ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені

2. 
   ДӘРІСТЕР
   

Дәріс жоспары:

1. 
   Отбасы психологиясына кіріспе.
   
2. 
   Отбасындағы психологиялық климат.
   
3. 
   Отбасы мүшелерінің психологиялық ерекшеліктері.
   

Отбасы психологиясы - психологиялық білімдердің салыстырмалы жаңа саласы. Ол жанұялық психотерапия практикасының жанұяға психологиялық көмек көрсету практикасына негізделеді. Отбасы психологиясының ғылыми пән ретіндегі айырмашылығы ол психологиялық практикамен үздіксіз байланысты. Жаңа ғылыми пән - отбасы психологиясының даму өзектілігі - жалпы отбасындағы психологиялық атмосфераның нашарлауымен және дисфункционалдылықтың өсуімен және отбасының басым бөлігіндегі қақтығыспен байланысты. Отбасы психологиясының теоретикалық негізі әлеуметтік психология, тұлға психологиясы, даму психологиясы, педагогикалық және клиникалық психологиядағы зерттеу болып табылады.

Отбасы және неке психологиясы - психологиядағы неке және отбасы проблемаларын зерттейтін пәнаралық бағыт. Отбасы - некелесуден, туыстық байланыстардан тұратын шағын топтар, жеке өмірді ұйымдастырудың маңызды формасы және әлеуметтік қоғамдастық түрі. Отбасы тәрбиесі - ұлттық тәрбиенің негізі болып табылады.

Отбасы - қоғамдық қатынастар мен процестердің алуан түрлі формалары біртұтас болып ұштасатын кешенді әлеуметтік құбылыс болып табылады. Сондықтан да әлеуметтік құбылыс бола отырып, ол адамзат өмір сүру жағдайына қарай құрылып, оның дәстүрлері мен әдеттері ғасыр өткен сайын жаңа сипатта көрініс береді. Отбасын әлеуметтану ғылымында былай деп көрсетеді «отбасы дегеніміз – тарихи өзгеріп отыратын әлеуметтік топ, оның жалпы белгілері – бөтен адаммен жыныстық байланыс орнату, туысқандық қатынастар жүйесі, адамның жеке-дара адамгершілік сапаларын қалыптастырып дамыту, белгілі бір экономикалық қызметті іске асыру». Яғни, адамзат отбасын құра отырып, сол шағын мемлекетке әлеуметтенеді, отбасылық құндылықтар қалыптастырады және әдет-ғұрып дәстүрлерін дамытады.

Н.Я. Совольевтің анықтамасына сәйкес: «Отбасы - ерлі - зайыптылардың одағы мен туыстық қатынастарына негізделген қоғамның кішкентай әлеуметтік тобы, жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге тұратын және жалпы шаруашылықты бірге жүргізетін еркек пен әйелдің, ата-аналар мен балалардың, аға мен қарындастың немесе басқа туысқандардың арасындағы қарым-қатынас». Отбасы қатынасының категорияларына құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г. Харчев берген анықтама ерекшеленеді: «Отбасы - бұл кішкентай топ ретінде ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-қатынастың нақты тарихи жүйесі, оның мүшелері некелік немесе туысқандық қатынаспен, тұрмысының ортақтығымен және өзара моральдық жауапкершілікпен байланысқан және халықтың рухани туындыларымен қоғам сұранысына негізделген әлеуметтік қажеттілік». А. И. Антонов отбасын «адамдардың біріккен жалпы отбасылық ортақ әрекетіне негізделіп, ата-ана-туысқандық желілермен байланысқан және балалардың өсіп-жетілуі мен отбасы мүшелерінің өмір сүруін қолдау» деп түсіндіреді. Отбасы қарым-қатынасын зерттеудің тарихи негізін қалаған швед тарихшысы И.Я. Баховеннің 1861 жылы жарық көрген «Материнское право. Исследования гинекократии старого времени и её религиозной и правовой природы» атты кітабы көп үлес қосты. 

Неке мен отбасын психологиялық зерттеулердегі мәселелер:

• 
  некенің сапасына ықпалы бар факторларды зерделеу;
  
• 
  отбасының даму циклі
  
• 
  отбасының рөлдік құрылымы
  
• 
  биліктің отбасы мүшелерінің арасында бөлінуі
  
• 
  ерлі- зайыптылардың арасындағы қарым- қатынас
  
• 
  некелік жұбын таңдаудың детерминанттары
  
• 
  ата- аналар мен олардың балаларының психологиялық ерекшеліктері және т.б
  

1. жанұя өмір сүру циклінің түрлі сатыларында оның функциональдық - рөлдік құрылымының қалыптасу және даму заңдылықтарын зерттеу;

2. некеге дейінгі кезеңді, некелік серік іздеу және таңдау ерекшеліктерін зерттеу;

3. жұбайлық қатынастардың психологиялық ерекшеліктерін зерттеу;

4. ата - ана мен бала қатынасының психологиялық ерекшелігін зерттеу;

5. бала дамуының алғашқы сатыларында отбасы тәрбиесінің әсерін зерттеу;

6. жанұядағы нормативтік емес дағдарыстарды, олардан өту стратегияларын зерттеу.

Жанұя - шағын әлеуметтік топ, жұбайлық одақ пен туыстық байланысқа негізделген жеке тұрмысты ұйымдастырудың маңызды формасы, яғни бірге өмір сүретін және ортақ тұрмыс жүргізетін әйел мен еркек, ата - ана мен бала қатынасына негізделген.

Жанұя функциясы - жанұя мүшелерінің белгілі бір қажеттіліктерін қанағаттандырумен байланысты жанұяның өмірлік іс - әрекеті. Жанұя басқа жүйелер сияқты бірқатар функцияларды жүзеге асырады. Бұл функциялар иерархия құрып, жанұяның мәдени - тарихи даму спецификасиясын және оның өмірлік циклінің сатыларын бейнелейді:

Неке - ер адам мен әйел арасындағы қатынастарды реттеудің оның бір - біріне және балаларына қатысты құқықтары мен міндеттерін орнатудың әлеуметтік формасы, тарихи шартталған әлеуметтік институт.

Ғылыми әдебиеттерде "жанұялық психологиялық климат" түсінігінің синонимі ретінде "жанұяның эмоциональды климаты", "жанұяның психологиялық атмосферасы", "жанұяның әлеуметтік - психологиялық климаты" деген сөздер қолданылады.

Жанұядағы психологиялық климат - отбасы ішілік қарым - қатынастардың тұрақтылығын анықтайды, балалар мен үлкендердің дамуына әсер етеді. Жанұядағы психологиялық климаттың жағымды немесе жағымсыз болуы, ұзаққа созылуы жанұя мүшелеріне тәуелді.

Жағымды психологиялық климаттың маңызды негізгі көрсеткіші: бос уақытты жанұя аясында өткізуге ұмтылу; бәрін қызықтыратын тақырыпта әңгіме құру.

Жанұя мүшелері қорқыныш, эмоциональдық жайсыздықты, шеттетілуді сезінсе жағымсыз эмоциональдық климат туралы айтуға болады. Егер жанұя мүшелері бұл жағдайды жақсы жаққа өзгертуге ұмтылмаса, отбасының өзінің өмір сүруі мәселеге айналады.

Еркек пен әйелдің табиғаты әр түрлі. Тіпті, ауру белгілерінің өзін ерлер мен әйелдердің ағзасы әрқилы қабылдап, сезінеді. Әйелдердің миы ерлердің миынан көлемі жағынан да, құрылымы жағынан да үлкен айырмашылыққа ие. Яғни, әйел миының салмағы ерлер миынан орташа есеппен (дене бітімі тәрізді) 10-15 пайызға кем. Соған қарамастан, америкалық психиатрлар мен невропатологтардың дәлелдеуінше, әйелдер миының нейроны көп жағдайда мейлінше белсенді түрде жұмыс атқарады. Реніште ерлер мен әйелдердің мінезі бірдей тәрізді көрінгенімен, мұндай жағдайда ерлерге қарағанда әйелдердің миының нейрондары өз аумағына сегіз есе көп салмақ түсіреді. Нәзік жандылардың жүрегі минутына 8-10 рет соғып, салмағы ерлердің жүрегінен 10-15 пайызға аз болғанымен, әйел жүрегі ерлер жүрегінен өте төзімді де шыдамды көрінеді. Мұны да анықтағандар – дәрігерлер. Және де әйелдердің жүрегі оттегіні де 30 пайызға аз қабылдайтын болып шықты. Сөйте тұра, әйелдердің жүрегі ерлердің жүрегіне қарағанда әлдеқайда артық жүк көтереді. Соған қарамастан, қырық жасқа дейін әрбір жүз еркектен қырық еркек инфаркт алса, әйелден біреуі ғана ондай дертке ұшырайды. Тек қазір әртүрлі жағдайларға байланысты инфаркт алу әйелдер мен еркектерде жетпіс жастан кейін теңесе түсуде.

Қазіргі кезде некелік- отбасылық қатынастар ерлі-зайыптылардың адамгершілік-этикалық, психологиялық-педагогикалық дайындықтарының, тұрмыс мәдениетінің жоғары деңгейде болуын талап етеді. Адамның қалыптасуы оның бала күнінен басталады. Сондықтан жас буынның жеке бас қасиеттерінің ойдағыдай дамуы үшін олардың өз қасиеттерін және басқалардың қасиеттерін түсіне білуіне көмектесіп, жол-жоба көрсету өте маңызды. Бұл оңай міндет емес. Көптеген әлеуметтік функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік құрылымның қажетті құраушысы ретінде отбасы қоғамдық дамуда маңызды орын алуда. Отбасы ортақ тұрмыспен өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып табылады. Отбасы арқылы ұрпақтар ауысып, адам тегінің жалғауы жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және баланы тәрбиелеп өсіру жүзеге асады. Отбасы негізін қоғаммен қабылданған әйел мен ер адам арасындағы некелік одақ құрайды. Отбасын құру екі ғашықтың арасындағы махаббат сезімінен басталады.   Бірақ кей жағдайда ол махаббат емес материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға ауысып кетеді.

Махаббат ең негізгі, маңызды процесс, жағдай.   Отбасы беріктігі махаббат сезіміне, қызығушылықтардың ортақтығына, көмекке келуге қабілеттікке, бір - біріне құрметпен және қамқорлықпен қарауға негізделеді.

Жастарды болашақ некелік немесе ерлі - зайыптылық өмірге дайындауда  төмендегі ұстанымдарды мақсат ету маңызды. Олар:

• 
  өзін өзі бақылау мен бағалау;
  
• 
  отбасы табиғатының жүйесін түсіну;
  
• 
  екінші серігімен қарым-қатынас жүйесін жақсарту;
  
• 
  бұрын түсінбеген отбасындағы өзара қатынастың ерекшеліктерін үғыну,
  
• 
  өзіндегі және отбасындағы болып жатқан өзгерістерді анықтауға мүмкіндік жасау,
  
• 
  отбасы мүшелерінің әрқайсысына ерекше көңіл бөлу;
  
• 
  ерлі-зайыптылар бір - бірінің  пікірімен санасу және түсіну.
  

Өзін-өзі бақылау сұрақтары:

1. 
   Отбасы психологиясы туралы өзіңіздің ойыңыз.
   
2. 
   Отбасы психологияның негізігі міндеттерін атаңыз.
   
3. 
   Бұл пәннен білімдер педагог-психологқа қандай көмек береді?
   

1. 
   Ковалев С.В. Психология семейных отношении. М., 1987
   
2. 
   Гребенников И.В. Основы семейной жизни. Учебн. Пособие- М., 1991
   
3. 
   Ковалев С.В. Психология современной семьи. М., 1998