ПӘннің ОҚУ – Әдістемелік кешені «Орта ғасырдағы Азия және Африка елдерінің тарихы»

1. История стран Азии и Африки в средние века. В 2-х частях. Ред.кол.: Ф.М.Ацамба.,З.Г.Лапина, М.С.Майер. –М.,МГУ, 1987

2. Семенов В.Ф. История средних веков.-М.,1970.

3. Всемирная История 12-томах. Т.2-3. М.,1957.

4. Васильев Л.С. История Востока. В 2-х томах, Т-1. М., 1998.

5. История Востока В 3-х томах /ІІ-том Восток в средние века М.,РАН-1995

М.,РАН-1998.

6. История средних веков (под ред. Сказкина) М.,88

7. С.А.Тортаев. Орта ғасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы А.1998ж.

8. История стран зарубежной Азии. Л.,1970.

9. История Ирана с древнейших времен до XVII века. М.,1968

10. История Иранского государство и культуры. М.,1971.

11.Луконин В.Г. Древний и средневековый Иран. М.,1987

12.Колесников А.И. Завоевание Ирана арабами. М.,1982.

1. Х-ХҮ ғасырлардағы Иранның саяси өмірі.

2.Сефевилер мелекетінің құрылуы.

3.І Аббастың соғыстары.

4.Еуропалықтардың ене бастауы.

Селжуктер билігіндегі Иран. Түрікмен ұрпақтары оғыздар тайпасы орталық Азияның оңтүстік көшпелі ел еді. Олар X ғасырда феодалдардың қоғамда алғашқы қауымдық құрылыспен қалыптасу процесін бастан кешірді. Олар көшіп жүріп өздерден басқа елді эксплутациялау мақсатымен тұратын орынларын тартып лаып, әскери кірістер жасап жүрді.

XI ғасырдың 20 жылдары түркіменнің 4000 отбасы Хорасанға келіп қоныстанды. Махмуд сұлтан олар солтүстік Хорасанда тұрып, әскери қызмет істеуге рұқсат етті. Түркімендердің Хорасанда орналасуы Махмудтың өлімінен кейін келе түсті. 1038 жылы олар Нишапурға келді. Олардың басшысы Тоғрұл-бек Селжук Газневидтерден бөлініп түркімендердің егемендігін жариялады. 1040 жылы Дандекан – Газневид әскерлері түрік көшпенділерінен жеңілді. Сөйтіп газневидтер Хорасанда айырылды. Бірақ та Ауғаныстанның бір бөлігі мен Пенджабадағы билікті ұстап қалды.

1040-1050 жылдары Селжуктар Иранды жаулап алды. Олардың тайпалары Завказье мен Месопатамияға қарай жылжыды. 1050 жылы олар Бағдатты алды. Халиф басшысы Тоғұрл бек сұлтанға арыздануға мәжбүр болды. Тоғрұл бектің ұрпақтары жаулап жалғастыра берді. Селжуктер Кіші Азияның араб жарты аралын, Месопатамияны, Закавказье бөлігін, Иранды және Орталық Азияның ірі аумағын басып алды. Олардың мемлекетін селжук тұқымының мүшелері басқарып отырды.

Бұл ірі мемлекет көшпенділердің мықты қару-жарағымен қаруланды. Икта салығының иелері өз мақсаты үшін белгілі, арнайы қаулыда көрсетілген хараджа мен басқа салық түрлерін жүйелі түрде жинауға құқылы болды. ОНың мөлшері бұрынғыдан аспады. Ткталықтар мүлік пен шаруалардың жеке нәрсесінпайдалануға құқылы болды. Икталықтар көрсетіп бергендей түскен түсім әскердің бір бөлігіне тиесілі болды.селжуктар өздерінің туыстары мен әскери басшыларға сыйлық ретінде бүтін бір қаланы және аймақты кеңінен тартып беріп отырды, сондықтан олар аббасидтағы халифтар сияқты мемлекетті бір орталық жүйеге бағындыру қолдарынан келмеді. Соның нәтижесінде XI ғасырда «әйгілі селжуктар» мемлекеті толық жойылды. Осы әлсіздікті пайдаланып орталық билік әскери дүниені өзінің мирастық жеке меншікке айналдырды. Шаруаларды құлдыратудың әлеуметтік пайдасын, мұндай эвалюцияны феодалдар иктадан көре алмады. XI ғасырдағы деректерде көрсетілмегендіктен шариғаттың құқықтық мүдделерін заңды қарастырылып, бекітілуіне жол бермеді.

Соғыс кезінде ауыл шаруашылығы үлкен зардап шекті. Селжуктардың билікке бекуінен кейін үкімет әлеуметтік қорғауға көңіл бөле бастады. Азербайжанның солтүстік батысында және Иранның шекаралас аудандары Хорасанның солтүстік шығыс Иран арқылы көптеген түрік тайпалары өтті. Селжуктер жаулап алғанға дейінгі уақытта фарси-дари әдеби тіл пайда болды. Ол парсы халықтарының тілі болып сақталды. Түрік бағындырушылары бығындырып алған халықтың мәдениетінің ықпалымен жүрді.

Селжуктер түрік феодалдарының салығына ғана арызданбады, сонымен қоса жергілікті Иран биліктеріне арызданды. Иран шенеуліктері мен ірі мұсылман діндарлары, бағындарылғандармен тез тіл табысып кетті. Өйткені көшпенді түріктердің білімділері орталық билікке бағынбауға тырысты. Селжуктар Ирандық бюрократтардың феодалдық мемлекетті басқарудағы тәжербилерін пайдаланып, оларға арқа сүйеді. Орталықтанған мемлекетті басқарушының біреуі көрнекті Иран шенеунігі Низам-аль-Мульк болды. Оның қызмет ету кезінде Бағдатты оқу орындары қалпына келтірілді. Низамдық академия пайда болды.Иранның басты қалаларында мектептер ашылды. 1079 жылы 15 наурызда атақты ақын, ғалым Омар Хайамның жаңа күнтізбесі қабылданды. Бұл күнтізбе Еуропадағы VIII Григорий папаның айтуымен 1582 жылы ғана жүогізілді. Низам-аль Мульк «Сийасет-наме» деген саяси трактат жазды. Онда Сасанид, Аббасид және Газневид мемлекетінің тарихынан мысалдар келтіре отырып оны ерекшелік ретінде көрсетті. Бірақ бұл саясаттың өзі сәтсіздікке ұшырады. Себебі әскери жүйенің жұмысын таратқаны үшін алауыздық туды. Мелік шахтың (1082-1092 жж.) кезінде жер салығынан түскен қор өсті. Бірақ мелік шахтың өлімінен кейін бұл держава тарап кетті.

Иранның саясаты туралы тарихта екі феодалдық топтың күресімен сипатталады.Оның біреуі түрік тайпаларының феодалдары және Иранның аристократтық феодалдарының арасы. Ол екеу арасындағы соғыс негізі сепаратизм және таққа таласу. XI-XII ғасырларда қалаларда класстық күрестер күшейе түсті. Бұл суидтер мен шииттердің арасындағы діни күрес болды. Хорасанда әйгілі селжуктар сұлтанаты, ирақтық (1113-1194), кермандық (1041-1087) деген сұлтанаттар пайда болды. Сонымен бірге Хорезмде саси мағынадағы өзін-өзі басқару өсті. Хорезмде әскери қозғалыс өтетін жерлерден басқа ауыл шаруашылығы қолөнер шаруашылығымен қолөнер жолдары пайда болды.

Хорезм әскерлері 1186 жылы Селжуктардан жеңілісін пайдаланып мерв оазисін басып алды. Одан кейін олар Хорасанда (1187-1193) және селжуктардан басқа да бірнеше иеленген жерлерін басып плды. 1194 жылы Хорезм шахы Текеш бүкіл Хузистан, Ирандық Азербайжаннан басқа, барлық батыс Иранды жаулап алды. Бірақ 1219 жылы монғолдардың Орта Азияға жорығы басталды.

Газан-хан шаманшыл ильханның діни жүйесін бұзып, шіркеу мен синагогтарды қиратып өзі исламдықты тағы мұсылмандар дінімен жүоді. Газан-ханның мұсылмандықты қабылдауы жергілікті феодалдардың әлеуметтік қолдауына ие болды. 1304 ж. Қазынаға біртіндеп түсім келе бастағаннан кейін жаңа бұйрық шықты. Ол берат деп аталды. Бератта облыстық пен ауылдық деп айтылды. Онда еңбекақы мен зейнетақы алуға арнайы құжат енгізді. Әрбір облыс, ауыл, қала бойынша ақша мен шикізаттың мөлшері көрсетілді. Шаруалар әскерилерді, азаматтық шенеуніктерді, феодалдық беделді адамдарды асыраудан босатылды, шығынды мемлекет өз мрйнына алды. Газан-ханның реформасында ең маңызды алға басу-ол қаңырап бос қалған жерді салықтық жнңілдіктер беру арқылы өңдеу болды. Қолөнершілер мен саудагерлер салықтың көлемін азайып немесе уақытша салықтан босатылды.

1303 жылы ханның бұйрығымен барлық монғол әскерлеріне иктаны мирастық жолмен тарату жүрді. Мың адамнан тұратын әскери топтарға жер үлестері де берілді. Ол жүз адамның тіпті жеребе арқылы да бөлінді. Олар сол жерден жинап алған тұқымдарының аздаған бөлігін мемлекетке сыйға тарту ретінде беретін болды. Ол әскери қызметті тастап кетпеуге, өз жерін шаруалармен бөлісуге міндетті болды.

1303 жылы жаңа бұйрық шықты. Онда жер шаруаларға заңды түрде бекітіліп беруі айтылды. Олар басқа иелікке кетіге немесе ауысуға тыйым салында. Егер тастап кетсе, онда отыз бойы қашқын шаруаны іздеуге немесе қайтып келуіне мүмкіндік юерілді. Бірақта шаруа жердің иесіне емес, жерге бекітілді. Сол жергілікті жерде тізімде тұрды. Икта беруші шаруаға құл ретінде қарауға тыйым салынды.

Газан-хан тұсында шеберханаларда да құлдарды ұстауға тыйым салынды. Қолөнершілер еңбегі жо,ары бағаланып кеңінен таралды. Газан-хан ақша реформасын жүргізді. Құрып кеткен шаруашылықты кейбір бөлігіне ғана жүрді. Ал кейбіреулері керісінше халықты қысып, реформаны орындамады.

XIV ғасырдың 30 жылдары ірі беделділер арасында соғыс жүрді де ол мемлекеттің құлауына әкеп соқты. Оның орнына бірнеше ұсақ мемлекет пайда болды. Фарста Мозаферидтер (1333-1393), Оңтүстік Иранда джеларириттер, (1336-1411) Бағдатта шебанидтер (1344-1358), Тебризде Хорасанның шығыс бөлігінде ильхан билігін 1353 жылға дейін ұстап тұрды.

Хорасан батыс бөлігінде 1337 жылы монғолдарға қарсы көтеріліске мұсылмандық идеологиямен, лозунгмен шықты. Ол Сабзевардағы монғол атты әскерлерінің біреуі шаруаға күштеп жәбір көрестекені үшін блоған көтеріліс еді. Осыдан барып жасырын қару-жарақтар жасалып, ұйымдасқан түрде қолөнершілермен қала кедейлері біріге басатды. Көтеріліс басышлары Сербедалар жергілікті жердің ұсақ феодалдары болды. Ол көптеген халықтың көзқарасын қолдады. Хараджы 1/3 бөлікке азайды. (Газан-хан тұсында 60 пайыз болған), бератты таратуды алып тастады. Шариғатта көрсетілмеген садақалардың бәрін лап тастады. Сербедарлар мемлекетті 1331 жылға дейін басқарды.

Осындай халық көтерілістері XIV ғасырдың ортасында Каспий маңындағы облыстада, Керманда да болды. Мұндай көтерілістің бірі Мазен дернда Сейд (1350-1393) мемлекеттің құрылуымен аяқталды.

XIV ғасырда Иран феодалдар Орта азиялық басшысы Тимурдың (1360-1405) жаулар алу үшін барлық жағдайды қарастырды. 13080-1393 жж. Иранда Тимурдың барлық әскері мемелкетті бірінен осң бірін басып алды.

1383 жылы Тимурдың мұндай әрекетіне қарыс оның горнизоны Исфахан ның халқы көтеріліске шықты. Алайда тағы да Тимур жеңіп, қаланы тұтастай жоюға бұйрық берді. Енді жөндеу жұмыстарына 70000 адамның кесілген бастарын пайдаланды. Тимурдың басып алуы мен билік жүргізуі Иран халқына көптеген қиын сынақтар әкелді. Ол феодалдық эксплуатицияны күшейтті, әлеуметтік құлдырауға ұшырады.

XV ғасырдың басында Иран өзінің мемлекеттік жеке құрылымын жасай алмады. Ол Тимур державасынабір провинциясы ғана болды. Тимудың өлімі нен кейін оның ұрпақтары Ирандағы және Орта Азиядағы билікке таласып күресе бастады. (1405-1409). Антифеодалдық халықтық көтеріліс Иранда белсенді түрде жүрде. Онда түрлі діни ағымдарға бөлініп, секта басшылары күресті. Олар Фазуллаха Хуруфи, Мухаммед Муша-ша, Махди, Хуфейза тағы басқалар.

1502 жылы Тебризді Исмайл басып алды да өзін Иранның шахан шахы етіп жариялады. Ал Тебризді астана етті. Ал мемлекеттің діні – шиизмдік мемлекет болды. Сөйтіп Сефевидтер мемлкетінің іргетасы қаланып, Сеферид мемлекеті жарияланды (1502-1536).

XVI ғ басында сефевидтік билеушілер иран жерін біріктіру үшін және жаңа жерлерді жаулап алу үшін соғыс жүргізді. Шах Исмаиле (1502-1524 ж.ж) кезінде бүкіл Батыс Иран мен Муша’ша мемлекеті бағындырылды. Парсы жауынгерлері Иракты және шииттердің қожылық ететін жерлердің (Кербала және Неджеф) басып алды, ол жерді маңызды сауда жолдары қиылысқан. Бұл кезде Солтүстік шығыста өзбек шаруашыларының басып кіру қаупі төніп тұрды, олар 1507-жылы Тимуридтердің хорасындық жерлерін жаулап алды. 1910-жылы Өзбек ханы Шайбанидтің әскери Мервам түбегінде қызылбасшы ларға соққы беріп, Хорасанда тұрақтанды. Одан кейін 1514-жылы Сефевид тер мен Осман Түркілері мемлекеттердің арасында Закавказье, Күрдістан және Месопатамия жерлерін билеу үшін 40-жылға созылған соғыс басталды.

1514-1555-жылдары иран шахтары мен Осман сұлтандары арасындағы соғыс бай жерлерді иемдену мақсатында туды. Түрік және Иран феодал дары Закавказье мен Бағдатты басып өтетін Европа мен Азия арасындағы сауда жолын бағындыруды көздеді.

1514-жылы Селим 1 сұлтанның әскері кіші Азияда 40 мың шиитті қырып тастады, ал түрік әскері Чалдыран жазығында қызылбасшыларды қиратып Тебризді алды. Янычарлар арасындағы көтерілістер және Азербай жан халқының қарсылығы түріктерді бұл жерлерді тастап кетуге мәжбүрле ді. Бұл соғыс ұзаққа созылып ең ақырында Амасьидада достастық шартына қол қоюмен аяқтады. Шарт бойынша Сефевидтер Түріктерге Иракты, Батыс Грузияны, Арменияның жартысын және Васпуракана тауларын берді.

Бір уақыт ішінде түріктермен Сефевидтер өзбек хандарына қарсы Хоросане мен Астрабаде қалаларында соғыс жүргізілді. Бұл соғыс негізінен тонаушылық, қалалар мен ауылдардың қирату мақсатында жүрді.

XVI ғ 60-70 жылдары салық өсіп жергілікті тұрғындардың қалі ауырлады. Онымен қоса соғыстарға байланысты ауылшаруашылығы әлсіре ді. Мемлекет бойынша чума эпидемиясымен аштық басталды. Антисефевид тік күреске 1969-жылы болған Гиляндық көтеріліс себеп болды. Сефевид тіктерге бағынбай тұрып Гиляндықтардың екі хандығында өз династиялары билік жүргізді. Сефевидтіктер хандықты басып алғаннан кейін Гилянда өз тәуелсіздігін қайтару үшін күрес жүрді. Гиляндықтар 18 мың көтерілісші жинап өздерінің өкілін тағайындады. Шах жарлығы бойынша Гилянға қызылбасшылар әскері жіберілді.

Гиляндық көтеріліспен бірге 1571-1573 жылдары Тевризде де көтеріліс болды. Тевриз қаласы үлкен сауда орталығы болды. Онда 30 мыңдай адам тұрды. Бірақта ол қала түріктердің үш рет соққы беруінен қираңқырап қал ды. Көтерілістең басты себебі болып жергілікті билеуші таптың халық қозғалысында қаза тапқан жергілікті тұрғынның жерлеуіне қарсылық көрсе туінен туды.

Көтерілістердің басталуына пехлевандар цехы маңызды роль атқарды. Басқарушы пехлеван Яри болды. Тахмаспа 1 Тевриз қаласына жаңа билеушіні тағайындауға жәжбүр болды. Ол кварталдардың үлкендерімен сөйлесіп, көтерілісті тоқтатуын сұрады. Жаңа тағайындалған билеушінің жауынгерлеріне көмекке билеуші Қарадаганның әскері келді. Олар көтеріліске шыққан кварталдырды қоршап алып, қиратты. Көтерілістің басшылары олардың ішінде Техлевандар Яри, Аваз және Гекча, сукновал Шунджи, етікші Хасан және тағыда 150 кісіні өлтірді. Тағы да көтеріліске жол бермеу үшін Шах Тевриз қаласына барлық салықтан басты. Сөйтіп тевриздіктер көтерілістің арқасында барлық салықтардын құтылып, қаланың ары қарай гүлденуне мүмкіндік алды.

XVI ғасырдың аяғында XVII ғасырдың басында Иранның экономикасы гүлденді, соның негізінде сефелидтер мемлекеті күшейді. Абасс 1 Шах (1587-1629) билік еткен кезде билікті орталықтандыру үшін реформалар қолданылды.

Аббас 17 жасында қызылбасшы таипаларының ішінен Шах болып сайланды, бірақ ал өзін қолдайтын кісілерге Сүйінбай өз билігін жүргізе бастады. Бірақ бұл уақытта түрік-османдары Сефевидтер мемлекетіндегі таққа таласты. (1576-1587) қолайлы пайдаланылды. Азербайжан мен Иракты басып алды. Шығыста өзбек феодалдары харасанды тағы да басып алды. Онымен қоса Мешосед пен Герад қалаларында басып алды. 1590-жылы түріктермен Станбулдық бибітшілдік шартын жасады, ал шарт бойынша Осман империясына Шығыс Грузияны, Шығыс Арменияны, Күрдістанды, бүкіл БАзербайжанды және Луристанның жартысын берді. Содан соң шах Аббас өз елінде өз билігін нығайтып алып әскермен бірге шығысқа қарай жылжып ол жақта өзбек хандарын қырып Нишапур, Мешосед, Герад және Мерв қаларын басып алды. Ішкі және сыртқы саясаттағы алғашқы жетістік текрінен кейін шах Аббас билікті орталықандыру саясатына белсене кірісті.

Әскери реформаның орынддалғанынан кейін шах Аббас 1 тұрақты әскер құрды. Ол әскер құрамына 12 мың атқыштар Кавказдықтардан құралған 10 мыңдық атты Гуляндар 12 мыңдық артилеритар корпусы кірді. Әсіресе 500 пушкадан тұратын артеллеристар паркы мен артеллеристар дайындығына көп көңіл бөлді.

Шах қызбасшы тайпалардың көтерілісін басып тастап отырды. Сөйтіп, 1596 шах Аббастың бұйрығы бойынша қызбасшылар текелі тайпасын қырып тастады, бірақта шахқа беріліп қызмет еткен тайпаларда болды, ол «шахсевен» деген атақ алды. Әскери реформаны жүгізгеннен кейін шах Аббас 1 1602-жылы Түріктерге қарсы соғыс ашты. 10 жыл ішін ол түріктерден Азербайжанды, Луристанды, Күрдістанның жартысын армения ның шығысына және Грузияның шығысын қайтарып алды. Бұл соғыс Закавказия халықтарына өте ауыр тиді. Сефевидтар өздерінің ішкі саяса тында да өте қатаң болды. Сөйтіп, Аббас 1 жарамсыз әскер басшыларын өлтіріп отырды. Өзінің бір ұлын өлтіріп қалған екеуінің көзін ойып алды.

Орталықтандырылған саясат орнағаннан кейін жер бөлу мәселесі де өзгерді. Мемлекет иелігіне жататын жерлер кеңейді, сонымен қатар шахтың иелігіне жататын жерлер де кеңейді.

1. История стран Азии и Африки в средние века. В 2-х частях. Ред.кол.: Ф.М.Ацамба.,З.Г.Лапина, М.С.Майер. –М.,МГУ, 1987

2. Семенов В.Ф. История средних веков.-М.,1970.

3. Всемирная История 12-томах. Т.2-3. М.,1957.

4. Васильев Л.С. История Востока. В 2-х томах, Т-1. М., 1998.

5. История Востока В 3-х томах /ІІ-том Восток в средние века М.,РАН-1995

М.,РАН-1998.

6. История средних веков (под ред. Сказкина) М.,88

7. С.А.Тортаев. Орта ғасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы А.1998ж.

8. История стран зарубежной Азии. Л.,1970.

9. История Ирана с древнейших времен до XVII века. М.,1968

10. История Иранского государство и культуры. М.,1971.

11.Луконин В.Г. Древний и средневековый Иран. М.,1987

12.Колесников А.И. Завоевание Ирана арабами. М.,1982.

1.Орта Азия халықтарының этникалық құрамы.

2.Сасанидтар билігінің тарауы, түркілердің енуі.Эфталиттер, Саманилар.

3.Хорезм мемлекеті.Қарахандар.Газнауйлер.Селжуктер.

4.Әмір Темір мемлекеті.

ТМД территориясындағы жаңа, феодалдық формацияға көшу бәрінен бұрын Закавказьеде жүзеге асты. Біздің заманымыздың IY ғасырында мұнда феодалдық шаруашылық қалыптасты.

IY – Y ғасырларда Арменияда феодалдық жер иеленудің барлық негізгі түрлері: хайреник, хостак, паргевакан белгілі болды. Жер иеленушілердің өте күрделі иерархиялық сатылары болды. Оның ең жоғарғысы патша және жеке аймақтарды басқаратын князь тұқымынан шыққан аса ірі нахарарлар болды. Бұл сатының ен төменгі баспалдағында ұсақ жер иелері тұрды.

Едәуір көлемді жерлерді меншіктенген шіркеу феодалдары да үстем тапқа жатты. Қарапайым қауым мүшелері шинақандар егіншілікпен, жүзім шаруашылығымен, мал бағумен шұғылданды. Әрбір шаруаның отбасындағы адамның санына қарай қауымдық жерлер жыл сайын қайта бөлініп тұруға тиіс болды.Шинақандар көптеген феодалдық міндеткерліктерді канал қазу, жол, көпір салу, т.б.атқарды.Басқада елдердегі феодалдық қоғамдағыдай Арменияда да, IY – Y ғасырларда белгілі бір дәрежеде құлдардың еңбегі пайдаланылады. Бірақ құлдар енбегі қоғамдық құрылыстың феодалдық сипатын бұзған жоқ.Армян құл иеленуші мемлекеті бірте – бірте феодалдық монархияға айналды.

XIII ғасырдың бірінші жартысында орнаған монғол үстемдігі Орта Азия халықтарының өсіп өркендеуіне көп кедергі жасады. Онда егіншілік мәдениеті құлдырады. Қиратылған қалалар қиындықпен қалпына келтірілді.

Басқақтар бастаған монғолдардың әскери отрядтары мен алыпсатарлар халықты күйзелтті. 1224жылы құрылған Шағатай ұлысын 1251 жылы Батый мен Мөңке бөліске салды.Батыйға Мәуераннахр тиді. XIIIғасырдың 60 жылдарында Шағатай немересі Алға ұлысты қайта қалпына келтіріліп, Шағатайлар билігін орнатты. Алғанның мұрагерлері Мубарак пен Барақ Ислам дінін қабылдаған болатын. Ұлыстың астанасы Жетісудан Мәуераннахрға ауысты 1266. Кебек ханның 1318 – 1326 тұсында етек алған феодалдық қырқыстар ол өлген соң ұлысты ыдыратты. Асқақ Темір билігінің 1370 – 1405 орнауымен Мәуераннахрдағы Шағатай билігі жойылды.

Әр феодал тәуелсіз болуға, өз жерін шағын дербес мемлекетке айналдыруға ұмтылды. Армян феодалдарының ала ауыздылығын Иран мен Визиянтия пайдаланып қалмақ болды. Мұндай ала ауыздықтар Грузия мен Әзірбайжан феодалдары арасында да болды.

Армияндар грузиндермен одақтаса отырып, Иранға қарсы талай рет көтеріліске шықты.Римдіктер 391жылы Батыс Армениядағы патшалықты жойды. Ал Шығыс Армения Иранның қол астында болды. Ондағы өзін – өзі басқарушылық 428 жылы жойылды. Билікті Иран наместнигі марзпан жүргізді. Иран армяндардан христиан дінін тастап,зороастризмді қабылдауды талап етті. Армяндар 450 жылы Иран билігіне қарсы көтеріліске шықты. Оны Вардан Мамиконян басқарды. Ол алдында жеңіске де жетті. Арташата өз билігін жариялады. 451жылғы 26 мамырда Аварайда шайқас болды. Вардан қаза тапты. Армяндар партизандық соғысқа көшті. 571 жылы тағы көтеріліс болды. Оны Вардан Мамиконян Кармир басқарды. 572ж. Армян көтерісшілері Иран әскерін талқандады. Бірақ толық тәуелсіздікке жете алмады. Иран наместнигі армяндардың өз ішінен тағайындалатын болды.

Закавказьенің грузин тайпалары мекендеген батыс бөлігінде феодалдық қатынастар III – IY ғасырлардан бастап қалыптасты.Ол қатынастар YI ғасырда орнығып болды.Феодалдар азнаур деп аталды. Грузяда ерікті қауым мүшелері де, ерікті қызметкерлер де болды. Феодалдық қоғамның едәуір категориясы ерікті емес уазнолар болды. Жер YI ғасырдың өзінде – ақ сату, сатып алу обьектісі болды.IY ғасырда Картли патшасы Мириан христиандықты қабылдап, оны өз жерінде зорлық пен бекіте бастады. Картли патшалары сасанидтердің, ал Эгриси Батыс Грузия патшалары – Визатия императорларының вассалдары болды.

Сасанидтық Иранға қарсы күрес Y ғасырда Картлиде Вахтанг Горгасал қасқыр бас патша тұсында күшейді. 484жылы грузиндер мен армяндар иран билігіне қарсы бірлесіп қимыл жасады. Бірақ бұл күрес сәтсіздікпен аяқталды. 523 жылы жаңа көтеріліс басталды. Бұл көтерілісті талқандағаннан кейін сасанидтер Картлидегі патша өкіметін жойды.

Византиямен Иранның Закавказьеге ие болу үшін жүргізілген күресі YII ғасырға дейін созылды.YII ғасырдың орта кезінеде византиялықтар иран әскерлерін қуып шығып, Закавказьеде өз үстемдігін орнатты.

YII ғасырдың екінші жартысында Византияны қуып шығып, Завкавказьені арабтар жаулап алды. Шаруаларды қанау күшейе түсті. Шаруаның құлдан айырмашылығ – өз шаруашылығының болуында. Бірақ бас бостандығы мен еркінің құлдан көп айырмашылығ болмайды.

IY ғасырда Арменияда, Грузияда, Әзірбайжанның солтүстік бөлігінде христиан діні орнады. Арабтардың жаулап алуы нәтижесінде YIII ғасырдан бастап Әзірбайжанда ислам діні орнады. Ислам діні де, христиан діні сияқты, феодалдар билігін нығайтуға көмектесті. Арабтар, византиялықтар Завкавказьеге талай рет басып кірді. Арабтарға қарсы күресте Армения, Әзірбайжан, Грузия бір –біріне көмектесіп отырды Арабтар YII ғасырдан I X ғасырдың II жартысына дейін Закавказьеде, Орта Азияда билік жүргізді.Халыққа ауыр алым – салық салынды. Жер салығын ьөлеумен қатар, мұсылман еместер жан басына салынатын арнайы алым - салық төлеуге тиіс болды. Шаруалардың осы алым – салықтары бас тартпауы үшін олардың мойынына қорғасыннан белгі салып, Олардың тұрғы жерлерін жазып қоятын болды.

773 – 775 жылдары Армениядағы басталған шаруалар көтерілісі екі жылдан кейін әрең дегінде жаншып басталды. Әзірбайжанда 816 – 837 жылдары Бабек көтерілісі болды. Осы қозғалысқа қатысушылар қызыл жалаулылар немесе қызыл киім кигендер деген атпен белгілі қызыл түс – көтеріліс символы.

Бұл қозғалыс хурремиттер ілімінің діни жамылғысында болды. Әлемнің екі негізінің құдай мен жын – перінің, ізгілік пен зұлымдылықтың күресін мойындаған және жекеменшікпен әлеуметтік теңсіздікке негізделген қоғамдық құрылысты зұлымдық негіздің туындысы деп есептеген секталар хурремиттер деп аталған.

Көтерілістің ұрандары – жерді селолық қауымдарға беру және шаруаларды феодалдық тәуелділік пен міндеткерліктермен азат ету болды. Антифеодалдық шаруалар қозғалысы, сонымен қатар жат ел басқыншыларына қарсы бағытталған азаттық соғысы болды. Көтерісішілер араб әскерін бірсыпыра жеңіліске ұшыратты. Алайда жергілікті феодалдар көтеріліске опасыздық етті. Олар араб билеп – төстеушілеріне қарсы жер үшін болған күресте көтерілісшілерге қосылса, кейінен шаруалар қозғалысының кең өріс алыуынан қорқып, қайтадан араб халифтарының жағына шығып кетті.

Қозғалыс басып жаңшылды. Халифтың әмірі бойынша Бабектің қол – аяғының ұштарын кесіп, оны креске кесіп тастаған. Опасыз біреу Бабекті арабтарға ұстап берді, олар оны азаппен шапқылап өлтірді. Бабектің қолын бөлек шауып түсіргенде өзінің қанын бетіне жағып, былай деп үн қатты; Өліп бара жатқанда адамның жүзі қуқыл тартады, жауларыма жүзімнің қуқыл тартқаның көрсеткім келмейді.Сұмдық азаппен өлтірілсе де, жаулары батырдың ынырсығанын да есіте алған жоқ.

851 жылы Арменияда, Картлиде Грузия және Солтүстік Әзірбайжанда араб езгісіне қарсы үлкен халықтық көтеріліс басталды. Оңтүстік – батыс Армениядағы Сасун таулы аймағында Овнан Хутский басқарған халық жасақшылардың атағы айрықша шықты. Олар мысырлық Мелик басқарған араб әскерлерін тас – талқан етіп, Муш қаласын алды. Ондағы халиф наместнигін өлтірді.

Завкавказьедегі арабтар билігі IX ғасырдың екінші жартысында құлатылды. Бірақ 1071 жылы Завкавказьені түріктер басып алды. 1097 жылы IY Давид патша Грузияны түріктерден азат етті. 1121 жылы Дидгеар шайқасында грузин әскерлері мұсылман әскерлерін женді. Тбилисиді азат етіп, астанасың Кутайсиден сонда көшірілді. Тамара 1184 – 1207 жылы патша тұсында Грузия әскери – саяси табыстарға жетті.

Ерте ғасырлық Орта Азия туралы мәләметтер Авестада тұжырымдалған Ол б. З. б. Бір мың жылдықтың 1 жартысында жазылған. Ирандықтардың зороастриялық діни шығармаларының жинағы.III - YI ғасырдарда толықтырылып, қайта өнделген. 21 кітаптан тұрады.

Орта Азия IY - Y ғасырларда орта Азия тәжік, түркімен, қырғыз өзбек халықтарының арғы ата –бабалары тұрды. Хорезм, Бактрия Согдиана мемлекеттері құрылып, өмір сүріп жатты. Ол елдің халықтары қолдан суарылатын егіншілкпен айналысты, қаналдар қазылды Суландыру жүйесін жасау өте көп адамның еңбегін талап етті. Арпа, бидай, тары, мақта егілді. Бау – бақшаларда шабдалы өрік, жүзім, алма, алмұрт өсті. Мал шаруашылығы кең өріс алды. Бұл жақта жібек өсіру де белгілі болды. Мемлеттің шекараларында қос дуалды берік қамалдар тұрды. Олар көгалды алқаптарды сол кезде қазіргі Қазақстанның даласын мекендеген көшпелі тайпалардың шабуылынан қорғады.

2.XIY ғасырдың екінші жартысында Орта Азияда Орта Азияда бірнеше халық көтерілістері болды. Мысалы; 1365 жылғы Самарқандағы халық көтеріліс Мәулен – заде деген медресе шәкірті мен Әбу – бәкір Келеви деген мақта түтуші басқарды.Қаланың еңбекші халқы өкімет билігін өз қолына алды.1388 жылы көтеріліс Хорезмде болды. Бұл қозғалыстарда Темір басып тастап отырды.

1395 жылы Темір өзіне қарсы шыққан Тоқтамысты Алтын Орда ханы талқандап, орыс жеріне қарай аттанды. Оның қолдарының орыс жерлеріне келіп кіруі Мәскеуде қауіп – қорқыныш туғызды. Қала қорғанысқа дайындала бастады. Бірақ Темір Рязань жерінің шекарасында екі апта аялдағаннаң кейін, Азов пен Каспий бойындағы далаларға қарай бұрылды. Кетер алдында Елец қаласын талқандады.

Темірдің Алтын Орданы талқандауын Мәскеу өкіметі тиімді пайдалана қойды; ол Алтын Орда бекіткен алым – салықты төлеуін тоқтатты. Темір өлген соң Орта Азиядағы билік үшін өзара қырқыстар күшейді. Шағатай мемелекеті құлады.XY ғасырдың бірінші жартысында Самарқандта Темірдің немересі Ұлықбек 1409 – 1449 билік жүргізді. Бұл кезең Орта АЗзия мәдениетінің гүлденген кезеңі болды.Ұлықбектің тұсында Самарқандта биіктігі 55 метр тамаша обсерватория салынды. Онда сол кездегі көрнекті астрономдар қызмет етті.Ұлықбектің өзі Европа мен Азия мәлім болған астрономиялық кезеңдер құрастырды.

XY ғасырдың ортасында Гераттағы солтүстік батыс Ауғаныстан өкімет билігін Темір әулетінің өкілі сұлтан Хусейін басып алды.Самарқанд сияқты, Герат та мәдени өмірдің орталығы болды. Онда өзбектің ұлы ақыны Әлішер Науай 1441 – 1501 туған.Науаи энциклопедист болған. Ол поэзиямен, музыкамен, көркем суретпен, ғылымен шұғылданды.Науаи 30 дан астам шығарма жазған. Ол шығармаларын ана – тілі өзбек тілінде жазылған. Аса көрнекті гуманист болған Науаи әлеуметтік әділетсіздік пен езгіге қарсы күресті, еңбекті дәріптеді. Оның бастамасы бойынша және ішінара оның өзінің қаржысына кітапханалар, ауруханалар, оқу орындары салынған.

Закавказье халықтары.XIY ғасырдың ортасына дейін Закавказье халықтары Хулагидтердің билеуінде болды. Хулагу мемлекетінің негізін қазіргі Әзірбайжан құрады. Тұтас жер округтері жаулап алушы монғол феодалдарына әскери лендер ретінде беріліп отырды. Қазына

жерлері диван деп атады. Ол монғол чиновиктерінің уақытша басқаруына үлестіріліп берді.Жердің едәуір бөлігі мұсылмандардың діни мекемелерінің қарамағында болды.Ол жерлер Вакуф деп аталды. Ақырында өиір бақилық жеке меншік болып табылатын шағын жер илігі мүлік деп аталды.Грузин, армян феодалдары хандардан өз иеліктеріне жарлықтар алып отырды.

Шаруалар бірқатар міндеткерліктер атқаруға тиіс болды;ханның пайдасына ауыл шаруашылық салығын, 100 қарадан бір қара жайылым салығын төледі. Закавказьедегі қолөнері мен сауда Бердаа, Дербент, Тбилиси,Ани және басқа қалаларда дамыды.Закавказье халықтары тәуелсіздіктерін жеңп алу үшін күресті.Халық жасақты бірігіп, монғол әскерлеріне шабул жасап отырды.Закавказьеге 1337 жылы Хорасанда Иран болған Хулагидтерге қарсы көтерілістердің дүмпуі жетті. Бұл көтеріліс Хулагидтер билігін әлсіретті.XIY ғасырдың екінші жартысында Закавказье территориясында Темір бірнеше шабул жасады. XY ғасырда Закавказье елдерінде феодаодық бытыраңқылық күшейді. Грузия жері бірнеше ұсақ князьдықтарға бөлініп, XY ғасырдың аяғына дейін басы бірікпедіоған себеп экономикалық байланыстың болмауы, феодалдық өзара қырқыстар, сыртқы жау шабуылы болды.

XY ғасырдың аяғындағы,XYI ғасырдың бірінші жартысындағы Закавказье мен Орта Азия, XY ғасырдың аяғында XYI ғасырдың басында Закавказье халықтары Түрік пен Иран шапқыншылықтарына душар болды. Табан тіркескен шайқаста олар өздерінің тәуелсіздігін қорғаумен болды. Бірақ феодалдық бытыраңқылық басқыншыларға қарсы күресті қиындатты. Әсірессе Арменияның жағдайы ауыр болды. Ол түрік пен Иран елдерінің шабуылына кезек пен кезек ұшырап отырды. 1441 жылы барлық армиян католиктердің орталығы Эчмиадзин қаласына көшірілді. XY ғасырдың ортасына дейін Арменияға көшпелі түрік тайпасы – қара қойлалар шабул жасап тұрды. Армиян халқының біраз бөлігі шетелдерге қашты. Армиян қашқындары Львовта, Венецияда, қырымда өз колонияларын құрды.

Грузияда феодалдық қатынастардың дамуы XY ғасырдың аяғында ерікті жер иеленуші лердің жойылынуына әкеліп соқты. Әкеден балаға мұра ретінде көшіп отыратын сатавадо деп аталған феодалдық жүйе қалыптасты. Ерікті жер иеленушілерді басыбайлы шаруаларға айналдыру күшейе берді, барщина өсіп өрбіді, заттай оброктар көбейе түсті.

Грузин халқы Иран мен Түрік агрессиясына қарсы, әсіресе Картлиде ерлік күрес жүргізді. XY ғасырдың аяғында, XYI ғасырдың басында Кахетиде мемлекеті бір орталыққа бағындыруға бағытталған реформалар жасалды. Батыс Грузия сұлтандық Туркияның қыспағынан табан тіресіп қорғанды.Императия патша 3 Баграттың 1545 жылы түрік әскеріне қарсы шайқаста жеңіліске патшалықтан Мегрель, Гурий князьдықтарының бөлініп шығуына әкеліп соқты. XYII ғасырдың басында Имереттиннен Абхазия бөлініп шықты.Грузия үшін, оның ішінде әсірессеКартли мен Кахети үшін XYII ғасырдың бірінші ширегінде шах 1 Аббастың жорықтарының зардабы ауыр болды.Кахетиде жүз мың адам өлді, екі жүз мың адам Иранға әкетілді. 1625 жылы үстемдігіне қарсы Г. Саакадзе1629 басқарған көтеріліс болды. Басқыншыларға қарсы көтерілістер Армения мен Азербайжанда да болып отырды.

Орта Азия. Едәуір көлемді жерлерді меншіктенген шіркеу феодалдары да үстем тапқа жатты. Қарапайым қауым мүшелері шинақандар егіншілікпен, жүзім шаруашылығымен, мал бағумен шұғылданды. Әрбір шаруаның отбасындағы адамның санына қарай қауымдық жерлер жыл сайын қайта бөлініп тұруға тиіс болды.Шинақандар көптеген феодалдық міндеткерліктерді канал қазу, жол, көпір салу, т.б.атқарды.Басқада елдердегі феодалдық қоғамдағыдай Арменияда да, IY – Y ғасырларда белгілі бір дәрежеде құлдардың еңбегі пайдаланылады. Бірақ құлдар енбегі қоғамдық құрылыстың феодалдық сипатын бұзған жоқ.Армян құл иеленуші мемлекеті бірте – бірте феодалдық монархияға айналды.

XIII ғасырдың бірінші жартысында орнаған монғол үстемдігі Орта Азия халықтарының өсіп өркендеуіне көп кедергі жасады. Онда егіншілік мәдениеті құлдырады. Қиратылған қалалар қиындықпен қалпына келтірілді.

Өндіргіш күштердің баяу дамуы , Индия мен Қытайға баратын сауда жолдарының Орта АЗиядан теңізге ауысуы, өзара қырқысулар, феодалдық соғыстар Орта Азия экономикасында тоқырау туғызды. Орта АЗия қалалары арқылы өтетін Жібек жолы өзінің маңызын жойды. XY ғасырдан бастап онда суландыру жүйелерінің қысқаруы қолөнер сапасының төмендеуі, қалалардың құлдырауы орын алды. Орта Азия феодалдық жер иеленудің негізгі түрі союргал болды. Хан жерді халыққа үлестіріп беретін де, ақы алып отыратын.Союргалға берілген жерәкеден балаға көше беретін. Шартты жер иелену танхо деп аталды. Феодалдық жер иелену дамуына байланысты шаруаларды қанау күшейе бастады. XY ғасырда – XYI ғасырдың бірінші жартысында Орта Азия территориясында бірнеше хандық:Өзбек, Қазақ, Бұхар, Хорезм хандықтары пайда болды.