ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «бейорганикалық химия»

H₂ + S = H₂S; ZnS + 2HCI = ZnCI₂ + H₂S

S ^2- - қосылыстары: H₂ S газ, судағы ерітіндісі, әлсіз қышқыл.

H₂ S ↔ H⁺+HS^- ↔ 2H⁺+S^2- Бұл өте улы газ , гемоглобин құрамындағы Fe ²⁺ әрекеттеседі. H₂S → сульфид → гидросульфидтер , гидросульфидтер суда жақсы ериді. Тұздары түсті HgS-қызыл, CdS- тоқ сары; ZnS – сары.

1.суда еритін сульфидтер: сілтілік, сілтілік-жер металдар сульфидтері, гидролизге ұшырайды.

2.cуда ерімейді, бірақ қышқылдарда (HCl, H₂SO₄) ериді, егер ЕК <10^-26 .

3.азот қышқылындада ериді

CuS+4HNO₃ конц. →Cu(NO₃)₂ +S+NO₂+2H₂O.

Күкіртті сутек күшті тотықсыздандырғыш, ауада жанады:

2H₂S + 3О₂ → 2SO₂ + 2H₂O , ауа жеткіліксіз болса, күкірт түзіледі, бұл реакцияны күкірт алу үшін пайдаланады: 2H₂S + О₂ → 2S + 2H₂O.

Сульфидтерді элементтерді тікелей әрекеттестіріп алады: Zn + S = ZnS;

Суда ерімейтін сульфидтерді сульфаттар ерітіндісіне көмірсутекпен не еритін сульфидтермен әсер етіп алады: CuSO₄ + H₂S = CuS + H₂SO₄ ;

Активті металдар сульфидтерін сульфаттарды көмірмен жоғары температурада тотықсыздандырып: ВаSO₄ + 4С = ВаS + 4СО алады.

Сульфидтер де оксидтер сияқты период бойынша негіздік, қышқылдық, амфотерлі болады. Сульфидтер жартылай өткізгіштік қасиеттер көрсетеді.

Негіздік және қышқылдық сульфидтер әрекеттесіп, тиотұздар түзеді.

Na₂S + CS₂ = Na₂CS₃. Тиоқышқылдары тұрақсыз.

1.Элементтердің жалпы сипаттамасы;

2. Оттегінің металдармен, бейметалдармен қосылыстары, қасиеттері;

3. Күкіртті сутек, алу, қасиеттері;

4. Күкірттің оттекті қосылыстары, қышқылдары, қасиеттері;

5. Сульфиттер, сульфаттар, сульфидтер, алу, қасиеттері.

SеО₂ +2SО₂ + 2Н₂О = Sе + 2Н₂SО₄

Аса таза Sе және Те вакуумдық дистилляция арқылы алынады.

Физикалық қасиеттері: Sе мен Те әртүрлі түр өзгерістерде бола алады.

Sе және Те – жартылай өткізгіштер. Sе, Те оттегімен, галогендермен +6 және +4 тотығу дәрежелерін көрсететін қосылыстар түзеді.

Sе (Те) + О₂ →SеО₂ (ТеО₂), SеО₃ (ТеО₃),

Sе (Те) + Г₂ →SеГ₄ (ТеГ₄), SеГ₆ (ТеГ₆)

Күкірттен теллурға қарай металдық қасиет артатындықтан галогенидтері

әртүрлі және тұрақты. Суда ериді, гидролизге ұшырайды.

Сұйытылған тотықтырғыш-қышқылдармен селен әрекеттеспейді, ал теллур сумен де тотығады, қыздырғанда: Те + 2Н₂О = ТеО₂ + 2Н₂

Қыздырғанда (балқытқанда) Sе, Те металдармен әрекеттесіп, селенидтер мен теллуридтер түзеді:

2 Сu + Sе → Cu₂Se

2 Ag + Te → Ag₂Te

Күкірт сияқты сілтілер ерітіндісімен Sе әрекеттессе , ал Te қайнатса ғана, диспропорциялану реакцияларына түседі:

^{қыздыру}

3Sе + 6КОН ───→ 2К₂Sе + К₂SеО₃ + 3Н₂О

←───

^суыту
Қосылыстары, алу, олардың қасиеттері
Sе, Те ауада жанғанда диоксидтері түзіледі:

Те (Sе) + О₂ → ТеО₂ (SеО₂). Бұл диоксидтер-қатты, полимер заттар. SO₂ – SeO₂ – TeO₂ қатары бойынша қышқылдық қасиеттері азаяды.

ТеО₂ суда нашар ериді, ол амфотерлік қасиет көрсетеді. SеО₂ суда жақсы ериді, екі оксид те сілтілерде жақсы ериді.

(TeO₂) SеО₂ + 2NaOH = (Na₂TeO₃) Na₂SeO₃ + H₂O,

TeO₂ + 4НСІ → ТеСІ₄ + 2H₂O

Осы оксидтерге сәйкес селенді және теллурлы қышқылдар тұздары -селениттер мен теллуриттер түзіледі. Бұл қышқылдардың күші H₂SO₃ - H₂SeO₃ - H₂TeO₃ қатар бойынша төмендейді. Бұл қышқылдарды тұздарына күшті қышқылдармен әсер етіп, бөліп алуға болады. Н₂SeO₃ – ақ, оны диоксидін суда ерітіп те алуға болады, ылғал жұтқыш, қатты зат, 70⁰С-ден жоғары болса, айрылады; Н₂ТеО₃ полимеризацияланады, оны ТеО₂ ^. хН₂О деп те жазуға болады, амфотерлік қасиет көрсетеді. Екі қышқыл да әлсіз қышқылдар, күшті тотықтырғыштар оларды селен қышқылы мен теллур қышқылына айналдырады.

5Н₂SeO₃ + 2 КМnO₄ +3Н₂SО₄ = 5Н₂SeO₄ + 2МnSО₄ + К₂SО₄ + 3Н₂О

Теллурдың ортотеллур Н₆ТеО₆ және Н₂ТеО₄ метателлур қышқылдары бар. Н₂SeO₄ және Н₂ТеО₄ селен, теллур қышқылдары. Бұл қышқылдар-түссіз, қатты заттар. Н₂SeO₄ –күшті қышқыл, Н₆ТеО₄ әлсіз қышқыл. Н₂ТeO₄ және Н₂SeO₄ күшті тотықтырғыштар:

SeO₄^2- + 4H⁺ + 2e = Н₂SeO₄ + Н₂О, Е = 1,15в

Н₆ТеО₆ + 2Н⁺ +2e → ТеО₂ + 4H₂O Е = 1,02в

SО₄^2- + 4Н⁺ +2e → Н₂SО₃ + H₂O Е = 0,17в

Бұл мәндерден Н₂SО₄ әлсізірек тотықтырғыш екендігін көруге болады, сондықтан олар НСI-ды СI₂-ге дейін тотықтыра алады (Н₂SО₄ –тотықтыра алмайды):

Н₂SeO₄ +2 НСI = СI₂ + Н₂SеО₃ + Н₂О

Селен қышқылында ыстық күкірт қышқылы да еріте алмайтын алтын ериді:

2Аu+6H₂SeO₄ =Au₂(SeO₄)₃+3SeO₂ +6H₂O

бірақ платинаны еріте алмайды, тек селен және тұз қышқылдарының концентрлі ерітінділері қоспасы болса, платина мен алтынды ерітеді (хлор атомы бөлінетіндіктен):

2Н₂SeO₄+4НСI+ Рt = PtCI₄ +2SeO₂+4H₂O

Селенаттар сульфаттарға көбірек ұқсас: бірдей металдардың селенттары мен сульфаттары ерігіштіктері бойынша жақын, ашудас сияқты қос тұз түзуге қабілеттіліктері де ұқсас, кристаллохимиялық структуралары жақын. Олардың арасында изоморфизм мысалдары көп, ал теллураттар бөліктеу, ВаТеО₄ суда жақсы ериді. Сонымен бірге, селенаттар тұрақсыздау, оттегіні оңай бөледі, ал тотықсыздандырғыштармен қыздырған кезде селенді бөледі.

Ортотеллур қышқылын қыздырғанда триоксид түзіледі.

300⁰

Н₆ТеО₆ = 3H₂O + TeO₃ не H₂TeO₄ ═ H₂O + TeO₃

Селен триоксиды былай алынады: К₂SeO₄ + SO₃ = К₂SO₄+ SeO₃,

SeO₃ кристалды зат, суда жақсы ериді, TeO₃ суда ерімейді. SeO₃, TeO₃ күшті тотықтырғыштар, суық тұз қышқылын SeO₃ тотықтыра алады, ал TeO₃-тек қыздырғанда: ЭО₃ + 2НСI → СI₂ +Н₂ЭО₃ РоО₃-алынған жоқ.

Селен қышқылы күші бойынша Н₂SO₄ жақын К_D=1^.10^-2, ал теллур қышқылы әлсіз К_D=2^.10^-8.

Сонымен, селен қышқылын SeO₃ + Н₂О = Н₂SeO₄ алса, теллур қышқылын тек қыздырып, мына реакция бойынша алады:

t ⁰

Те + Н₂О₂ → Н₂TeO₄ + 2H₂O

^(30%)

Күкірт сутектің гомологтары Н₂Se, Н₂Те - ұшқыш заттар.

Оларды былай алады: АI₂Te₃ + 6H₂O = 3H₂Te + 2AI(OH)₃ теллуридтерді, селенидтерді суда не сұйық қышқылдарда ерітіп:

FeSe + 2HCI = FeCI₂ + H₂Se

Олар улы, түссіз, жағымсыз иісті газдар, суда ерітіп, әлсіз қышқылдарын алады.

Н₂S → Н₂Sе → Н₂Те қышқылдық қасиеттері артады, себебі халькоген мен сутегі арасындағы байланыстың беріктігі азаяды. Н₂Те тек орта тұз түзеді.

Н₂S → Н₂Sе → Н₂Те тотықсыздандырғыш қасиеттері жоғарылайды. Н₂Sе және Н₂Те судағы ерітінділерінде тотығып, бос Sе,Те бөледі. Газ тәріздес Н₂Sе мен Н₂Те жанғанда диоксидтер түтінденіп бөлінеді:

2Н₂Э + 2О₂ → 2Н₂О + ЭО₂

Селенидтер (металдармен қосылыстары) қасиеттері бойынша көбірек сульфидтерге ұқсас. Сілтілік металдар, мыс және күміс селенидтері мен теллуридтері - стехиометриялық қосылыстар, селенсутек және теллурсутек қышқылдарының тұзы, олар оңай гидролизденеді.

Қолданылуы. Sе және Те жартылай өткізгіштер ретінде фотоэлементтер, фоторезисторлар, фотографияда, каучук вулканизациясында, шыны өңдірісінде, қорғасын кабельдерін алуда қолданылады.
Қайталауға және өздік бақылауға арналған сұрақтар :

1. Элементтердің жалпы сипаттамасы; 2. Селен, теллурдың металдармен, бейметалдармен қосылыстары, қасиеттері;

3. Сутекті қосылыстары, алу, қасиеттері;

4. Тұздары,алу, қасиеттері;

5. Күкірт және селен топшасы элементтері қасиеттерінің өзгеру заңдылығы.

Галогендердің жалпы сипаттамасы. Алу, қасиеттері, қолданылуы.

Қосылыстары, алу, қасиеттері, қолданылуы
Галоген – «тұз тудырушы». Фтор мен хлор газдар, типтік элементтер. Бром топшасы элементтері өзара толық электрондық аналогтар. Тотығу дәрежелерге : -1, +1, +2, +3, +4, +5, +6, +7 сәйкес қосылыстары (фтордан басқасының) болады. Фтор қосылыстарында тек -1 тотығу дәрежесін көрсетеді. Электрон қосылғыштық F…At (фтордан астатқа дейін) азаяды, радиус артады, иондану энергиясы азаяды, бейметалдық қасиеті кемиді, тотықтырғыш қасиеттері азаяды. Фтор – бейметалдық қасиеттері ең мол элемент және оның иондану энергиясы өте үлкен шама.

Жер қыртысында кездесу: көбінесе галогенид ретінде кездеседі (%массалық үлесі):

F - 6,5^.10^-2; Cl - 4,5^.10^-2; Br - 3^.10^-4; J - 1^.10^-5. Флюорит – CaF₂ , криолит – AlF₃ ×3NaF , фторапатит 3Ca₃(PO₄)₂ ×CaF₂ ; NaCl – галит, теңіз, мухит суларында, KCl ×MgCl₂ ×6H₂O - карналлит, KCl× NaCl - сильвинит. Теңіз суында KBr, NaBr, MgBr₂, KJ, J₂ болады.

NaCl (конц.ерітіндісі) электролиз → Cl₂ ;

Теңіз суынан NaJ (NaBr) + Cl₂ → J₂(Br₂) + NaCl

Зертханада: 2NaBr + 2H₂SO₄ + MnO₂ = Na₂SO₄ +MnSO₄ + 2H₂O + Br₂ ; 16 HCl+2KMnO₄ → 2MnCl₂ + 5Cl₂ + 2KCl + 8H₂O

At: 1940 ж ²⁰⁹ ₈₃ Bi + ⁴₂He →²¹¹₈₅At + 2¹₀n

«Астат» - «тұрақсыз» деген сөз.

Физикалық және химиялық қасиеттері. F₂, Cl₂ - газдар , Br₂- сұйық, J₂-қатты зат. Байланыс энергиялары Е_F-F = 151 кДж/моль. Е_Cl-Cl = 238 кДж/моль; Бірақ басқа элементтермен қосылыстарында фтор берігірек (H, Cl, Si және басқа), себебі фтор өлшемі кіші және ЭТ (электртерістігі) үлкен. F₂ қыздырғанда инертті газдармен де әрекеттеседі: Хе +3F₂→XeF₆ ; Г₂ металдармен әрекеттеседі: F₂ + Au, Pt →AuF₃, PtF₄; Мына металдармен Fe, Cu, Ni, Al, Zn + F₂ →жай температурада әрекеттеспейді, себебі беттерінде фторид қабаты пайда болады. Бейметалдармен әрекеттеседі: F₂ + O₂, N₂, C → F₂O (NF₃ , CF₄); F₂ +H₂ → 2HF қопарылыспен әрекеттеседі. Фтор атмосферасында мынандай тұрақты қосылыстар да SiO₂, H₂O жанады: SiO₂ + 2 F₂ ® SiF₄ + O₂ 2H₂ O + 2 F₂ ® 4 HF + O₂ .

Хлор да мына бейметалдармен әрекеттеседі:

Cl₂ + O₂, N₂, C → CI₂ O ( CI₃N, CCI₄) ;

Cl₂+H₂ →hυ түзбекті реакция. Г – Н арасындағы байланыс энергиясы үлкен болғандықтан, фтор, хлор көптеген сутекті қосылыстардан сутегін алады:

3F₂ + 2NH₃ → 3НF + NF₃; B₂H₆, SiH₄ т.б.

C₁₀H₁₆ - скипидар хлормен әрекеттескенде жанады :

C₁₀H₁₆ + 8Cl₂→16HCl + 10C ;

F₂ → J₂ тотықтырғыштық қасиеттері кемиді, ал F^- → J^- тотықсыздандырғыштық қасиеттері артады.

2KBr + Cl₂ → 2KCl + Br₂ активтігі жоғары галоген НГ, МеГ қосылыстарынан активтігі төмен галогенді ығыстырады, ал керісінше активтігі төменірек галоген активтігі жоғарырақ галогенді оттекті қосылысынан ығыстырады: Br₂+2KClO₃→2KBrO₃+Cl₂ ;

J₂+2HClO₄=4HJO₄+Cl₂ .

F₂ сумен әрекеттескенде, оны ыдыратады. 2F₂+2H₂O=4HF+O₂ ↑, сонымен бірге O₃, OF₂, H₂O₂ түзіледі .

Cl₂, Br₂, J₂ суда аз ериді , аздап реакцияға түседі .

Cl₂, (Br₂, J₂) +H₂O ↔ НГО+HГ (1). HClO- хлорлылау қышқылы, күшті тотықтырғыш, (1) - реакцияны Н.А. Яковкин 1899 ж ашқан. HClO→HCl+O, хлордың ағартушылық қасиетін түсіндіреді. J₂ судан гөрі KJ ерітіндісінде жақсы ериді J₂+KJ→K[J₃] комплексі түзіледі.

Br₂, J₂ органикалық еріткіштерде (CS₂, этанол, хлороформ, бензол т.б.) ериді. F₂ олармен әрекеттеседі. (Жараны емдеуге йодтың сулы – спиртті 5% және спиртті 10% ерітіндісі қолданылады).

Қосылыстары, алу, қасиеттері, қолданылуы

Сутек пен хлор қараңғыда өте баяу әрекеттеседі , ал олардың қоспасына күн сәулесі түссе, процесс қопарылыспен тармақталған тізбекті реакциялар механизмі бойынша жүреді: H₂ + Г₂ → 2НГ.

Хлорсутекті өнеркәсіпте де, зертханада да мына әдіспен алады:

2NaCl +H₂SO_{4 конц.}→ Na₂SO₄ + 2 НСІ ;

НF → HJ тотықсыздандырғыштық қасиеті артады, қышқылдық қасиеті де артады.

HJ +O₂ →2H₂O+2J₂ тотықсыздандырады. HBr+O₂ → 2H₂O+2Br₂ өте ақырын жүреді. HCl+O₂ → жүрмейді.

Ас қорытуға асқазандағы HCl - асқазан сөлі, рН~1-3. ~0,3 % НСІ болады. (HF)_n Бөлме температурасында (HF)₂ ; Температура төмен болған сайын “n” мәні көбірек. HBr, HJ бұл реакциялар арқылы алынбайды, себебі олар күшті тотықсыздандырғыштар, соңдықтан Br₂, J₂- ге айналды. Оларды(HBr,HJ) РГ₃ гидролизі арқылы алады:

РГ ₃ + 3H₂O=H₃PO₃+3HГ ; HJ-ты мына реакция арқылы да алады: J₂ + H₂S=2HJ+S↓ Судағы ерітінділері HГ қышқылдар. HF, F₂ сияқты шынымен (кварцпен) әрекеттеседі 4HF + SiO₂ → 2H₂O + SiF₄↑; SiF₄ + 2HF =H₂[SiF₆] – кремний фторсутек қышқылы. HF – қышқылының шынымен әрекеттесу қасиетін шыны бетіне сурет салуға қолданады. HF – балқытқыш қышқылы ~38%- ті болады.

HF ↔ H⁺ + F^- ; К_D = 7^.10^-4 , әлсіз қышқыл, молекулалары арасында сутектік байланыс бар. Тұздары фторидтер - улы. HCl - тұз қышқылы ~37%, ρ=1,19 г/мл ; HCl, HBr, HJ –күшті қышқылдар, тұздары да суда жақсы ериді, тек BiJ₃, AgГ,PbГ₂ суда ерімейді.

Сулы ортада иондық хлоридтер – негіздік (активті металдардың хлоридтері), коваленттілік хлоридтер – қышқылдық (бейметалдар хлоридтері) қасиетке ие болады.

Оттекті қосылыстары
Галогендер тікелей оттекпен әрекеттеспейді, тек F₂ + O₂ → F₂O - газ,

улы , тек осы қосылыста оттегінің тотығу дәрежесі +2 болады. Фтор сілтімен әрекеттескенде де фтордың оксиді түзіледі.

2F₂ + 2NaOH → 2NaF+ OF₂+ H₂O, бұл реакция нәтижесінде тағы мына заттар түзіледі: О₂ , О₃ , Н₂О₂ .

F₂O – ға сәйкес қышқылы жоқ. F₂O- күшті тотықтырғыш :

2H₂ + OF₂ = 2HF + H₂O; SiO₂ + OF₂ →SiF₄ +O₂⁰

Хлор (І) оксидінің түзілу процесінің Гиббс энергиясы оң мәнге тең болғандықтан элементтердің тікелей әрекеттесуінен түзілмейді, тек жанама жолмен алады:

2Cl₂⁰ +2 HgO = HgCl₂ ^. HgO + Cl₂O↑; Cl₂O – газ, улы,

суда жақсы ериді.

Cl₂O + H₂O = 2HClO - хлорлылау қышқылы, әлсіз қышқыл. ClO₂ - қоңыр, өткір иісті, улы газ, тез жарылады, сол кезде Cl₂ және O₂ түзіледі. Өнеркәсіпте: 2NaClO₃ (хлорат)+ SO₂ + H₂SO₄ = 2ClO₂+2NaHSO₄

Хлор (ІV) оксиді қалыпты жағдайда хлор және оттегі түзіп, айрылады. Суда баяу, сілтілер ерітінділерінде оңай диспропорцияланады:

2ClO₂ + H₂O ↔ HClO₂ + HClO₃ HClO₂ – хлорлы қышқылы 2ClO₂ +2NaOH=NaClO₂(хлорит)+NaClO₃ (хлорат) + H₂O;

HClO₃ – хлорлау қышқылы, диспропорциялану реакциясы.

Хлорлы қышқыл дербес күйінде белгісіз, тұрақсыз, ыдырайды. HClO₂ , тұзы хлорит: 4HClO₂ = HCl + HClO₃ + 2ClO₂ +H₂O;

Хлорлау қышқылының ангидридін (ClO₃ ) былай алады: 2ClO₂ + O₂⁰ = 2ClO₃

ClO₃ - қоныр, сұйық зат.2ClO₃ + H₂O→HClO₃ + HClO₄

Бұл қышқылдардың тұздарын хлораттар КClO₃ және перхлораттарды КClO₄, оксидті калий гидроксидінде ерітіп, алады.

HClO₄ – хлор қышқылы, күшті қышқыл, оксиді Сl₂O₇ – май тәріздес сұйық зат. 2 HClO₄ + P₂O₅→2HPO₃+Cl₂O₇ ; Cl₂O₇ +H₂O→2 HClO₄ . Бром мен иод тұрақсыз оксидтер түзеді: Br₂O, BrO₂, BrO₃, Br₂O₇ , JO₂, J₂O₅, бірақ аз зерттелген, себебі олар тұрақсыз. Бұл оксидтерге сәйкес қышқылдары мен тұздары бар. НОСl – хлорлылау, НОBr – бромлылау, НОJ –иодтылау қышқылдары. HOCl→HOBr→HOJ қышқыл күші, тұрақтылығы азаяды. Тұздары гипохлорит, гипобромит, гипойодит деп аталады. Қышқылдары да, тұздары да тотықтырғыштар. Мына қатар бойынша HOCl→ HOJ, KOCl→KOJ тотықтырғыштық қасиеттері төмендейді.

Cl₂ +2NaOH →NaOCl + NaCl + H₂O – жавель суы деп аталады.

Cl₂ + Сa(OH)₂→Ca OCl⁺ Cl^- + H₂O ағартқыш , хлор ізбесі - CaOCl₂ . Дезинфекцияға, матаны ағарту үшін қолданады. Хлор ізбесінің сапасы

«актив хлордың» пайыздық мөлшерімен анықталады ( «актив хлор» деген ізбестің хлор эквивалентіне шағылған тотықтырғыштық қабілеті). HCl⁺³O₂, хлорлы қышқыл, тұзы хлорит. 2ClO₂+ 2NaOH = NaClO₃ + NaClO₂ +H₂O; 4HClO₂ = HCl + HClO₃ + 2ClO₂ +H₂O; HClO₃ хлорлау, HBrO₃ бромдау, HJO₃ – иодтау қышқылдары. Тұздары хлораттар, броматтар, иодаттар. HClO₃ - HBrO₃ - HJO₃ тұрақтылығы артады, күші қышқыл ретінде кемиді. Г₂O₅ - оксидтері белгісіз; Br₂+5Cl₂+6H₂O ↔ 2HBrO₃ + 10HCl

3J₂+10HNO_3конц. ↔ 6HJO₃+10NO+2H₂O

Қайталауға және өздік бақылауға арналған сұрақтар :

1. Электролиз арқылы галогендерді алу процесі, механизмі, галогендердің химиялық қасиеттері;

2. Оксидтері, гидроксидтері, қасиеттері, алынуы; 3. Сутектік қосылыстары, қасиеттері;

4. Галогенсутектер қасиеттерінің сипаттамалары өзгеруінің заңдылықтары;

5. Галогендердің оттекті қосылыстары қасиеттерінің өзгеруі заңдылықтары.

Зертханалық сабақтар

№ 1 Зертханалық сабақтың тақырыбы: Заттардың эквивалентін анықтау

1.Заттың эквиваленті деген не?

2.Жай және күрделі заттардың эквивалент массалары қалай анықталады?

3.Тәжірибеге керек құралдың газды өткізбейтіндігін қалай тексереді?

4.Тәжірибеде бөлінген сутегі көлемін қалай қалыпты жағдайдағы көлемге айналдырады?

Жұмысты жүргізу: 1.

№ 1 Суретте көрсетілген құралды жинап, оның газ өткізбейтіндігін тексеру керек. Ол үшін пробиркалардан тығынын алып, екінші бюретка арқылы пробиркамен қосылған бюреткадағы судың деңгейін белгілі бір деңгейге қою керек, сосын пробирканы тығындап, екінші бюретканы 10-15 см төмен түсіру керек.

Егер судың деңгейі пробиркамен қосылған бюреткада өзгермесе, бұл құрал газ шығармайды.

2.Аналитикалық таразыда 0,2 г жуық металл (Ғе, Zn, Mg, Al) өлшеп алу керек.

3.Пробиркаға 10 мл тұз қышқылын құйыңдар. Пробирканы еңкейтіп ұстап, өлшенген металды пробирканың жоғары жағында сақтаңдар. Пробирканы тығындаған кезде металл қышқылға түсіп кетпеуін қадағалаңдар.

4.Судың деңгейі бірдей деңгейде тұратындай етіп екі бюретканы орналастырыңдар. Бастапқы деңгейді зертханалық дәптерге жазыңдар (V₁). Металды қышқылға түсіріңдер. Металл мен қышқыл арасында реакция жүре бастайды, сутегі бөлініп, су ығыса бастайды.

5.Металл еріп болған соң және пробирка суыған соң, сутегінің көлемі анықталады. Бөлінген сутегінің көлемі V пробирка қосылған бюреткада көрсетілген соңғы судың деңгейінен (V₂) бастапқы деңгейді алу арқылы анықталады.

6.Атмосфера қысымы Р_{атм,кПа}, тәжірибе температурасы- t_{тәжірибе} ⁰С, тәжірибе температурасына сәйкес келетін су буының қысымы (№1 кестеге қара)- Р_{Н2О, кПа} және сутегінің қысымы Р_{Н2, кПа} (Р_{Н2О, кПа}= Р_атм –Р_Н2О) өлшеңдер.

Бөлінген сутегі көлемін қалыпты жағдайға мына формула арқылы келтіріңдер:

V ‗ V∙РН2∙273 101,3∙(273+tтәжірибе)

V- сутегі көлемі.
Металл эквивалентінің молярлық массасы қалыпты жағдайда есептеңдер:
m, г металл – V мл сутегін ығыстырады.
M (f_экв Ме)- 11200 мл сутегін ығыстырады. Барлық өлшемді №2 таблицаға жазыңдар.

№1 сурет Металл эквивалентінің молярлық массасын анықтауға арналған құрал.

№1 кесте Қаныққан су буының сумен тепе-теңдігі қысымы.

Температура 0С	Будың қысым Па*103 (мм сынап бағанасы)
0	0,61 (4,58)
5	0,87 (6,54)
10	1,23 (9,20)
15	1,70 (12,79)
16	1,82 (13,63)
19	2,20 (16,48)
20	2,37 (17,53)
21	2,48 (18,65)
22	2,64 (19,82)
23	2,80 (21,09)

№2 кесте Қорытынды кесте

1.Заттың эквиваленті дегеніміз не? 2.Эквиваленттің молярлық массасы дегеніміз не? 3.Күрделі заттардың (қышқылдар, негіздер, тұздар) және жай заттардың эквиваленттерінің молярлық массасы қалай анықталады? 4.Эквиваленттер заңы қалай оқылады? Математикалық өрнегі қандай? 5.Неше моль және неше грамм болады: а) 6,02∙10² ацетилен С₂Н₂ молекулаларын. б) 2,00∙10²³ азот молекулаларын.

Көміртегінің қос оксидін (СО₂) алу үшін Кипп аппаратын жинау керек. Мраморға СаСО₃ тұз қышқылын құйып СО₂ алады.

1.Газ тәріздес заттардың молекулалық массаларын анықтау үшін қолданылытын формулаларды жазу керек.

2.Кипп аппаратының құрылысы.

3.Көмір қышқыл газы бөлінгенде жүретін реакция теңдеуі.

4.Кипп аппаратынан бөлінген газды қалай тазалайды?

№2 сурет Көміртек оксидін алатын құрал

Колбаның көлемін анықтау керек, оны колбадағы белгіге дейін су құйып, сосын цилиндрге құйып, анықтаңдар. Тәжірибе температурасын анықтап t_{тәжірибе} ⁰С, оны абсолют температураға аудару керек. Т⁰К = 273 + t_{тәжірибе}.

Барометрдегі атмосфера қысымын анықтау керек, Р, кПа.

P, V, T белгілі болғандықтан Менделеев-Клапейрон теңдеуі бойынша ауаның колбадағы массасын анықтау керек- m_В

m_В= M_ауа *pV/RT = 29* pV/RT

Колбадағы көміртегінің (ІV) оксидін қалыпты жағдайға мына теңдеу бойынша аударамыз:

1)СО₂ ауа салыстырмалы тығыздығы арқылы:

М (СО₂) = (m_СО2*29)/ m_ауа ;

2)Газдың молярлық көлемі бойынша:

М(СО₂) = (m_СО2*22,4)/ V₀

3)Менделеев-Клапейрон теңдеуі бойынша:

М(СО₂) = (m_СО2*RT)/ pV

Осы табылған молярлық массалар бойынша орташа молярлық массаны есептеңдер (М_{тәжірибе}).

Теориялық молярлық массасына салыстырып, салыстырмалы процеснттік қатені есептеңдер:

% қате = ((М_теор – М_тәж)/М_теор) * 100

Кипп аппаратында жүретін реакциялар теңдеулерін жазыңдар:

1)HCl + CaCO₃ →

2)NaHCO₃ + … →

3)H₂SO₄+ … →