ПОӘК 042-14-5-05. 02. 20. 22/2013 № басылым

Жоспар

1. 
   Бақылау мен есепке алудың мәнi. Мектеп iшiлік бақылау.
   
2. 
   Оқушылардың бiлiм, бiлiк және дағдыларын тексерудiң негiзгi әдiстерi.
   
3. 
   Тәрбие жұмысының нәтижесiн бағалау.
   
4. 
   Оқу-тәрбие процесiнiң нәтижелерiн бағалаудағы сабақтың орны.
   

Оқытуды бақылау дегенiмiз, бiр жағынан, мұғалiмдер мен мектептердiң жұмыстарын тексерудiң әкiмшiлiк-ресми тәртiбi, нәтижелерiн басқару шешiмдерiн қабылдау үшiн қызмет ету. Ал екiншi жағынан, оқытуды бақылау дегенiмiз мұғалiмнiң оқушылар бiлiмiн тексеруi мен бағалауы. Отандық ғылымда “педагогикалық диагностика” атауының қолдану аясы тар және көбiнесе тәрбие саласында көбiрек қолданылады, онда ол тәрбиелiлiк деңгейдiң өлшемi мен талдауын бiлдiрiп, психодиагностикаға жақындай түседi. Оқыту процесiне қатысты “педагогика диагностикасы” атауын жоғарыда келтiрiлген мағынада қолданған орынды. “Бақылау”, “педагогикалық процесс нәтижелерiн тексеру мен есепке алу” сияқты дәстүрлi атаулармен де қолдануға болады.

Бақылау мазмұнының мәнi ерекше. Оқушылардың бiлiм, бiлiк және дағдылары тексеруге жатады деп есептелiнедi. Бiлiмдерден басқа шәкiрттердiң әлеуметтiк және жалпы психологиялық дамуы мектеп жетiстiктерiн тексерудiң мазмұны болып табылады. Мектеп тек бiлiмдердi қалыптастырып қана қоймай, тәрбиелеп, дамытатын болғандықтан, мектеп жетiстiктерiн тексеру бағыттарында да жүргiзiлуi керек.

Осылайша, тұтас педагогикалық процесте оқу-тәрбие жұмысы нәтижелерiн есепке алу мен бағалау мұғалiмдер мен оқушылар іс-әрекетiндегi құбылыстардың барлық жағын қамтуы керек.

Мектептерде педагогикалық іс-әрекеттiң нәтижелерiн есепке алу мен бағалау мектеп iшiндегi бақылау жүйесiне енгiзiлген. Мектеп iшiндегi бақылау – қойылған мiндеттерге сәйкес тұтас педагогикалық процеске түзетулер енгiзу мақсатында оқу-тәрбие процесiн жан-жақты зерттеу мен талдау. Мектеп iшiндегi бақылау – күрделi де көп жақты процесс, ол да барлық тұтастықтар сияқты заңды тәртiп ретінде, бiр бiрiмен тығыз байланысты және әрқайсысы белгiлi бiр қызмет атқаратын бөлiктердiң тұтастығынан тұрады.

Мектеп iшiндегi бақылау жүйесi белгiлi бiр дидактикалық талаптарға негiзделедi. Бақылаудың мазмұны мен әдiстерiне деген бұл талаптар үйлесiмдi, басқару қызметiн жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн жағдайларды анықтайды. Қазiргi зерттеушiлер бақылауға төмендегідей дидактикалық талаптар қояды:

1. 
   Бақылау мазмұнының бағдарламалық талаптарға сәйкес болуы. Егер талаптар төмен болса, бiлiм беру деңгейi де төмендейдi; ал талаптар жоғары болған жағдайда оқушыларға шамадан тыс салмақ түседi.
   
2. 
   Алынған ақпарат мазмұнының шынайлығы мен анықтығы.
   
3. 
   Оқушылар дайындығының негiзгi элементтерiне талдау жасау қажеттiгi.
   
4. 
   Бақылау шапшаңдығы, жүйелiлiгi мен жариялылығы.
   
5. 
   Бақылаудың даралық және ұжымдық формаларын үйлестiру.
   

а) жаппай бақылау, мұғалiм мен оқушының жұмысы жүйесiнiң негiзгi компоненттерi зерттелiнедi;

ә) тақырыптық бақылау, кез келген процестiң бөлiгi болып келетiн мәселенiң талдауымен байланысты.

Мектеп iшiндегi бақылаудың белгiлi бiр формалары бар және ол тиiстi әдiстер арқылы жүзеге асырылады. Бақылау әдiстерi мен формаларының алуан түрлiлiгi оның объективтiлiгiн арттырып, әрбiр мұғалiм мен тұтас педагогикалық ұжымның іс-әрекетiнiң ұжымдық бағалауы үшiн жағдай жасайды. Бақылаудың әрбiр формасының мақсаты болуы керек, ол оқу-тәрбие жұмысының әртүрлi кезеңiнде пайда болуы мүмкiн қиыншылықтардың алдын алуға жағдай жасауы керек.

1. 
   Алдын ала бақылау: сабақ өткiзу үшiн әзiрленген жоспарлар, материалдармен танысу; түсiндiру, бекiту әдiстерi мен формалары туралы, оқушылардың өзіндiк жұмысының тәсiлдерi туралы әңгiме жүргiзу.
   
2. 
   Күнделiктi бақылау: сабақты немесе сабақтардың өтуiн бақылау, оқушылардың бiлiмдерi мен дағдыларын тексеру, оқушылар жұмысын қарап шығу;
   
3. 
   Қортынды бақылау: белгiлi бiр уақыт аралығындағы мұғалiмнiң оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу жұмысының нәтижелерiн зерттеу. Журналдар, мәлiмет тiзiмдердi тексерiп, бақылау жұмыстары, сұрақ-жауап өткiзу.
   

Мектеп iшiндегi бақылау жүйесiнде педагогикалық процестiң жай-күйiн зерттеу келесi мәселелердi тексерудi керек етедi: мектеп жасындағы балалардың барлығына толық бiлiм беру туралы белгiленген талаптарды орындау; мемлекеттiк оқу бағдарламаларын толық көлемде орындау; оқушылардың бiлiм, бiлiк және дағдыларының деңгейi (тексеру жұмыстары негiзiнде анықталады); оқушылардың тәрбиелiлiк деңгейi.

Аталып кеткен ?ортындыға байланысты мектеп құжаттарын жүргiзу, оқытудың тәрбиелiк сипатының болуы, сабақтар мен сабақтан тыс жұмыстардың сапасы, барлық оқушылардың үйлесiмдi ақыл-ой және жекелiк дамуын қамтамасыз ететiн оқыту процесiнiң даралануы (мектеп психологiнiң қатысуымен жүргiзiледi) тексерiледi.

Оқушылардың оқуға қатынасы, дербестiк, еңбекқорлық, ынталылық, берiлген тапсырманы дер кезiнде орындау мен оның сапасына деген жауапкершiлiк сияқты оқушы жеке тұлғасының басты қасиеттерiнiң қалыптасуы оқушылардың бiлiмiн тексеру мен бағалау қалай жүргiзiлгенiне байланысты. Осылайша, тексеруге тек бақылаушылық қана емес, сонымен қатар, тәрбиелiлiк пен дамытушылық қызметтерi де тән.

Оқушылар бiлiмiнiң, бiлiк және дағдалырының сапасын бақылау келесi элементтерден тұрады:

• 
  бiлiмдi қабылдау, мәнiн түсiну және есте сақтау деңгейiнде тексеру, яғни оқушының сабақта мұғалiмнен және өздiгiнен оқулықты оқығанынан алған бiлiм санын еске түсiре алуын тексеру (бұл көбiнесе теориялық метариалды тексеруге қатысты);
  
• 
  бiлiмдердi ұқсас жағдайда қолдану деңгейiнде, яғни үлгi бойынша тексеру;
  
• 
  бiлiмдердi ойлаудың кейбiр дәстүрлі емес элементтерiн көрсетудi талап ететiн жаңа жағдайда қолдану деңгейiнде тексеру.
  

1. 
   Оқушылардың белгiлi бiр пән бойынша бiлiмдерiнiң шынайы жай-күйi және бұл бiлiмдердiң лайықты мемлекет бағдарламаларының талаптарына сай болуы.
   
2. 
   Тәжiрибелiк бiлiк пен дағдаларды ұқсас және жаңа жағдайлар деңгейiнде игеру дәрежесi.
   
3. 
   Бүкiл сыныптың немесе жеке бiр оқушы бiлiмiнiң нашар болуының себебi.
   

Бiлiм сапасының сандық көрсеткiшi мына формула бойынша анықталады: k=Z/n, Z – “4” және “5” бағалары бар оқушылар саны, n – оқушылардың жалпы саны.

Үлгерiм бағасын оқыту сапасы мен оқушылардың танымдық белсендiлiгiнен бөліп ?арауға болмайды. Оқушылардың оқып жатқан материалды меңгеру дәрежесiне объективтi және әдiл баға берудiң маңызы зор болғанымен, қойылатын бағаны оқушыларды оқу іс-әрекетiне мәжбүр ету амалына айналдыруға болмайды.

Бақылау әдiстерi – оқытудың жетiстiгi, оқу процесiнiң тиiмдiлiгi туралы мағлұмат алу мақсатында оқыту процесiнде қарама-қарсы байланысты қамтамасыз ететiн мұғалiм мен оқушылардың бiрiздi, өзара байланысты диагностикалық қызметтерiнiң жүйесi. Бақылау әдiстерi оқыту процесi туралы жүйелi, толық, нақты және жылдам ақпарат алуды қамтамасыз етулерi керек. Бақылаудың мынандай әдiстерi бар: ауызша бақылау әдiстерi, жазбаша бақылау әдiстерi, тәжiрибелiк бақылау әдiстерi, дидактикалық тестер, бақылап-зерттеу. Кейбiр зерттеушiлер нәтижелердi зерттеудiң басқа да әдiстерiн ұсынады.

Ауызша бақылау әдiстерi – бұл сұқбат, оқушы әңгiмесi, түсiндiрме, текстi оқу, технологиялық карталар, сызбалар, тәжiрибе туралы хабарлар. Ауызша бақылаудың негiзiн оқушының монологиялық жауабы (қортынды бақылауда бұл толығырақ, жүйелi баяндама) немесе мұғалiм сұрақ қойып, оқушыдан жауап алатын сұрақ-жауап формасы – сұқбатты құрайды. Ауызша бақылау әр сабақ сайын жеке-дара, жаппай немесе құрастырылған формада жүргiзiледi. Оқушылардан жеке-дара сұрақ-жауап алу мұғалiмге меңгеру деңгейi туралы толығырақ және нақтырақ мәлiмет алуға мүмкiндiк бередi, бiрақ, екiншi жағынан, ол басқа оқушыларды сабақта әрекетсiз қалдырады. Жаппай сұрақ-жауап алу барлық оқушыларды бiрден қамтыса да олардың бiлiмдi меңгергенi туралы үстiртiн мағлұмат бередi. Оқытудың белгiлi бiр уақыт аралығындағы бiлiмдi тексерудiң ең тиiмдi де толық түрi сынақ (зачет) пен эмтихан болып табылады.

Жазбаша бақылау әдiсi (бақылау жұмысы, мазмұндама, шығарма, диктант, реферат) бiлiмдi меңгерудiң терең әрi жан-жақты тексеруiн қамтамасыз етедi, өйткенi ол оқушының бiлiмi мен бiлiгiнiң тұтас жиынтығын талап етедi. Жазбаша жұмыста оқушы теориялық бiлiмiн де, оларды нақты бiр мiндеттер мен мәселелердi шешуде қолдана алуын да көрсетуi керек. Сонымен қатар, бұл әдiс арқылы оқушының жазба тiлiн игеру дәрежесi, мәтiндi мәселеге сай, қисынды етiп сөйлем құрап, баяндай алуы, шығармаға, экспериментке, мәселеге баға бере алуы көрiнедi.

Тәжiрибелiк бақылау әдiстерi көбiнесе кәсiптiк мектептерде (техникалық, медициналық, педагогикалық бiлiм беретiн) қолданылады, өйткенi бұл әдiс негiзiнде оқушылар лабораториялық сынақтар жүргiзедi, бұйымдар жасайды, аппарат монтаждайды.

Дидактикалық тестер оқыту нәтижелерiн тексерудiң ең жаңа әдiсi (амалы) болып табылады. Дидактикалық тест дегенiмiз – белгiлi бiр материал бойынша оқушылардың оны меңгеру дәрежесiн анықтайтын стандартты тапсырмалар жиынтығы. Тестердiң артықшылығы оның шынайылығында, яғни бiлiмдi тексеру мен бағалаудың мұғалiмге байланысты еместiгiнде. Тестердiң төрт түрi бар:

• 
  Оқушының есте сақтау мен еске түсiру керек деректердi, ұғымдарды, заңдарды, теорияларды, барлық мәлiметтердi бiлетiнiн тексеру, яғни бұл жағдайда репродуктивтi жауаптар талап етiледi.
  
• 
  Алынған бiлiмдер негiзiнде ойлау қызметiн орындай алуын тексеру, бұл, негiзiнде, типтiк мiндеттердi шеше алу.
  
• 
  Өткен тақырыптарға өзiндiк сын баға бере алуы.
  
• 
  Бiлiмдердi алынған мәлiметтер негiзiнде жаңа нақты жағдайларда қолдана білуі.
  

1. 
   Әлеуметтiк-экономикалық – жанұя әл-ауқатының нашар болуы, жанұядағы жалпы бейберекет ахуал, араққұмарлық, ата-ананың педагогикалық сауатсыздығы. Қоғамның жалпы жай-күйi де балаларға әсер етедi, бiрақ ең бастысы – жанұя өмiрiндегi кемшiлiктер.
   
2. 
   Биопсихикалық сипаттағы себептер – мұрагерлiк ерекшелiктер, қабiлеттiлiк, мiнез-құлық белгiлерi. Алғы шарттардың ата-ана арқылы берiлетiнiн, ал қабiлеттiлiк, әуестiк, мiнез-құлықтың осы алғышарттар негiзiнде өмiр жолында дамитынын ескеру керек. Денi сау болып туған балалардың бәрiнiң әлеуметтiк, жанұялық ортаға және тәрбиеге байланысты даму мүмкiндiктерi бiрдей екенi дәлелденген.
   
3. 
   Педагогикалық себептер. Педагогикалық салақтық көбiнесе қателiктердiң, мектеп жұмысының төмен деңгейiнiң нәтижесi болып табылады. Оқыту, мұғалiм жұмысы – оқушы дамуындағы шешушi фактор. Педагогтың өрескел қателiгi оқушының оқыту процесiнде алынған және кейде тiптi арнайы психотерапиялық көмек керек ететiн психикалық дамуына әсер етеді.
   

Үлгермеушiлiктiң дидактикалық себептерiн жоюдың да амал-тәсiлдері бар:

а) Педагогикалық алдын алу – орынды педагогикалық жүйелер iздеу, соның iшiнде, оқытудың белсендi әдiстерi мен формаларын, жаңа педагогикалық технологияларды, компьютеризацияны, т.б. қолдану.

ә) Педагогикалық диагностика, оқыту нәтижелерiн жүйелi бақылау мен бағалау, қиыншылықтарды дер кезiнде айқындау ретiнде.

б) Педагогикалық терапия – оқудағы артта қалушылықты жоюдың шаралары.

в) Тәрбиелiк ықпал ету – жеке-дара жоспарлы тәрбиелiк жұмыс.

Көптеген педагогтар оқушыны оқушы бiлiмiн бағалау процесiне қатысты белсендi орынға қоятын әдiстердi қолданады. Бiлiм, бiлiк және дағдыны бағалаудың, бақылаудың стандарттан тыс формалары қолданылады: өзiн өзi бағалау, бiрiн бiрi бағалау. Өзiн өзi бағалауда оқушы өз еңбегiн өз бетiнше тексерiп, бағалайды, бiрiн бiрi бағалауда – сыныптастар бiр бiрiнiң жұмыстарын тексерiп, баға қояды.

Тексеру әдiстерiн таңдау тексерушiнiң өз алдына қойған мақсаттары және мiндеттерiмен анықталады. Оқу жұмысы жүйесiнде қажеттi жүйелiлiк пен оқушылардың үлгерiмi сапасын терең бақылауды қамтамасыз ету үшiн бiлiмдердi тексеру мен бағалаудың жоғарыда келтiрiлген әдiстерiнiң барлығы да қолданылуы керек.

Тәрбие жұмысының нәтижесiн бағалау. Тәрбиелiк жүйені кәсiби ұйымдастырудың құрамында, мiндеттi түрде, педагогикалық талдау компонентi болуы керек, бұл талдау негiзiнде педагогтар тәрбие барысының дұрыстығын, оның белгiлi дәрежеде жемiстi екенiн бiле алады, ұйымдастыру шараларын жетiлдiрiп, немесе оған уақытқа, балалар жасына, оқиғалар мен жағдайларға бйаланысты түзетулер енгiзе алады. Педагогикалық талдау – бұл тәрбиенiң мәндiк элементтерiн бағалай отырып қарастыру.

Тәрбиелiк процестi бақылау, ең алдымен, оқу процесiнiң барысында жүзеге асырылады, өйткенi негiзгi тәрбие жұмысы сабақ үстiнде жүргiзiледi. Тәрбиелiк процестi бақылауда сынып жетекшiсiнiң сабақтан тыс жұмысын, балалардың қоғамдық ұйымдарының, клубтардың, үйiрмелердiң, секциялардың іс-әрекетiн, сондай-ақ, осы жұмыстың жалпы нәтижелерiн зерттеу ерекше орын алады.

Тәрбиелiк процестi бағалау үшiн көптеген бағалау сипаттамалары бар бала тәрбиелiлiгiнiң негiзгi ұғымдары енгiзiледi. Оқушы тәрбиелiлiгi – оның жекелiк дамуының педагогтар қойған мақсатқа сәйкес келу дәрежесi. Тәрбиелiк процестiң нәтижелiлiгiн анықтау – оқушылардың тәрбиелiлiк деңгейiн айқындау деген сөз.

Тәрбие жұмысын бағалаудың шынайылығына тәрбиелiлiк өлшемдер анықтау арқылы жетуге болады. Бұл өлшемдер екi үлкен топқа бөлуге болады, оның бiрiншiсi жалпы жеке тұлғалық сипаттаманы айқындаумен байланысты болса, екiншiсi жекелеген белгiлер мен қасиеттердiң қалыптасуымен, тәрбиелiк ықпал етудiң белгiлi бiр әдiстерiн қолданумен байланысты аралық, жиi-жиi нәтижелердi тексеруге қатысты.

Аралық немесе қортынды кезеңдегi тәрбиелiк процестiң қортындысы мен нәтижесiн талдау үшiн қолданылатын бiрiншi топтың өлшемдері негiзiнде жеке тұлғаға деген жалпы талаптар болуы мүмкiн. Бұл талаптарды қоғам дамуы процесiнде өзгерiп отыратын әлеуметтiк тапсырыс анықтайды.

Екiншi топ өлшемдерiн келесi топтарға бөлуге болады:

а) Тәрбие нәтижелерiнiң сыртқы түрпішінде – пайымдауларда, бағаларда, әрекеттерде көрiнiс табуымен байланысты өлшемдер.

ә) Тәрбиешiнiң көзiнен таса құбылыстармен, яғни сөзiнде, қылықтарында, iс-әрекеттерiндегi сыртқы көрiнiстерiмен сәйкес келмейтiн адамның себеп-салдарларымен, iшкi ұстанымымен байланысты өлшемдер .

Кәсiби педагогикалық іс-әрекет жемiсi, немесе оның нәтижесi балалардың тәрбиелiлiгi болып табылады. Балалардың тәрбиелiлiгiнiң деңгейi қаншалықты жоғары болса, педагогтiң кәсiбилiгiнiң бағасы соғұрлым жоғары болады. Алайда мәселенiң мұндай қойылуы әдiлетсiз көрiнуi мүмкiн, өйткенi педагог алдына келген балалардың өзiнiң мектепке дейiнгi өмiрiнiң нәтижесi ретiндегi тәрбиелiлiгiнiң деңгейi әртүрлi болады: бiр топта – ақылды, мейiрiмдi, тәрбиеге бой ұсынатын балалар; ал басқа топта – дамымаған, агрессивтi, күтiм көрмеген балалар. Бастапқы тәрбие ар?ауы сәтсіз болғандықтан, нәтижесi де әртүрлi болады.

Мұндай қарама-қайшылықтан шығудың жолы – тәрбиелiк процестi бағалау өлшемдерiнiң үшiншi тобын енгiзу – балалардың өзгеру мөлшерлерi, “қандай болды” және “қалай өзгердi”, даму мен рухани баю динамикасы. Балаларды бiр бiрiмен емес, тек оларды өткендегiсi мен осы шақтағы тәрбиесімен салыстырса ғана кәсiби әдiлеттiлiк сақталады.

Тәрбие нәтижелерiн бағалау мәселесiнде оларды өлшеу амал-тәсiлдерiн iздестiру ерекше орын алады. Осылайша, жеке тұлғаның тәрбиелiлiгiн бағалау негiзi ретiнде жеке тұлғаның белгiлi бiр түрпішініңде көрiнген қандай да бiр сипаттамалық немесе өзектi қасиеттер тобын алу керек. Бұл қасиеттердiң даму деңгейiн, белгiлi мағынада, баланың тәрбиелiлiгiнiң көрсеткiшi деп есептеуге болады.

Тәрбиелiк жұмыс нәтижелерiн бағалаудың негiзгi әдiстерi ретiнде бақылап қарауды, әңгiме-сұқбатты, оқушылардың әртүрлi құбылыстарға қатынасы бойынша тақырыптарға шығармаларын, тестiнi есептеуге болады.

Тәрбиелiлiктiң кейбiр көрсеткiштерiн арнайы диагностикалық әдiстер арқылы бiлуге болады. Осындай амал-тәсiлдер аз емес: сауалнама, анкета, шығарма, тест. Педагогикалық диагностикалық әдiстер баланың құндылық қатынастарын (оның бар екенiн және мөлшерiн) анықтайды, өйткенi олардың барлығы баланы “ерiктi таңдау” орнына қояды және бұл таңдау арқылы оның жақсылық не жамандықты, ақиқат не өтiрiктi, әсемдiк пен ұсқынсыздықты ажырата алады.

Тәрбиелiлiктiң кейбiр көрсеткiштерiн бақылап қарауға болады. Олар баланың сыртқы көрiнiсi, мимикалық және пластикалық бейнесi, тiлi мен жеке қылықтарынан қалыптасқан мiнез-құлқы, сайлаушылық іс-әрекетi, әлеуметтiк құбылыстарға жауап беруi, оның қоршаған ортамен ара қатынасы, сондай-ақ, оның заттық тұрғыдан сапалылығы.

Бақылау, объектiсi үшін табиғи жағдайларда да, сондай-ақ, бақылаушының қолдан жасаған жағдайларында да жүргiзiлуi мүмкiн. Егер бақыланатын объектi өзiнiң бақыланып жатқанын бiлмесе, онда бұл жасырын бақылау деп аталады. Егер бақылау объектiсi оны бiлетiн болса, онда бұл ашық бақылау деп аталады.

Бақылау үздiксiз және дискреттi болуы мүмкiн. Үздiксiз бақылау кезiнде зерттеушi әрдайым объектiнiң қасында болып, оның мiнез-құлқын зерттейдi. Дискреттi бақылауда зерттеушi объектiнiң мiнез-құлқын белгiлi бiр уақыт аралығында ғана, яғни әр түрлі уа?ытта зерттейдi.

Бақылау өткiзудiң белгiлi бiр тәртiбi бар:

1. 
   Бақылаудың мақсатын, мiндеттерiн және объектiсiн анықтау.
   
2. 
   Бақыланатын құбылыстың негiзгi параметрлерiн анықтау (бақыланатын құбылыстың көрiну дәрежесiн қандай параметрлерi арқылы анықтауға болады).
   
3. 
   Бақылаудың кестесін жасау. Ол бақылау объектiсiнiң саны мен бақылауға бөлiнген уақыт мөлшерiне қарай өзгерiп тұрады. Егер бiр оқушының мiнез-құлқын бiрнеше сабақ бойы бақылау керек болса, онда оның кестесі былай болады:
   

Ал егер бiрнеше оқушыны бiр сабақ iшiнде бақылап зерттеу керек болса, онда кесте өзгередi:

4. 
   Бақылау нәтижесiне талдау жасау (нәтижелер бақылау кестесінде белгiленедi).
   

Сабақтың талдауы белгiлi бiр сызба арқылы жүргiзiледi және ол бақылап-зерттеудiң мiндеттерiне қарай өзгерiп отырады. Жалпы түрiнде бұл сызба келесi позицияларды айқындаудан тұрады:

1. Мұғалiм белгiлеген сабақтың мақсаты мен мiндеттерi; оларды орындау үшiн сабақтың қандай түрi таңдалды.

2. Сабақтың мақсаты мен мiндеттерiне сәйкес жұмыстың тәсiлдерi мен әдiстерi қаншалықты терең ойластырып, таңдалып алынды.

3. Оқу процесiне деген қазiргi заман талаптары дұрыс жүзеге асып жатыр ма, сабақта оқушыларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту бiртұтастығы орындала ма.

4. 
   Сабақ ұйымдастырылуы жағынан қаншалықты дұрыс ойластырылып, жүзеге асырылған (өз уақытында басталуы, жүзеге асырылу уақыты мен материалдың көлемi жағынан, сабақтағы жұмыс минутының тығыздығы жағынан сабақтың әрбiр құрамдық бөлiгiнiң ойластырылуы.); оқытуда даралық әдiс қолданылған ба, үлгерiмi нашар оқушылармен жұмыс жүргiзiлдi ме.
   
5. 
   Оқушылардың сабақтағы белсендiлiгi қандай, олардың жаңа бiлiм алуға деген ынта-ықыласы бар ма.
   
6. 
   Сабақтың тәрбиелiк, дамытушылық және оқыту мақсаттары жүзеге асырылды ма.
   

1. 
   Тақырыптың ерекшелiктерi. Кейбiр сабақтарда көрнекiлiк және техникалық құралдарды қолданудың, оқушыларды тақтаға шығарудың, кiтаппен жұмыстың қажетi болмауы мүмкiн.
   
2. 
   Мектеп мүмкiндiктерi, бөлмелердiң, техникалық және көрнекi құралдардың, кiтапханадағы қажеттi кiтаптардың, мектеп маңындағы алаңдардың болу-болмауы. Сабақты талдағанда мұғалiмнiң материалды терең оқып-бiлу үшiн барлық қажеттi заттарды қолданданғанына көңiл бөлу керек, алайда, сонымен қатар, на?ты орындалатын талаптар қою керек.
   
3. 
   Сынып құрамы, оқушылардың дамуы мен қабiлеттiлiгiнiң деңгейi. Сабақ туралы пiкiр оқушылардың жауабы, бақылау жұмыстары, сыныптың дайындығы негiзiнде құралатыны белгiлi.
   
4. 
   Мұғалiмнiң даралығы, оның жұмыс стажы, дайындық деңгейi, мiнез-құлқының ерекшелiктерi, денсаулық жағдайы, жұмыстың бұрыңғы нәтижелерi.
   

Тәрбиелiк жұмыстың нәтижелерiн есепке алу оқушылардың танымдық қабiлеттерiнiң дамуын, сондай-ақ жеке тұлғасының даму деңгейiн бағаламай толық бола алмайды. Бұл бағалауды психологиялық бақылау мен диагностика барысында мектеп психологi жүргiзедi. Психологиялық бақылау мен диагностика – психологтiң педагогикалық ықпал-әсер нәтижелiлiгiн анықтау мақсатында жүргiзетiн тексеру шараларының жиынтығы. Тексеру шаралары, негiзiнен, жай ғана бақылаудан, сабақтың психологиялық талдауынан, тесттерден тұрады. Психологиялық диагностикада белгiлi бiр психологиялық мiндеттердi орындау үшiн арнайы таңдалып алынған бiрнеше әдiстерді қолданады.

Психологиялық диагностиканың ең көп тараған түрi тест. Психодиагностикада тестер арқылы белгiлi бiр зерттелетiн психикалық сипаттардың даму дәрежесiнiң салыстырмалы сандық және сапалық көрсеткiштерiн алуға болады. Мұндай тест дәлдiк, берiктiк, объективтiлiк талаптарына сай болу керек. Тестiң берiктiгi дегенiмiз оның сол нәтижелердi бiрнеше рет, ұқсас жағдайларда көрсетуi. Дәлдiк дегенiмiз тестiң тест жасаушысы өлшегiсi келетiн дәл сол психологиялық құбылыстарды тауып, өлшеуi. Айтылғандардан белгiлi болғандай, бұндай тестердi жасау мен қолдану арнайы бiлiм мен уақытты қажет етедi. Сондықтан психологиялық диагностиканы тек қана психолог-маман жүргiзуi керек. Алынған мәлiметтер негiзiнде психолог мұғалiмге оқу-тәрбие процесiн психологиялық қамтамасыз ететiн кепілдеме дайындайды.

Осылайша, оқу-тәрбие процесiнiң нәтижелерiн тексеру тұтас болу керек, ол жүйеде өткiзiлуi керек. Оны жүзеге асырумен мамандардың барлығы: ұстаздар, оқу мекемесi басшылығының педагогтары, психологтар, әдіскерлер айналысуы керек. Мектептерде педагогикалық іс-әрекет нәтижелерiн есепке алу мен бағалау мектеп iшiндегi бақылауға енгiзiлген.

1. 
   Мектеп iшiлік бақылау дегенiмiз не?
   
2. 
   Бiлiм, бiлiк және дағдының сапасы дегенiмiз не?
   
3. 
   Оқыту мен тәрбие нәтижелерiн бағалаудың негiзгi әдiстерiн атаңыз.
   
4. 
   Психологиялық бақылау мен диагностика не үшiн қажет?
   
5. 
   Оқу-тәрбие процесiнiң нәтижелерiн есепке алу мен бағалаудың қажеттiлiгiн не анықтайды?
   
6. 
   Оқу-тәрбие жұмысының нәтижелерiн есепке алу мен бағалау неге тұтас жүйенi құрауы керек?
   
7. 
   Бақылаудың қандай түрлерiн бiлесiз?
   
8. 
   Бақылауды жүргiзудiң бiрiздiлiгi қандай?
   
9. 
   Әңгiме-сұқбатқа арналған сұрақтардың негiзгi түрлерiн атаңыз.
   
10. 
    Әңгiме-сұқбат өткiзер алдында сұрақтар тiзiмiн жасап алу не үшiн қажет?
    

а) Педагогикалық технлогиялардың мәнін ашу

ә) Дәстүрлі және қазіргі кезеңдегі педагогикалық технологиялардың ерекшеліктері мен түрлерімен таныстыру.

б) Педагогикалық технологиялардың қызметерін ашып көрсету;

г)Педагогикалық технологиялардың әдіснамалық негізі туралы түсінік қалыптастыру.

Технология ұғымы біздің жүз жылдықта негізгі жалпы ғылымдық ұғымдардың бірі болып саналады. Философиялық көзқарас тұрғысынан технология теория мен практиканың арақатынасы контексінде қарастырылады. Мәні жағынан ажыратыла отырып, теория мен практика әрқашанда бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Бұл әрекеттестіктің өзгешелігін сипаттай отрып, К.Поппер теория мен практиканың бірлігін бұзбау қажеттілігін атап көрсеткен. Философтардың дәлелдеуінше, теория адамдардың қажеттіліктерн қанағатандыруға бағытталып, өзі туындап шыққан практикаға қызмет ету оның бағыттын анықтвйды, тәжірибелік процестердіңбарысына тікелей емес, технологиялық үлгілер арқыл жанама түрде әсер етеді. Теорияның практикадан ажырауының негізгі себептерінің бірі - нақты қолдабалытеориялар мен технологиялардың жоқтығы. Осыған байланысты қазіргі уақытта педагогика ғылымында да тхнологиялық тәсілге қызығушылық арта түсті. Өсіп келе жатқан ұрпақты әлеуметтік тәрбиені меңгеруге дайындау сапасын жоғарылату мақсатында қазіргі кезеңдегі педагогикалықтехнологияларды пайдалану талпынысытары көптеген педагогтар мен тәжірибелі мұғалімдердің оқыту жәнетәрбиелеуді жүйелі, тиімді процессуалды ұйымдастыруға деген ұмтылыстарынан туындады.

40-50-ші жылдары оқу процесіне техникалық оқыту құралдарын ендірубасталғанда, "оқыту технологиясы" ұғымы пайда болып келесі жылдары бұл ұғым "педагогикалық технологияға" өзгертілген. 50-60-шы жылдардың ортасында бұл ұғым еліміздің және шетелдің педагогикалық басылым беттерінде, халықаралықконференция материалдарында кеңінен талқыланып, оған түсінік берудің екі бағыты анықталды. Алғашқы бағыт техникалық оқытуқұралдарымен байланысты болған, ал екінші бағыт "оқыту технологиясы" ретінде белгіленді. 60-шы жылдары оқытуға технологиялық тәсіл қалыптасады. Оның қалыптасуы американдық психолог Б.Скиннер негізін қалаған материалды меңгеруді ақпаратың бөліктерін жүйелі бағдарлама ретінде құрастыру және оны бақылау арқылы басқарудың тиімділігін арттыруды ұсынған бағдарламалық оқытумен тығыз байланысты. Бағдарламалық оқыту идеясының мәні оқу процесінің ерекшеліктері, заңдылықтары туралы білімді жоғарлауынан тұрады. 70-ші жылдары компьютерлік-бағдарламалық құралдарды қолдану арқылы ақпаратты өңдеудегі өзарабайланысты процестердің құрылымы ретінде түсіндірілетін "оқытудың ақпараттық технологиясы"туындады.

Қазіргі уақытта көптеген зерттеушілер жаңа педагогикалық технологияларға терең қызығушылықпен қарап, білім берудегі технологиялық тәсілді дәстүрліден тиімдірек деп есептейді. осыған байланысты "білім беру технологиясы", "педагогикалық технология ғылыми айналымға еніп келе жатқан, салыстырамлы түрде жаңа ұңымдар болғаендықтан, оған әртүрлі анықтамалар берілген. Бұлұғымға Б.Т.Лихачев, В.П.Беспалько, С.Сполдинг, В.В. Сериков, В.М. Монахов, М.В. Гузеев, Н.Д. Хмель, Г.Т. Хайруллин және басқа зерттеуші ғылымдар түсініктеме берген.

Педагогикалық технология - педагогикалық процесі ұйымдастыру мен жүзеге асырудың жобасы (алгоритмі ) (Г.Т Хайруллин).

Педагогикалық технологиялар аулан тұрғыдан берілген анықтамаларды талдау нәтижесі оның көшпелігінің жалып қортынды түрінде бергіленген, педагог әрекетінің салыстырмалы түрде кейбір жақтары ғана зертелгенін көрсетеді, бала тұрғысын тұтас қалыптастыру мәселесі толығымен қарастырылмайды.

Теория үшін оның ережесіне кіретін дәлелдемелер, негіздемелер міндетті болып табылады: егер негізімде жоқ болса, лонда теорияда жоқ болады. Кез - келген теорияның соңы тағайындалуы оның практикада жүзеге асырылуы болып саналады.

Оқыту әдістері педагогикада педагогикалық процеске қатысушылардың бірлескен әрекеттерін ұйымдастырудың тәсілі ретінде анықталады.

Бүгінде білім беру мекмелереі жұмыстарының теориясы мен практикасында педагогикалық технологиялардың алуан түрлі вариенттары пайдаланылады. Технологиялардың көп түрлілігі оны жүйеге келтіруді және топтастырыпды талап етеді. Бұл мәселемен А.Я.Савельев, В.Безрукова, Г.Ю.Ксензова, Г.К.Селевко, В.В.Юдин және және басқалар шұғылданған.

Қазіргі уақыттағы технологиялар екі үлкен түрге жіктеледі: өздерінің мақсатық бағдарына қрай тармақталып, бөлінетін өндірістік, өнеркәсіптік және әлеуметтік-тұлғалық. Өндірістік технологиялар алдын ала берілген параметрлі материалды өңдеумен және өндіріспен байланысты. Ал әлеуметтік-тұлғалық технологияның объектісі адам болып табылады. Технология түрлері мен оларды тармақты бөліктерін көрнекілікпен қабылдау.

Қазіргі уақытта айқындық үшін макротехнологиялар мен микротехнологияларды бөліп қарастырады. Макротехнологияға көптеген авторлар педагогикалық процесс стратегиясы мен дамуын анықтайтын, ұжымдық шығармашылық іс-әрекет, ынтымақтастық, дамыта оқыту, тұтас педагогикалық процесті жүзеге асыру технологияларын, т.б. жатқызады. Микротехнологилар педагогикалық әректетестік тактикасы, нақты тәсілдері ретінде қарастыралтын ойын технологияларын,ғ пресс-конференция, диспут т.б. ұйымдастыру технолоогиялар жатқызады.

Педагогикалық технологиялардың жоғарыда айтылған түсініктемелері мен алуан түрлі анықтамаларын талдай отырып, бл барлық технологиялардың айрықша ерекушеліктері туралы төмендегідей қорытынды жасауға болады:

• 
  оқутыдың микромақсаттарының, мақсаттарының айқын, нақтылы анықталуы;
  
• 
  нәтижелерлдің жетістігіне бағытталуы;
  
• 
  тәрбиелеу мен оқыту субъектілерінің іс-әрекеттерінің әрбір кезеңдері бойынша қадамдық құрылымының анықталуы;
  
• 
  мониторинг, аралық және соңғы нәтижелерді бағалау;
  
• 
  тәжірибенің қатйлануы мен алмасуы.
  

Я.А. Коменскийдің сабақ туралы классикалық ілімінің ары қарай дамуын ресейлік педагогикада К.Д.Ушинский жүзеге асырды. Ол сынып сабақтық жүйенің барлық артықшылықтарын негіздеп сабақтың үйлесімді теориясын құрды, әсірсе, оны ұйымдастыру құрылымын, сабқтардың типологиясын жасап, негіздеген.

1. 
   Амонашвили Ш.А. Личностно-гуманная основа педагогического процесса. Минск.1990.
   
2. 
   Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. М. 1989.
   
3. 
   Безрукова В.С. Образовательные технологии: ориентиры для выбора, //Директор школы, № 8.Монахов В.М. Технологические основы проектирования, конструирования учебного процесса. Волгоград. 1995.
   
4. 
   Гузеев В.В. Методы и организационные формы обучения. Серия “Системные основания образовательных технологий”, М., 2001.
   
5. 
   Кашлев С.С. Современные технологии педагогического процесса: пособие для педагогов, Минск, 2002.
   
6. 
   Коменский Я.А. Великая дидактика. // Избр. Пед.Соч. в 2 т. М. 1982 г.
   
7. 
   Кушнир А.М. Не спрашивай, а делай. // Школьные технологии, 1996.
   
8. 
   Левитес Д.Г. Практика обучения: современные образовательные технологии. М., Воронеж, 1998.
   
9. 
   Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. Уч. пособие. Под ред. Е.С. Полат. 2000.
   
10. 
    Пидкасистый П.И. Педагогика Учеб.пособие, М.: 1998.
    
11. 
    Педагогические технологии: учеб. пос. для студ. пед. специальностей. Под ред. Кукушина В.С.
    
12. 
    Хмель Н.Д. Теория и технология реализации целостного педагогического процесса: Учебное пособие. Алматы: АГУ им. Абая. 2002.
    
13. 
    Селевко Г.К.Современные образовательные технологии: учебное пособие, М., 1998.
    
14. 
    Хайруллин Г.Т.Технология и техника взаимодействия. Хунджад. 1998.
    
15. 
    Хан Н.Н. Сотрудничество в педагогическом процессе школы. Алматы, 1997.
    

1. 
   Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі нринциптеріне сипаттама беру және Қазақсатан Республикасы білім беру орындарының қызметтерін ашып көрсету.
   
2. 
   Білім беру стандарттары мен олардың негізгі қызметтерінің мәнін ашу
   
3. 
   Республикадағы орта білім беру жүйесінің маңызды жақтары мен даму барысын көрсету
   

1. 
   Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы
   
2. 
   Білім беруді ұйымдастыру жүйесі.
   
3. 
   Білім берудің мемлекеттік стандарттары.
   
4. 
   Білім беру жүйесін дамытудың негізгі факторлары.
   
5. 
   Орта білім беру жүйесінің даму тенденциялары.
   

1. 
   Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері мыналар болып табылады.
   
   • 
     Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының білім алу құқықтарының теңдігі;
     
   • 
     Әрбір азаматтың интелектуальдық дамуы,психикалық-физиологиялық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып,халықтың барлық деігейдегі білімге қол жеткізуі;
     
   • 
     Білім берудің зайырлы сипаты.
     
   • 
     Жеке адамның білімділігін ынталандыру және дарындылығын дамыту.
     
   • 
     Білім берудің ізгілікті және дамытушы сипаты;
     
   • 
     Оқушыларды кәсіптік бағдарлау;
     
   • 
     Білім беру жүйесін ақпараттандыру;
     

• 
  Білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау;
  
• 
  Жеке адамның шығармашылық,рухани,адамгершілік пен салауатты өмір салтының бірлік негіздерін қалыптастыру.
  
• 
  Республиканың қоғамдық-саяси,экономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттілігін,жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру.
  

Оқу орындарындағы ең маңызды нормативтік құжаттардың бірі білім берудің мемлекеттік стандарттары болып табылады,солардың негізінде жалпы және кәсіптік білім беру бағдарламалары жасалады.Білім берудің мемлекеттік стандарттары төмендегідей талаптарға жауап береді:

• 
  Мүдделі жақтардың мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін,жалпы мәдени ортаның жағдайын ескеру;
  
• 
  Білім берудің салалары мен сатылары бойынша стандарттық сабақтастығы мен келісімін сақтау;
  
• 
  Оңтайлы қалыптағы білім берудің мазмұндық бірлігі.
  
• 
  Оқушылардың оқу жүктемесін бірыңғайлауға мүмкіндік жасау.
  

1. 
   Кеңестік білім жүйесінің қандай жетістіктері бар?
   
2. 
   Қазақстандағы білім беру жүйесінің негізгі компоненттерін атап,сипаттама беріңіз.
   
3. 
   Жалпы орта,бастауыш және орта кәсіптік білім беретін және жоғары кәсіптік білім беретін оқу орындарының негізгі түрлерін атаңдар.
   
4. 
   Білім берудің мемлекеттік стандарты дегеніміз не?
   

1. 
   Государственная программа «Образование». Алматы, 2000.
   
2. 
   Государственные стандарты начального образования Республики Казахстан. Алматы, 1998.
   
3. 
   Государственные стандарты среднего образования Республики Казахстан. Кн. 1,2. Алматы, 1998.
   
4. 
   Закон Республики Казахстан «Об образовании». Алматы, 2000.
   
5. 
   Закон Республики Казахстан «О языках в Республике Казахстан». Алматы, 1997.
   
6. 
   Конституция Республики Казахстан. Алматы, 1995.
   
7. 
   Концепция развития среднего образования Республики Казахстан // Уч итель Казахстана, № 17-18, 1997.
   

9. Кумбс Ф. Кризис образования в современном мире. М., 1970.

10. Национальное согласие – основа стабильности и развития Казахстана. Астана, 1999.

11.Проблемы и тенденции развития школы в современном мире. М., 1988.

12. Реформа и развитие высшего образования. Программный документ ЮНЕСКО. Париж, 1995.

13. Садыков Т.С. Теоретико-методологические основы модернизации системы образования в Республике Казахстан. Алматы, 1998.

14. Храпченков В.Г. Тенденции и особенности развития всеобщего среднего образования в Казахстане. Алматы, 1996.

Тақырып 25 Мектептiң оқу-тәрбие процесін басқару.Әдістемелік қызметті ұйымдастыру (1сағат)
Мақсаты: мектепті ң тұтас педагогикалық процессіндегі басқару жұмысының теориялық білімдерімен және әдістемелік негіздерімен танысу.

Мiндеттерi:

а) “мектептi басқару мен басшылық ету” ұғымының мәнiн ашу;

ә) басқару қызметтерiн сипаттау;

б) мұғалiмнiң маманды? д?режесін көтеру туралы түсiнiк беру.