Әдебиеттер: Максаковский В.П. География – электроннды оқулық. СӨЖ мазмұны

2. Азияның ауыл шаруашылығы.

2. Латын Америка елдерінің ауыл шаруашылығы.

2.Океанияның шаруашылығы.

№ 1 дәріс

2.Дүние жүзі елдерінің типологиясы.

Белгілі орыс географы Н.Н. Баранский өз жұмыстарының бірінде жазып өткен – мемлекет өзінің табиғи, шаруашылық, мәдени және саяси жағынан – географияның негізгі объекті болады, сондықтан мемлекеттердің саны және топтамасы сұрағы үлкен қызығушылықты тудырады.

20 ғ. бойы жалпы дүние жүзі елдерінің саны өсіп тұрды. Бұл ең алдымен Бірінші дүние жүзілік соғыс және Екінші дүние жүзілік соғыс нәтижесіндегі жер бөлінуден пайда болды. 2000 жылғ мәліметтерге қарағанда дүние жүзінде 225-230 ел бар.

Сонымен қатар 20 ғ. тәуелсіз мемлекеттер саны да өсуде және саяси тәелді елдер саны азаюда. Соғыстан соңғы дүниенің бөлінуі, сонымен қатар империализмнің отарлау жүйесінің ыдырауы да 1945 жылдан кейін саяси тәуелсіздікті Азия, Африка, Америка, Океания және Европаның (Мальта) 102 саны алды. Ал өзін өзі басқара алмайтын елдер саны (кология, протекторат, теңіз департаменттері және т.б.) 1900 жылғы 130-дан 2000 жылы 35 дейін төмендеді. Қазір олар Кариб теңізінде және Океанияда аралдық мекендер.

Тәуелсіз мемлекеттердің санын анықтаған кезде маңызды сілтеме ретінде мемлекеттердің БҰҰ-ғы мүшелігі.

БҰҰ мүшелерінің санының өсуі 1950-1989 жылдар арасында негізінен отаршылдықан жаңа босаған елдер кірген. Олар солай атайды да, босаған елдер. 1990-2000жж БҰҰ құрамына тағы да бірнеше босаған елдер кірді, олар (Намибия, Эритрея және т.б.), сонымен қатар БҰҰ мүшелер санының өсуі постсоциалисттік елдердің кіру нәтижесінде болды.

Елдер жылдан жылға өсіп жатқан соң, оларға нақты бір топтама жасау керек, олар әдетте бірнеше критерий бойынша жасалады.

Территория көлемі бойынша елдер өте ірі, ірі, орта, кішкене және мүлдем үсақ болып бөлінеді. Дүние жүзінің ең ірі елдерінің бірінші ондығына немесе гигант –елдер жатады: Ресей (17,1 млн км²), Канада (10,0), Қытай (9,6), АҚШ (9,4), Бразилия ( 8,5 ), Австралия (7,7), Үндістан (3,3), Аргентина (2,8) Қазақстан (2,7) және Судан (2,5). Бұл елдер мекендейтін құрлықтың 55% алып жатыр.

Халық саны бойынша да осындай топтама жасалады. Бұл жағдайда да дүние жүзінің бірінші 10 елі ерекше көзге түседі, олар дүние жүзі халқының ¾ бөлігін өз жерлерінде шоғырлап отыр: Қытай (1261 млн адам), Үндістан (1014), АҚШ (281 ), Индонезия (212), Бразилия (170), Пакистан (156), Ресей (145), Бангладеш (129), Жапония (127), Нигерия (112).

Халқы саны 50-ден 100 млн –ға дейін елдер саны 13: Европада - Германия, Франция, Ұлыбритания, Италия және Украина; Азияда – Вьетнам, Филиппины, Тайланд, Иран және Турция; Африкада – египет және Эфиопия және Латын Америкасында Мексика. 55 елде халық саны 10-нан 50 млн-ға дейін болатын. Ал халық саны 1 млн-нан 10 млн-ға дейін болатын елдер одад да көп.

Географиялық орнының ерекшеліктері бойынша олар көп жағдайларда Дүние жүзілік мұхитқа шығатын және шықпайтын болып бөлінеді. Теңіз маңы елдері арасында аралды елдерді бөлуге болады( мысалы, Европада Исландия және Ирландия, Азияда Шри-Ланка, Африкада Мадагаскар, және т.б.). Аралды елдердің бір түрі – ол архипелаг –елдер. Мысалы Индонезия 13 мың аралда, Филиппины 7000 және Жапония шамамен 4000 аралда орналасқан.

Дүние жүзі мұхитына 42 мемлекет шыға алмайды. Олардың ішінде ТМД елдерінен – 9, Европа – 11, Азия – 5, Африка -15 және Латын Америкасынан – 2. Дүние жүзілік мұхитына тікелей шығыс болмаса ол елдің географиялық орнының жағымсыз жағдайларына жатады.

Дүние жүзі елдерінің типологиясы - өте күрделі әдістемелік мәселелердің біріне жатады. Оның шешуімен эконом-географтар, экономисттер, саясаттанушылар, әлеуметтанушылар және басқа ғылымдардың өкілдері.

Белгілі жағдайда елдер типологиясы тарихи категория саналады. Дүние жүзілік социалисттік жүйенің ыдырауынан кейін елдер келесі типология бойынша бөлінеді: 1) экономикалық тұрғыда жоғары дамыған; 2) даму үстіндегі; 3) өтпелі экономикасы бар елдер. Сонымен қатар дамыған елдер және даму үстіндегі елдер типологиясы болып та бөлінеді.

Соңғы жылдары халықаралық статистика Дүние жүзілік банкпен ұсынған елдермен әлем территорияларының нақты типологиялық топтамасын ұсынды. Ол топтама Валдық ішкі өнім көрсеткішіне негізделген, сондықтан негізгі 3 топқа бөлінеді. Біріншіден, бұл төмен пайдасы бар елдер, олар: Африканың 42, Азияның 15, Латын Американың 3, Океанияның 1 және ТМД елдерінің – 6 (Армения, Азербайджан, Қырғызстан, Молдавия, Тәжікстан, Түркменистан) елдері. Екіншіден, орташа пайда сы бар елдер, олар өзара орта пайдадан төмен елдерге (Европаның -8, ТМД – 6, Азиягығ -9, Африканың -10, Латын Америкадан -16, Океаниядан -8 ел) және ортапайдадан жоғары елдер (Европаның 6, Азияның 7, Африканың 5, Латын Америкасының 16 елдері ) жатады. Үшіншіден, жоғары пайдасы бар елдер: оларға Европанығ 20 елі, Азияның 9, Африканың 3 ,Солтүстік Американың 2, Латын Американың 6 және Океанияның 6 елдері жатады:Жоғаы пайда бар елдер қатарына «үлкен жетілік» елдері жатады, сонымен қатар Жапония, Мальта, Кипр, Катар, БАЭ, Бруней, Бермуд, Багам, Мартиника, Реюньон аралдары жатады.

ІВӨ көрсеткіші дамыған және даму үстіндегі елдер арасында толық нақты шекара қоя алмайды. Мысалы, кейбір халықаралық ұйымдар сандық шек ретінде адамның бір басына 6000 доллар көрсеткішін алады. Ал егер оның негізіне екі мүшелік типологияны алатын болсақ, онда барлық бұрыңғы социалисттік елдер өтпелі экономикалы, соның ішінде Ресейде бар, олар даму үстіндегі категорияға жатады, ал кувейт, Катар, БАЭ, Бруней, Бахрейн, Барбадос, Багамы аралдары – экономикалық тұрғыда дамыған елдер категориясына жатады.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары.

1. 
   Дүние жүзі елдерінің санының өсу динамикасы қандай?
   
2. 
   Елдер территория көлемі бойынша қалай бөлінеді?
   
3. 
   Елдер географиялық орна бойынша қалай бөлінеді?
   
4. 
   Елдер халқы саны бойынша қалай бөлінді?
   
5. 
   Дүние жүзі мемлекеттерінің типологиясы неше тпология бойынша ерекшеленеді?
   

1.Дүние жүзінің саяси картасының қалыптасу тарихы ( ежелгі, орта, жаңа кезеңдердегі)

Дәріс мақсаты: Дүние жүзінің саяси картасының қалыптасуы тарихы мен оған әсер еткен факторлармен танысу.

Дүние жүзі саяси картасының қалыптасу процесі өте ұзақ. Еңбектің қоғамдық бөлінісінен, жеке меншіктің шығуынан және қоғамның таптарға бөлінуінен бастап бұл процестің мындаған жыл тарихы бар.

Өзінің дамуында дүние жүзінің саяси картасы талай тарихи дәуірлерді бастан өткерді, осы себепті оның қалыптасуының кезеңдері болған деуге болады. Олардың саралануы бүкіл дүние жүзілік тарихты кезең-кезеңге бөлуге негізделуі тиіс, ал бұл тарих қоғамдық даму дәуірлерінің алмасуының заңды процесі болып табылады.

Дүние жүзі саяси картасының қалыптасуында ежелгі, ортағысырлық, жаңа ең жаңа кезеңдерді саралауға болады.. Мұндай кезеңдерге бөлу саяси картаның дамуының барынша сан алуан беталыстарының бәрін, әрине, қамти алмайды, мұның есесіне оның негізгі заңдылықтарын бейнелейді.

Дүние жүзінің саяси картасы әсіресе 19-20 ғасырлардың межесінде тым тұрақсыз болды, бұл уақытта жетекші елдер арасында дүние жүзінде аумақтық бөліссуді көздеген күрес күрт өршіді.Мысалы, 1876 жылы африка аумағының 10 пайызы ғана батыс Европа елдеріне тиесілі болса, 1900 жылы бұл көрсеткіш 90 пайызға жетті.

20 ғасыр басталған кезде мұндай бөліс түгел аяқталып, бұдан былайғы уақытта оны енді күшпен ғана қайта бөлуге болатын еді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   жер шарында алғашқы мемлекеттер қашан пайда болған
   
2. 
   Дүние жүзі саяси картасының қалыптасуына әр түрлі қалыптасуына тарихи дәуірлердің қандай ықпалы болған.
   
3. 
   Дүние жүзінің саяси картасында қандай өзгерістер болып жатыр.