жазу. V Қорытынды: Әдебиеттану ғылымы әдебиеттің көркемдік сипатын, қоғамдық мәнін, тәрбиелік маңызын айқындайды. Әдебиеттану ғылымының салалары: әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет сыны. VІ Бағалау VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1. Әсет Найманбаев шығармалары туралы мәліметтер жинау. 2. Әсет Найманбаевтың әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Жеті ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 «А» Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы: Талдау жұмыстары Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік: Әдеби шығармалардың тілі мен көркемдік ерекшеліктеріне талдау жасау. 2. Дамытушылық: Оқушылардың тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдылары мен талдау жұмыстарырын орындауға дағдылату. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды әдебиеттің тегі мен түрлерін білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Әдебиеттің тегі мен түрлері Жаңа сабақтың жоспары: 1. Әдебиет теориясы туралы түсінік 2. Әдебиеттің тегі мен түрлері 3. Әдеби шығарма түрлері ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу Фигура – сөз тіркестерін дағдылы синтаксистік қалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрықша айшықпен құру. Фигураның ( айшықтау) бір түрі -қайталау- сөз әсерін күшейте отырып, оқырман назарын айрықша аударғысы келген нәрсені не құбылысты бірнеше мәрте қайталап, айтар ойды,ұқтырар сырды ұғымға мұқият сіңіре түсу. Аллитерация-бірыңғай дауысыз дыбыстарды қайталау Ассонанс- бірыңғай дауысты дыбыстарды қайталау. Анафора (әдепкі қайталау)- өлеңнің әр жолының бір сөзден басталып отырылуы. Ұйқыдан соң- жапырақпын Жаңбыр шайып жаңарған. Ұйқыдан соң- құспын. Ұзақ ұшып, көліне кеп дем алған. Ұйқыдан соң – көк айдынмын, Мөлдіеген шайқалып. Ұйқыдан соң – ну орманмын. Желбіреген жайқалып Эпифора- (кезекті қайталау)- өлеңнің әр жолының соңындағы бір сөздің бірнеше қайталанып отыруы. Күншілдер өледі Көңілін от қарып. Батырлар өледі Борышын атқарып. Бұзықтар өледі Пышаққа құлшынып. Сұлулар өледі Құшақта тұншығып. Арғымақ өледі Артында шаң қалып. Ақындар өледі Бәріне таң қалып. Еспе қайталау- Алдыңғы ұғымның аяғы соңғы ұғымның басынада қайталанып келуі. Сарыарқаның бір тауы бар, Бір тауы бар сымбатты. Сол таудан сен сыр тауып ал, Сыр тауып ал, қымбаттым. Ау, қызғыш құс, қызғыш құс! Ел қорыған мен едім. Мен де айрылдым елімнен Көл қорыған сен едің, Сен де айрылдың көліңнен Осы кесте бойынша жаңа сабақты түсіндіру: ІV Дәптермен жұмыс: Әдебиет теориясы туралы кестені жазу. V Қорытынды: Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай білу қажет. Сонда ғана көркем шығарма әсерлі де ажарлы болады. VІ Бағалау VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1. Әсет Найманбаев шығармалары туралы мәліметтер жинау. 2. Әсет Найманбаевтың әндерін іздеу, айтуға дайындалу. VІІІ Қолданылған әдебиеттер: А. Жұбанов, «Замана бұлбұлдары», «Бес ғасыр жинайды» жинағы, «Жеті ғасыр жинайды» жинағы, «Ай, заман-ай, заман-ай» жинағы Күнделікті сабақ жоспары Сыныбы: 10 « » Күні: Пән аты: Қазақ әдебиеті Сабақтың тақырыбы:Әдебиет танытушылар Сабақтың мақсаты: 1. Білімділік:.Әддебиеттану пәні мен әдебиет танушылардың қазақ әдебиетіне сіңірген еңбегі мен қосқан үлестері туралы мәлімет беру. 2. Дамытушылық: Оқушылардың тақырыпты меңгеру, есте сақтау дағдылары мен талдау жұмыстарырын орындауға дағдылату. 3. Тәрбиелік: ӨӨӨ----- Оқушыларды әдебиеттің тегі мен түрлерін білетін, бағалай алатын азамат болуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Жаңа білім беру сабағы Сабақтың әдісі: Түсіндіру, талдау. зерттеу Пәнаралық байланыс: Қазақстан тарихы Сабақтың барысы: І Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың сабаққа қатысын тексеру, жаңа тақырыпты меңгеруге бағыттау. ІІ Үй тапсырмасын сұрау: Әдебиеттің тегі мен түрлерінен өткенді сұрау. ІІІ Жаңа сабақ. Мағынаны ашу -Әдебиеттану – көркем әдебиеттің шығу тегі, даму жолдары, әдеби ағымы мен әдеби үрдістерді, сөз өнерінің көркемдік ерекшеліктері мен жалпы заңдылықтарын және ақын – жазушылардың шығармашылық ғұмырнамасын зерттейтін ғылым саласы. - Әдебиеттану ғылымының жетістіктерін , әдебиқұбылыстарды , көркем шығарманы жүйелі зерттеуде әдебиеттану әдісі көмекке келеді. - әдебиетті зерттеудің әдіс – тәсілдері, жолдары сан қилы болғандықтан, әдебиеттану саласындағы әр кезеңдік зерттеу әдістері сол кезеңнің талаптарына сай әр түрлі дәрежеде көрініс тауып отырады. - Қазақ халқының көркем әдебиетін, халықтық әдебиеттің жиналуы мен зерттелуі ХІХ ғ. І жартысында басталды. Қазақ әдебиетін алғаш зерттеген ғалым Ш. Уәлиханов ауыз әдебиеті үлгілерімен қатар Жанақ, Шөже, Орынбай сияқты эпик ақындар жөнінде ой – пікірлерін айтып кеткен. «Қазақтың халық өлеңінің түрлері туралы» ғылыми еңбекте өлең түрлеріне тоқталып өтсе, басқа да шығармаларында құнды пікірлерайтыпкеткен. Ы. Алтынсарин 1879 ж. жазған «Қазақ хрестоматиясы» негізінен Абырайдың төл шығармаларынан құралып, оның сыншы – ғалым болғаны еленбей келеді. 1926 ж. А. Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқыш» еңбегі әдебиет туралы жазылған –құнды еңбегі болған 1927 ж. М. Әуезовтің «Әдебиет тарихы» атты еңбегі қазақ әдебиет тарихын зерттеуге арналған оқулық кітабы болды.Оқулық 7 бөлімнен тұрды. 1. Сыршылдық салт өлеңдер 2.Батырлар әңгімесі. Кіші батырлар 3.Ел поэмалары 4. Тарихи өлеңдер 5.Ертегілер 6. Айтыс өлеңдер 7. ХҮІІІ-ХІХ ғасыр ақындары. 1928 ж. Қ. Досмұхамедовтің «Қазақ халық әдебиеті» атты еңбегі жарық көрген. С. Мұқановтың «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» еңбегі әрі оқулық, әрі ғылыми – зерттеу еңбектің бірі болды. М. Жолдыбаев, М. Қаратаев, Ә. Қоңыратбаев «ХХ ғ. мен ХХ ғ. басындағы әдебиет» 1934 ж. М. Жолдыбаев, М. Қаратаев, Ә. Қоңыратбаевтың «Қазақ хрестоматиясы» дәуірге бөлінбегенімен, ақын – жазушыларды оқыту өмір сүрген кезеңіне байланысты хронологиялық тәртіппен берілген еді. Әдебиет сласында кезінде өз үлесін қосқан С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, С. Мұқановтар да болды. 1941 ж. Е. Ысмайыловтың «ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиеті», 1942 ж. Қ. Жұмалиевтің «Қазақ әдебиеті» еңбектері болды. 1948 ж. М. Әуезовтің басшылығымен «Қазақ әдебиеті » тарихының І томы , 1949 ж. Қ. Жұмалиевтің «Қазақ совет әдебиеті тарихының очеркі» ұжымдық зерттеулері болды. Әдебиетті зерттеп, танытуға үлес қосқандар: М. Ғабдуллин, Е. Ысмайылов, Б.Кенжебаев. Қ. Жұмалиевтың еңбектері көп. 60- жылдары «Қазақ әдебиеті тарихы » атты алты кітаптан тұратын үш томдық зерттеу жұмысы жарық көрген, 70-080- жылдары Т. Сыдықов, Ә. Марғұлан, Р. Бердібаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Мырзахметов М. Жолдасбаев, А. Қыраубаеваның еңбектері жарық көріген. ІV Дәптермен жұмыс: Әдебиттанушылар туралы мәлімет жазу. V Қорытынды: Әдебиет –өз заманына лайықты сипатқа ие болуға тиіс . Ал тарих өткенің тәжірибесін білмей , болашақты жасауғаболмайтын пән .Сондықтан әдебиет пен тарихты бірге қарастыруымыз қажет VІ Бағалау VІІ Үй тапсырмасын беру, орындау жолдарын түсіндіру: 1 Конспект жазу жүктеу/скачать 255,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|