ПӘнінен оқУ-Әдістемелік кешені 5В010600 «Музыкалық білім» мамандығы үшін студенттерге арналған пәннің бағдарламасы
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жеке сабақ № 8
- Жеке сабақ № 10. Ария, романс жанрларымен таныстыру, орындау шеберлігіне жету, жұмыс істеу. Дауыс диапазонымен жұмыс. Жоспары
- Жеке сабақ № 11
- Вокалды - балалардың
- Жеке сабақ № 12. Дауыс диапазонымен жұмыс. Вокалдық техникалық жаттығуларды ары қарай жалғастыру. Жоспары
- Әннің сөзін дұрыс айта білуге баулу. Ә
- Жеке сабақ № 13. Әлем халықтарының әндері. Орфоэпия. Орфэпиялық дыбыстармен жұмыс. Жоспары
- Ќазаќтың
- Жазылуы
Жеке сабақ № 7 Артикуляция, қатаң және жұмсақ дыбыстарды атакалау. Тыныс алу техникасын одан әрі жетілдіру. Жоспары: Жоғарғы резонатор дыбыс шығару әдістері Кеуде арқылы төменгі дыбыстарды бірқалыпты айту. Ауыз қуысы, көмей төменгі жақ, таңдай арқылы тыныс алуды қалыптастыру Артикуляцияның маңызын түсіндіру Қатаң және жұмсақ дыбыстарды атакалау әдістері. Әнді жинақы жабық шеңберлі дыбыспен (академиялық) үлгімен айту Вокал техникасындағы тағы бір маңызды вокалдық әдістің бірі болып, шығарманы орындау барысында бірыңғай вокалдық желіні сақтай алады. Ауыздың сыртқы формасының әнді айтуда өте үлкен маңызы бар, бірақ барлық әншіге бірыңғай тәсілді ұсына беруге болмайды, өйткені әрбір орындаушының өзіндік өзгешеліктері бар. Сөйлеу дыбыстарын шығарудағы, жасаудағы дыбыстаушы мүшелердің қызметін артикуляция дейді. Тіл дыбыстарын шығарудағы, жасаудағы адамның дыбыстаушы мүшелерінің қызметін жақсы білмейінше, белгілі тілдегі дыбыстардың артикуляция (дыбысталуын) дұрыс тусінү қиын. Тілдегі сөздің мағнасын және сөздің тұлғалық көріністің түрлендіруге себеп болатын тіл дыбыстарын фонема дейді.
Шығарманы айту кезінде вокалдық тәрбиенің мақсатын табысты шешуге қолданылған әдісті мақсаттылықпен таңдау өз мүмкіндігін тигізеді деп ойлаймыз. Вокалды шығармамен жұмыстың күрделілігі соншалық, ол тек қана жалпылама сезімі мен дыбысталуы бар бірегей шығармашылык, топ қана емес, сонымен қатар ол өзінің вокалдық және әртүрлі музыкалық ерекшеліктерімен берілген жекешелердің қосылған ортасы.. Оқьпушы үнемі өзара байланысты екі мәселені шешуге тырысады: а) техникалық сапасына сай музыкалық топ құрайды; б) вокалды шығарманы үйрету барысында әрбір жеке қатысушысын өзінің аспабы, яғни өз әншілік дауысымен үйретеді. Жұмыстың бастапқы сатыларында айрықша көп қиындықтар кездеседі. Әнді орындау барысында кездесетін ең бірінші қиындық - бұл шығарманың мәтінін мәнерлеп айтуға өту. Егер шығарманың тесситурасы сөйлеуден жоғары болса, балалар дауыстарын қатты кернеп, айқайлап айтуға мәжбүр болады. Балалардың дауысымен жұмыс істегенде дыбыс бастамасының алатын орны ерекше. Дыбысты дайындау және онын бастамасы - атака деп аталады. Вокалдық практикада атаканың үш түрі бар: қатаң, жұмсақ және үзік дыбыс бастамасы. Сондықтан да, балалардың дауысымен жұмыс істегенде, қандай атака кезінде баланың дыбыс шымылдыңы іске қалай қосылады және қандай дауыс атакасымен жұмыс істеу қолайлы екенін ескерген жөн. Негізінен, бала дауысымен жұмыс істегенде жұмсак дауыс атакасын қолдану дұрыс деп саналады. Сонымен біз дауыс аппаратымен біршама таныстырып болған соң, өзіміз музыка сабағында пайдаланған орындаушылық шеберлікті дамытуға ықпалын тигізген әдістемелік тәсілдерді қарастырайық. Жеке сабақ № 8 Халық әндері Жоспары: 1. Студенттер халық әнінің нота әуенімен танысады. Әндре әрбір студенттің дауыс диапазонына байланысты беріледі. 2. Әннің характерін, мазмұнын ашып өз деңгейінде орындау үшін, дауыс мүмкіндігін пайдаланып қоймай, вокалды-технкалық жаттығулар арқылы шығарманың сапалы орындалуына жету. 3. Әнді концермейстердің сүйемелдеуімен талапқа сай орындалу шеберлігін меңгеру. Студенттерді әншілікке баулу жолында халық әуендерінің тәрбиелік мәнінің зор екендігін ескере отырып, жұмыс барысында халыќтың ән дәстүрін шебер талғаммен пайдалана білген жөн. Б.В.Асафьев халық әндерін музыка сабақтарында пайдалана білудің орны ерекше екендігін айта отырып былай деген еді: «Халық арасында музыканы кеңінен дамуы үшін және оның әсерлілілігінін артуы үшін, халықтың өзі туғызған мәңгілік өлмес ән өнерінің орны бөлек». Б.В.Асафьев халық әніне ерекше мән бере отырып, оның мектеп жасындағы балаларды музыкаға тәрбиелеудегі алатын орынын осылайша көрсетті. Ән айту мәдениетін қалыптастыруда, мүмкіндігінше баяу да созылыңқы түрде айтылатын халық әндерін еңгізу пайдалы болмақ. Мысалы, халық әні «Әлдиді» алар болсақ, оның баяу да салмақты сипаты шығарманы орындағанда дауыс аппаратының қысылмауына, тыныс алуды бақылап отыруға, сөздің анық айтылуына және дыбыстың сапалы шығуына мүмкіндік береді. Халықтың дәстүрдегі орындаушылар әдетте әннің басында, ортасында немесе аяғында қысқа ғана вокализдерді қолданып отырған (аха-ха, или-гай, гәк-ку, хай-ли-лау, әридаш-ау, угу-гу, иги-гак, т.б.) мұның өзін кейде әннің келесі шумағына дайындыќ ретінде немесе көмейді дем алдыру үшін пайдаланған. Аталған жаттығуларды біз өз тәжірибемізде дыбыстарды дұрыс, анық, таза айта білу үшін қолдандық. Халық әндерінің бір ерекшелігін айтпай кетуге болмайды. Әрбір әнді байқап қараса, олардың өлеңдері бірнеше шумақтан пайда болып, сол шумақтардың ішіндегі тармақтары бір – бірімен ырғақ жағынан сәйкестеніп келеді. Бұны біз шумақтық әндер дейміз Жеке сабақ № 9 Қазақстан композиторларының әндері. Жоспары: Әннің авторы, текстік мазмұны, екпіні сипаты т.б. танысу. Нота арқылы айтып, үйрену. Әнді нотаға қарап, сөзімен орындау. Балалар дауысымен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеру. Ғалымдар, оқытушылар, психологтар, әдіскерлер, музыка пәнінің оқытушылары әнді сенімді айта алмайтын оқушылармен жұмыс тәсілдерін көптеп қарастырып келеді. Бұл мәселені шешу жолында Пономарькова И.П., Багадурова В.А., Орлова Н.Д., Апраксина О.А., т.б. педагогтардың еңбектері көмекке келеді. Әнді сенімді айта алмайтын оқушылардың қалыптасу жолдары қиын да, ұзақ болып келеді. Ол оқытушыдан қажымас еңбекті талап етеді. Бұл үшін әнді дұрыс айта алмаудың себебін таба білудің маңызы зор.
Әнді жинақы жабық шеңберлі дыбыспен (академиялық), үлгімена айту вокалдың техникасындағы тағы бір маңызды әдістің бірі болып саналады. Ауыздың сыртқы формасының әнді айтуда өте үлкен маңзы бар, бірақ барлық әншіге біріңғай тәсілді ұсына беруге болмайды, өйткені әрбір орындаушының өзіндік өзгешеліктері бар. Кейбір әншінің дыбыстары әуел бастан -- ақ табиғи жинақы қойылған дауыспен, тіпті орындау мәнері де аккадемилық үлгіде айта алады, оның орындау қалпын өзгертудің қажеті жоқ, кейбір жөндеу, ескертпелер жасаса да жеткілікті. Ал, кейбір әншілер өте ашық дыбыспен халық әндерін орындау үлгісі көбірек жетілегген, мұндайда жетілегн әдіс – тәсілдерді қолдана отырып көзделген мақсатқа жету қажет. Жалпы әнші дыбысты дұрыс шығарып тұрған жағдайда онымен оқытушы санасуы керек. Көп ескерпелер жасай бермей - ақ орындау шеберлігінің өзге талаптарын (ырғағы, нюанстары, сипаты) орындатуға күш салғаны жөн. Вокалды - техникалық дағдылардың қатарына: резонаторларды дұрыс қолдану, әннің сөзін анық айту – дикция, ерін қимылдарының техникалық менгеру артикуляция, аспаппен сүйемелдеп орындау кезінде, ансамбль, вокалдық әшекейлеуді (пассаж) еркін және жеңіл қолдану, динамикаларға көңіл бөлу, әнді нақышына келтіре мәнерлі орындау кіреді. Аталған дағдылардың барлығын хормен жұмыс істеу кезінде қолдануға болса, вокалдық әшекейлер мен фалынттер көбінеки ән айтуға тән тәсілдер болып табылады. Сондықтан әрбір әнші дауыс ерекшелігін пайдалана отырып, өзіне тән әшекейлер мен тәсілдерді қолданып айтады. Вокалдық техниканы толық меңгеріп, әнші, шығарманы орындау барысында түрлі нюанстармен қатар оның мәтіні (текст) идеялық – көркемдік маңызын айқындай түсіп, вокалды ән техникасының барлық дағдыларын сақтай отырып, шығарманы орындап шығады.
1. Вокалдық – техникалық жаттығулар арқылы әрбір студенттің дауыс көлемін кеңейту. 2.Күнделікті жұмыс диапазонын белгілеу.
Ырғақ - деп дыбыстардың әр түрлі ұзақтық ара қатынасын айтамыз. Ырғақтың музыкада атқаратын ролі ерекше. Күнделікті естіп жүрген әндеріміздің дыбыстарын бір қалыпты ұзақтықпен айтатын болсақ, ол ән емес, ешбір әуенге ұқсамайтын жай дыбыстар жиынтығы болып шығар еді. Осыған орай әрбір әуен құрайтын дыбыстар ырғақ жағынан түрлі ұзақтықтарда болып келуі – заңдылық. Айтылып жүрген немесе ойналып жатқан музыкалық шығармаларды зер сала тыңдап отырсаңыз, онда қатты және жай шығып тұрған дыбыстар такт деп аталатын бір бөлшектің ішінде болып келеді. Ырғақта күшті және әлсіз бөліктер болады. Екпін, темп (жылдамдық, шапшаңдық) – деп музыкалық шығарманың ойналу жылдамдығын желісіз айтамыз. Композитор қандай музыка жазбасын, әр уақытта оның айналу немесе айтылу жылдамдығын шығарманың барысында көрсетеді. Темптің үш түрі бар: біріншісі өте жай, салмақпен орындалатын шығармалар, екіншісі орта екпінде орындалатын, үшіншісі шапшаң немесе тез жылдамдықта орындалатын шығармалар. Жоғарыда айтылған үш түрлі жылдамдықтардың өзі бірнеше бөлімге бөлінеді. Музыкалық шығарманы композитор көрсеткен жылдамдықпен көрсеткен жылдамдығында (екпінде) орындаған жөн. Ал, автордың көрсеткен жылдамдығында екпінен тыс кету ойналатын шығарманың мазмұнын, көркемдік қасиеті мен идеясын төмендетіп жібереді. Екпін түрлері: Presto - быстро, тез Allegro – скоро , подвижно, жылдам. Moderno - умеренно, орташа, асықпай Andante – не спеша, спокойно, асықпай, байсалды. Gento – медленно, жай Yardo – широкий, өте жай, кең, шалқыта. Агогика – (грек тілінде – қозғалыс, қимыл). Әндегі агогика суреттеу құралдарына жатады. Ол ерекше заңдылығымен тұрақты. Агогика әннің ырғағы екпіні аздау өзгеріспен орындалады. Ән ішіндегі қозғалыс шарықтау шегіне талпынуы. Ол музыкалық шығарманың сипатына лайық әсерлеу, көркемдеу әрекеті болып табылады. Acce Merando – ускоряя, шығарманың шапшаңдығын жылдамдату; Pitenuto – замедляя, шығарманың шапшаңдығын жайлату; Allarando – расширяя, замедляя, шығарманың шапшаңдығын кеңейту, жайлату; Puu – Mosso – более подвижно, жылдамдата; Mene – Mosso – менее подвижно, жайлата; Вокалдық техникалық элементтері, дикция, артикуляция, дыбысты таза (интонация) орындау дағдыларын меңгерту. Дикция – (латынша) – айтылу, айту деген мағынаны береді. Ол негізінде екіге бөлінеді: Күнделікті тұрмыста адамдардың бір – бірімен ұғынысуында қолданылатын тіл дикциясы. Бұған актерлердің сахнада сөйлеу дикциясы және адамдардың бір – бірімен тіл қатынасы жатады. Әншілердің жеке- жеке дикциясы. Дикция кең мағыналы ұғым. Ол тіліміздегі әрбір дауысты және дауыссыз дыбыстардың, сөздер мен сөйлемдердің бұрмаланбай таза айтылуы ғана емес, сонымен бірге жеке сөздер қурылысы жағынан әрі сауатты , әрі ұғымды тартымды болып келуінде. Әнмен айтылатын сөздерді құрап тұрған барлық дауысты және дауыссыз дыбыстардың ашық айқын естілуі қажет. Дикция әннің сөздерін дұрыс, анық және дауысты дауыссыз дыбыстардың орындалу қағидасын білу техникасы тұрмыс – салт өлең әндерді өз ырғағымен, өз сазымен ауыздан – ауызға тарап, халық ортасында бағасын ала білді. Дауысты дыбыстар: а, о, у, и, ы, е, дыбыстары ерекше көңілге болуы кажет етеді, Көмкеріп, ашық дыбыстарды жинақы, ауыз қуысының көмегімен толтырып әдемі шығуына дағдылану қажет. Әндегі дауссыз дыбыстардың ішінде әсіресе айтуға қиың: қ, п, т, ф, х, және с, ш, ц, щ, и, сияқты әріптердің міндетті түрде берік айтып, қысқа айту қажет, ал а, ш, ц, г, щ, дыбыстарын қысқа, үстіртін айтқан жөн. Жеке сабақ № 11 Әнді ансамблмен айтуға дағдыландыру (дуэт, трио). Әрбір студенттің дауыс мүмкіндігін анықтау. Жоспары: 1. Жаттығу арқылы дауыс мүмкіндігін анықтау. Тыныс алу мүмкіндігін кеңейту. Ырғақты дәл сезіну дағдысын қалыптастыру жаттығулары. Екі дауысты ән айтуға көшкенде бірінші және екінші дауыстарға бөлу шартты түрде жүреді: оқытушы дауыс аппараттарының өте нық, не болмаса жеңіл дыбысталуына басты назар аударып, оларды дауыстарға бөледі. Кейбір балаларда кеуде арқылы дыбысталу ерте дамиды. әсіресе, ер балаларда, бірак, нағыз альттер туралы сөз к,озғау әлі ертерек. Егер баланың дауысы табиғи дыбысталып, ән ыңғайлы тесситурада жазылса, онда мұндай әнді айту өте ыңғайлы және жеңіл болады Вокалды - балалардың дауыстарын сақтау мақсаты үнемі тұру керек. Әншілік; дауысты дамытудың келесі сатысы - мутация. Бұл кезеңде жасөспірімдер дауыс гигиенасына аса назар, аударулары керек. Ер балалармен мутация кезеңідегі сабақ барысында аяушылық ету аса тиімді. Мутацияның соңғы кезеңінде қыз балаларда дауыс диапазондары кеңейіп, анық дыбысталу пайда болады. Сонда да болса дауыспен жұмысты ақырындап жүргізу керек, өйткені, әлі де дауыс ерекшеліктері үлкендерше толық қалыптаса қоймайды (13-17 жас). Музыкалық шығарманың репертуарлық және концерттік жүктемелері өте үлкен. Олардың дыбысталу сипаттамасы дискуссия құралы болып атќарылады. Жылдамдатып, тездетіп айту әншілік дыбыстың өте бағалы ерекшеліктерінің бірі болып есептелінетін, ерекше сипаттама беретін «вибратоға», яғни дауыстың дірілдеп шығуыға кері әсер береді. «Вибрато» - сыз дауыстар естуге тартымсыз, онша жақсы дыбысталмайтын сияқты. «Вибратоның» вокалдыќ музыкадан аспаптыќ музыкаға, музыкалыќ дыбыстың өте құнды және ќажетті қасиеттерінің бірі ретінде өтуі де кездейсоқ емес. Сүйемелдеусіз айту интонациясының таза айтқызу жұмысы барысында үлкен маңызы бар. Студент өзінің айтып отырған әнін жақсы есту керек. Сондықтан біз оның музыкалық дамуын тексеру барысында есту қабілетін, дыбысты аспапсыз таза шығаруларына, мәнерлі айтуларына назар аударамыз. Балалардың белгілі бір жасында өткінші жеке болып жатқан өзгерістер жайлы нақты білу үшін олардың музыкалық ѳсу деңгейін, ән айту қабілеттерін, әрбір жеке-жеке «көре біліу» қажет. Адамнын қиын да күрделі ән айту функциялары көптен бері зерттеліп келеді. Адамның дауыс аппараты ең үлкен байлық, оны күтіп, қадағалап, саналы түрде қолдану керек. 10-сабақ-Кейбір жағдайларда дауыс аппаратынын ауруларын вокалды педагогика әдістері арқылы емдеуге болады деп дұрыс айтқан. Көптеген зерттеушілір дұрыс ән айту тәрбиесі дауысты қорғау болып табылады деген тұжырымға келген. Ән айтуға енді ғана қатысып жүрген жас әншілер музыкалық шығармадағы жалпы дыбысты естігеннен өзінің даусын баќылай алмай қалады. Жақсы музыкалық ecту қабілеті бар оқушылардың өзі ән айта бастағанда кейде таза интонациялыќ дыбыспен орындай қалады. Мұнда дауыстардың белгілі тембрлік сапалары үлкен роль атќарады. Жеке сабақ № 12. Дауыс диапазонымен жұмыс. Вокалдық техникалық жаттығуларды ары қарай жалғастыру. Жоспары: 1. Шығармаларды техникалық таза орындау. 2.Көркем, мәнерлеп орындау. Вокалдық педагогиканың талаптарына сай (демді дұрыс алу, ќоңыржай үнділікті саќтай айту, кантилена), сөздін ашыќ, айқын айтылуы (дикция), мәнерлеп орынадуға дағдылану) балаларды әншілік өнерге баулуда практикада қолданылатын арнайы ән жаттығуларының алатын орны ерекше. Сабактың мақсатына сай өз орнын тауып қолданылған жаттығулар, тек дауыс аппаратын ән айтуға дауындап ќана қоймай, белгілі бір орындаушылық шеберлікті дамытуға байланысты дағдыны қалыптастырады. Әдетте вокалдық жаттығулар әнді орындау алдында іске асырылады. Біздің пайымдауымызша, алғашќы орындалатын жаттығу жай екпінде, дыбыс легінің қоңыржай үнділігі сақталып, окушылардың сезіміне әсер ететін болуы тиіс. Мұғалім осы берілген фрагменттерден басқа да методикалық кұндылығы мол, балалардың жас және дауыс ерекшеліктеріне байланысты жаттығуларды өздері таңдап алуына болады. Жаттығуларды өз алдына оќшау емес, күрделі де ќиын, әншілік өнерге баулудың негізгі құралы деп қараған жөн. Ќандай жаттығу болмасын, вокалдыќ - техникалық талаптарды жүзеге асырып ќана ќоймай, сезміталдыққа қанағаттандыруына тиіс. Бұл жөнінде заманымыздың көрнекті ғалым - ұстазы О.Апраксина былай дейді: «Әрбір жаттығу, егер ол бір ғана дыбыстың тұрса да, әуезді, мәнерлі орындалуы тиіс. Бұл жағдайда, оқытушысының әр жаттығуды өз дәрежесінде, қойылған талапқа сай мән бере, дауыстың тембрін балалардың үніне жаќындатьш орындай білуінің маңызы зор. Балалардың еліктеушілік қасиетін және дауыс ерекшеліктерін ескере отырып (әні ашыќ, сыңғырлаған, жеңіл, таза) бас, баритон, меццо -сопрано дауыстыларға жататын мұғалімдер дыбысты жеңілдетіп айта білуі керек. Сол себепті меццо - сопрано дауыстылар І октавада сопрано баяуымен, алерлер фальцетпен немесе соған жақындатып айтуға тиіс» Әншілік өнерге баулаға қойылатын талаптардың бәрі бір –бірімен тығыз байланысты. Демді дұрыс алуға, сөзді анық айтуға, ќоңыржай үнділікті саќтай білуге өз алдына жеке - жеке үйрету айтарлыќтай ќанағаттандырарлық нәтижеге жеткізбейді. Арнайы жаттығуларда біршама табыстарға жеткенмен, шығарманы орындағанда ол дағдылар пайдаланыла алмай қалатын жағдайлар болады. Сондыќтан ќандай жаттығу болмасын оны орындауда комплексті талап қойылуы ќажет деп білеміз. Әннің сөзін дұрыс айта білуге баулу. Ән айтуға баулу жолында мынадай жағдайлар кейде ескеріле бермейді: сөзді дұрыс айтқанмен оның аныќ жетуіне назар аударылмайды, немесе сөз аның айтылғаныменен дұрыс қолданылмай жатады. Жеке сабақ № 13. Әлем халықтарының әндері. Орфоэпия. Орфэпиялық дыбыстармен жұмыс. Жоспары: Ұяң, қатаң дыбыстарды дұрыс айтуын қалыптастыру. Вокалдық – техникалық жаттығулар арқылы дыбыстарды таза айту. Әнді ансамбльмен айтуға дағдылану (дуэт, трио, т.б.) Студенттерді ән айтуға оқыту вокалды - техникалық дағдылардың белгілі бір жинағын үйретумен байланысты. Ән айтуда резонаторларды айрықша ұйымдастыру талап етіледі. Әрине, жылжымалы резонаторлармен басқару да сабаќ барысында өзінің көмегін тигізеді. Оқытушының вокалдық есту ќабілеті өте жоғары болуы керек. Тәжірибелі оқьпушы дыбысталу сапасын баланың дауыс аппараты дұрыс немесе дұрыс емес жұмыс жасағанын анықтап, онда болып жатќан кішкентай да өзгешеліктерін бірден байқайды. Жаттығудың «қ» дыбысынан басталуы балалардың дауыс аппаратын активтендіріп, бірден айќын, таза дыбыс шығаруға жетелейді. Қатаң «к» дыбысынан кейінгі орналасқан «а» дауысты дыбысынын кұлаққа жағымды, майда болып шығуына, сөз тексінің мазмұнына лайықты сезімталдыќпен орындауды талап ету әсерін тигізеді. «Гүл» деген сөзді айтќанда «ү» дыбысының созыла айтылуын қадағалан жөн. Әдетте практикада созылу ұзақтығы мүмкін бола тұрса да, дауысты дыбыстың орнына дауыссыз дыбысты созып тұрып алатын жағдайларда кездесіп қалады («ү»-нің орнына «л»). Жаттығуды бір мезгілде бастап, бірдей аяқтауда, онын характерін жеткізе білуде мұғалімнің дирижерлік қол қимылын окушылардың дұрыс түсіне білуінін мәні зор. Әуен өз дәрежесінде орындалған соң, берілген тональдыќтан бастап жарты тоннан жоғарылатып айтќызуға болады. Алғашќы жаттығу балалардың орындауына (звук) дыбыстардан басталып, бірінші октаваның сиb ,-си ноталарынан аспауы қажет. Бірте-бірте сыныптың әнді орындау қабілетінің ќалыптасуына орай, орындау диапазоны кеңейтіле береді13-сабақ-Бұл жаттығуды орындағанда орфоэпия заңдылыќтарына сүйенуге тура келеді. Әдетте балалар әрбір сөзді жазылуы бойынша айтады, сондықтан дыбыс легі үзіліп - үзіліп естіледі. Мұғалім жаттығуєа қойылатьгн талапта мынадай құбылыстарға көңіл аударуы тиіс: «әлі-ақ ұйықтап қаласын» деген сөйлемдегі «әлі-ақ» деген сөзде «а» дыбысыныѕ ыкпалынан «і» дыбысы түсіп қалады, ал «қ» қатаң дыбысы келесі «ұйықтап» сөзінің бірінші дыбысы «ү» -нің әсерінен «ғ»-ға айналады. Сонда жазылуы «әлі-аќ» болғанмен, орындалғанда «әлағ» болып айтылады. Ән сөзінің ашық, таза айтылуы да әншіліккке баулудың негізгі компоненті болып табылады. Орныдалатын шығарманың мазмұнының тыңдаушыға дұрыс жетуі үшін, баланың әрбір дыбысты айќын айта білуінің маңызы зор. Мұғалім дыбыс шығаруға қатысатын ауыз, ерін, тіл, көмекей, төмеңгі жақ сүйегінін жұмысын өзі өте жақсы меңгеріп, оны балаларға ұғымды тілде жеткізе білуі тиіс. «Гәк», «гик», «гай» буындарында кездесетін «г», «к» дыбыстары таңдай дыбыстарына жатады. Сондықтан бұл дыбыстар бірден дауыстың жоғарғы позицияда құрылуына жағдай жасайды, ал «ку», «гу», рай», т.б. буындағы «у» дыбысы болса, ежелден дауысты көмекейден ќысын шығаратын адамдардың сол дауыс аппаратын босатуға ќолданылатыны белгілі. «У» дыбысы ерін дыбыстары ќатарына жатќанмен, өзінің акустикалыќ формасы жағынан терең, көлемді естіледі. Орфоэпия грек тілінде «огfоc» - дұрыс, «eроэ» - сөз. Сөзді дұрыс айта білу деген сөз. Алғашқы әншілікке баулу жайлы еңбектердің өзінде-ақ сөзді дұрыс айта білу мәселесіне назар аударылған. Ю.Барсов өзінің «әншілікке тәрбиелеу тарихынан» деген еңбегінде, Ломакинның «ән айту методтары» (1837 жылы басыл-ған) деген еңбектерінде былай дейді: «ән айтудағы ең бір есте ұстайтын нәрсе – сөзді анық айту. Сәзді дұрыс айта білмеу әнді мүлде түсініксіз етіп жібереді». Бұл ескертулер ќазір де өзінің мәнін жойған жоќ. Көптеген ұстаздар ән айту барысында дыбыс-тың күшті де дұрыс шығуына ден қояды да, сөзі назардан тыс қалып қояды, бұл мүлде жіберуге болмайтын қателік. «...Көптеген әншілер әдемі де қатесіз сөйлей алмайды», -дейді - Станиславский, - міне сондыќтан да олардың салған әні тартымды естілмейді, көп жағдайда сөздерін ұға алмайсың» (33). Ќалай болғанда да, ән айтушыларға да халыќтың тіліндегі әріптердің айтылуына, олардың сөз құрау ерекшеліктеріне ден қоймауға болмайтындығын сезінуі хаќ. Мәселен, тілінде тамаќпен айтылатын ќатаң дауыссыз дыбыстар ән айтуда қиындыќтар келтіреді деп саналған. Зерттеуші С.Татубаев жұмсак дауысты дыбыстардың көптеп кездесуі, (а, ә, е, о, ұ, ү, і, ы) қазақ әніндегі сөздің айтылу үнділігін арттыратынын жазған еді. Көптеген қазақ сөздерінде ќатаң дауыссыз дыбыстардың жұмсақ дауыссыз дыбыстарға ауысып айтылып жататын кездері болады. Мәселен «Ќ» және «К», жұмсак дауысссыз «Г» жэне «Є» дыбыстарын; мұның бәрі айтылған әріптердің мынадай әріптермен қатар келуіне байланысты өзгеріп отырады «а, е, ы, і, ж, з, и, л, м, н, ң, р, у» сияќты, немес керсінше «қ» жэне «к» дыбыстары «ғ» және «г» дыбыстарымен ауысады. Мысалы: Вокал пәнінің мұғалімі мынадай ерекшеліктерді есте ұстағаны жөн, егер «б» әрпі дауысты «а, э, е, о, о, у, ү, ы, і», немесе «в» әрпіне жаќын болып айтылады. К. Ниеталиеваның Ќазаќтың орфоэпиялык сөздігінде бұл таңба былай белгіленеді: «б». Жазылуы: Айтылуы: Асыр сап ойнадық («Сүйікті мектебім») - асыр саб ойнадық Жайнап өскен («Біз өмірдің гүліміз») - жайнап өскен Келіп ем («Ќоңырау») - келіб ем Біз баќытты - || - - біз бақытты Мен бір билеп («Ортеке») - мен бір билеп Шыбыќ («Жаңбыр») - шыбық Гүл бақшада («бақытты балалык шаќ») - гүл баќшада Егер алдыңғы сөз дауысты дыбысқа аяќталып, келесі сөз дауысты дыбысты сөзден басталса, онда алдыңғы сөздің соңғы дауысты дыбысы түсіп қалады. Мысалы: Жазылуы: Айтылуы: Шилі өзен («Шилі өзен») - шил" өзен Жерде отыр - || - - жерд" отыр Бізді ойла - || - - бізд11 ойла Тұра алмаймын («Ќарғаш») - тұр" алмаймын Ќара орамал («Гауһартас») - қар" орамал Шаќырса анаң - || - - шақырс" анаң Сүйеді ел («батыр бала Болатбек») - сүйед" ел Етікші ата («Етікші») - етікш" ата Біз кейбір сөздердің «айтылу» және «жазылу» заңдылыќтарын мысалға келтірдік. Бұл заңдылықтарды саќтай отырып жұмыс істеу музыка маманының мектеп оқушыларын ән айту мәдениетіне баулу жолында жетістіктерге жетуіне көмектесетіні сөзсіз. 14-сабақ-Дауысты жаттыќтару үшін халық күйлерінің әуенін де ќолдануға болады. Бұл тек ырғаќты ғана дамытып ќоймай, дыбысты жеңіл, әсем, дауыс аппаратына күш түсірмей айтуына тәрбиелейді. Балалар әуенді айтқанда өздері домбыра мен қобызда ойнау ќимылын бейнелеп отыруына болады. Күй әуенімен жаттығу жасау сонымен қатар музыканы тез есте сактауға, шығармашылық ќиялына козғау салып, балалардың музыкаға деген көркемдік талғамын арттыруға көмектеседі. Бұл жерде есте сақтайтын бір жай, музыкалық материалды тыңдағанда, балалардын музыкаға бейімділігін, олардың жас ерекшелігін ескеру ќажеттігі окушыларды әншілік мәдениетке баулуда, оларға халыќ әндерін үйрету үлкен роль атқарады... жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|