Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар

1. 
   Көміртегі,қорғасынның және қалайының электрондық конфигурациясын жазыңдар. Қай электрондар мен орбитальдар валенттілікті көрсетеді?
   
2. 
   Қалайы мен қорғасын құймаларының қолданылуы.
   
3. 
   Мына қатардағы элементтердің Ge – Sn – Pb металдық қаситетінің күшейетінін көрсететін реакция теңдеулерін жазыңдар.
   
4. 
   Қалайы және қорғасын тұз қышқылы, азот және күкірт қышқылдарымен (сұйытылған және концентрлі) қалай әрекеттеседі? Реакциялар теңдеулерін жазыңдар. Қай қышқылда қорғасын толық ериді.
   
5. 
   Мына қатардағы иондардың Sn²⁺, Pb²⁺ тотықсыздандырғыш қасиеті мына қатардағы иондардың Sn⁴⁺, Pb²⁺ тотықтырғыш қасиеттері қалай өзгереді? Әлсіз тотықсыздандырғыш пен күшті тотықтырғышты көрсетіңдер. Тотығу-тотықсыздану реакциялар теңдеулерін жазыңдар.
   
6. 
   Германий топшасының элементтерінің а)негіздік қасиеттері жоғары; б)қышқылдық қасиеттері жоғары гидроксидтерін жазыңдар.
   
7. 
   Суда ерімейтін PbCl₂ және Pb(OH)₂ не себептен концентрлі тұз қышқылы мен сілті ерітіндісінің артық мөлшерінде ериді?
   
8. 
   ҮІІ топтың негізгі топшасының элементтер атомдарының электрондық конфигурациясын жазыңдар. Бұл элементтердің валенттіліктерін көрсетіңдер.
   
9. 
   Галогендердің зертханада және өндірісте алу жолдарын көрсетіңдер.
   
10. 
    НГ қышқылының ішінде неге НҒ ең әлсіз қышқыл?
    
11. 
    Г^- анионын ерітіндіден табу үшін қандай катион қолданылады?
    
12. 
    HClO, HClO₄, HClO₃, HClO₄ қышқылдары үшін олардың беріктіліктері, тотықтырғыш қасиеттері және қышқылдық күші қалай өзгереді? Бұл сұраққа жауап беру үшін қандай мәндер керек?
    
13. 
    Галогендерді қай жерде қолданады?
    
14. 
    Иод қай тотығу дәрежесінде тотықтырғыш та, тотықсыздандырғыш та қасиет көрсетеді. Бұл қосылыстардың формуласын жазыңдар.
    
15. 
    Хлордың +1, +3, +5, +7 тотығу дәрежесіне сәйкес келетін оксидтері мен қышқылдарының формулаларын жазыңдар. Оларды атаңдар.
    

1.Омаров Т.Т.,Танашева М.Р. Бейорганикалық химия (таңдамалы тараулар) Алматы,2008ж,-543 б 2.Шоқыбаев Ж.Ә. Бейорганикалық және аналитикалық химия. Алматы, «Білім» 2004 ж,-316 б. 3. Ділманов Б.М.,Ділманова З.Б. Жалпы химияның теориялық негіздері. Аматы,2009ж, -194 б. 4. Яшкарова М.Г.,Омарова Н.М., Кабдулкаримова К.К., Мусабаева Б.Х. Бейорганикалық хмиядан зертханалық жұмыстар.Семей,2007,-79б. 5. Шоқыбаев Ж.Ә.,Өнербаева З.О. т.б. Бейорганикалық химия практикумы. Алматы,2004 ж,-164 б. 6. Бишімбаева Г.Қ. Жалпы химия.Студенттердің өздік жұмыстарына арналған оқу-әдістемелік құрал.Алматы,2007 ж, -39 б. 7. Кабдулкаримова К.К., Омарова Н.М. Студенттің өздігінен орындауына арналған әдістемелік құрал.Семей, 2007, -39 б. 8.Д.Шрайвер.,П.Эткинс. Неорганическая химия.1,2 том.Москва«Мир» 2009г 9. Р.А.Лидин.,В.А.Молочко.,Л.Л.Андреева. Химические свойства неорганических веществ. Москва,2000 г.-479 с.

Мазмұны:

2. Органикалық заттар,жіктелуі,номенклатурасы.

3. Органикалық химиядағы реакциялар.

4. Қаныққан көмірсутектер.

Химиялық құрылыс теориясы изомерия құбылысын түсіндіруге мүмкіншілік береді. Изомерлер деп құрамы және молекулалық массалары бірдей, бірақ құрылысы мен қасиеттері әр түрлі заттарды айтады. Органикалық қосылыстардың негізгі етіп көмірсутекті алады да, қалған қосылыстарды, олардың туындылары ретінде қарайды. Көміртек тізбегінің құрылысына қарай органикалық қосылыстар ашық тізбекті (алифаттық) және циклді (тұйық) қосылыстарға бөлінеді.

Ашық тізбекті қосылыстар екіге бөлінеді: қаныққан көмірсутектер (формуласы С_nH_2n+2) және қанықпаған көмірсутектер (формуласы С_nH_2n бұлардың құрамында қос үш байланыс та болады).Тұйық тізбекті қосылыс-тар екіге бөлінеді: карбоциклді және гетероциклді. Карбоциклді қосылыс-тардың тұйық тізбегі тек көміртегі атомынан тұрады және өз алында али-циклді және ароматты болып екіге бөлінедіГетероциклді қосылыстардың тұйық тізбекті көміртегі мен сутегі атомдарымен қоса басқа да атомдардан құралады. Гетероциклді қосылыстар түзуге көбінесе азот, күкірт, оттегі атомдары қатысады.

2.Органикалық қосылыстардың реакциялары. Химиялық байланыстар-дың түрлері. Химиялық табиғаты бойынша бойынша бөлінеді.Молекулалар арасындағы байланыстар электроваленттік және коваленттік болып екіге бөлінеді. Электрваленттік байланыс қарама- қарсы зарядталған бөлшек-тердің арасында пайда болады. Мұнда үш түрлі әрекеттесу болады: иондық байланыс, ион мен диполь, диполь мен диполь арасындағы байланыс. Иондық байланыс деп катион мен анион арасындағы тартылу күшінің әсерінен пайда болатын байланысты атайды. Иондық қосылыстардың балқу температурасы жоғары және олар қатты заттар болып келеді. Коваленттік байланыс. Екі не одан да көп атомдардың арасында жұп электрондар болса, байланыс пайда болады. Демек, екі атом орбитальдар-ының бүркесуі арқылы түзілетін байланысты коваленттік байланыс деп атайды. Сутектік байланыс коваленттік байланысқан сутек атомымен екінші молекуланың бос электроны арқылы түзіледі. Бұл байланыстың энергиясы аз, 3- 10 ккал/ моль, сондықтан мұндай байланыстар тез үзіледі, бірақ заттың физикалық қасиеттеріне әсері болады. Органикалық қосылыстардың реакциялары төрт топқа бөлінеді:

1.Орын басу реакциялары. Мұнда атом немесе атомдар топтарының орнын басқа атомдар басады.

Мысалы: С₂Н₅СI + OH^- → C₂H₅OH + CI^-

хлорэтан гидроксид ионы этанол хлорид ионы

2.Қосылу реакциялары. Екі молекула қосылып, бір молекула түзеді.

Мысалы: СН₂ = СН₂ + Вг₂ → ВгСН₂СН₂Вг

Этилен бром 1,2- дибромэтан
3.Бөліну (элимирлену) реакциясы. Молекула екі немесе одан да көп басқа

молекула түзеді. Мысалы: С₂Н₅ОН → СН₂ = СН₂ + Н₂О

Этанол этилен су
4.Қайта топтасу. Бір молекула екінші молекулаға айналады.
Мысалы: СН₃- СН- СН = СН₂ → СН₃- СН = СН- СН₂СI

│

CI

Көптеген органикалық реакциялар екі молекуланың арасында, молекула мен ионның арасында немесе молекула мен радикалдың арасында жүреді. Қандай бөлшектің арасында жүретіндігіне байланысты оларды иондық, радикалдық механизм деп атайды, оны R- деп белгілейді. Ионның қатынасында жүрген реакцияны иондық механизм деп атайды. Шабуыл жасайтын реагенттің табиғатына байланысты иондық реакция электрофильді және нуклеофильді болып бөлінеді. Реакцияға қатысатын реагент өзінің электрон жұбын байланыс түзеуге басқа молекулаға берсе, онда нуклеофильді (электродонорлы) реагент деп атайды. Нуклеофильдің қатысында жүретін реакцияларды нуклеофильдік реакциялар деп атайды. Nu деп белгілейді. Мысалы: R^δ+ → Х^δ- + : Nu → R - Nu ⁺ : Х^- нуклеофильдік орын басу реакциясы. Нуклеофильдер: Н^- : ; NH^-₂ ; : ОН^- ; : ОR

Егер молекула басқа молекуланың жұп электронын қосып алса, оны электро-фильді (электронакцепторлы) реагент деп атайды. Электрофильдің қатысында жүретін реакцияларды электрофильдік реакциялар деп атайды, Е деп белгілейді.Мысалы: R – У – Е⁺ → R – Е + У⁺ электрофильдік орын басу реакциясы. Электрофильдер: Н⁺ ; Н₃О⁺; NO₂⁺; NO.

Қаныққан көмірсутектер (алкандар). Көміртегі мен сутегіден тұратын және өзара жай байланыспен қосылған қосылыстарды қаныққан көмірсутектер деп атайды. Жалпы формуласы- С_nH_2n+2. Ең қарапайым өкілі- СН₄- метан. Барлық көмірсутектердің метанмен ұқсас екенін көрсету үшін, олардың барлығының аттарына «ан» деген жалғау жалғанады. Қаныққан көмірсутектердің бір сутегісін алғанда, қалған қалдықты радикалдар деп атайды. Радикалдарды атау үшін, көмірсутектердің «ан» жалғауын «ил» жалғауына өзгертеді. Мысалы:

СН₄ – метан- СН₃- метил

С₂Н₆- этан- С₂Н₅-этил

С₃Н₈- пропан- С₃Н₇- пропил т.б.

Көмірсутектерді жүйелік (ИЮПАК) номенклатура бойынша атау үшін, алдымен ең ұзын тізбекті тауып алады да, тізбекке ең жақын тармақ (радикал) тұрған шетінен бастап нөмірлейді.. Затты атағанда алдымен санмен радикалдар тұрған жерін көрсетеді де аттарын атап, содан кейін ең ұзын тізбек атын атайды. Қаныққан көмірсутектердегі С- С және С- Н байланыстары σ- байланыс болып табылады. Мұндай байланыстар берік және аз поляризацияланған, сондықтан қаныққан көмірсутектердің реакцияласу қабілеттілігі төмен. Олар қосылу реакциясына қатыспайды, тек қана орын басу реакциясына түседі

а) нитрлеу реакциясы СН₄ + НОNO₂ → H₂O + CH₃NO₂ – нитрометан

ә) галогендеу СН₄ + СI₂ → HCI + CH₃CI – хлорлы метил

CH₃CI + CI₂ → HCI + CH₂CI₂ – хлорлы метилен

СН₂CI₂ + CI₂ → HCI + CHCI₃ - хлороформ

CHCI₃ + CI₂ → HCI + CCI₄ – төртхлорлы көміртек

Қаныққан көмірсутектер катализатор қатысында жоғары температурада және қысымда тотығу реакциясына қатысып альдегидтер, спирттер, кетондар, карбон қышқылдарын түзеді.

[o] CH₃- (СН₂)_n - СН₂ОН

Мысалы: СН₃ – (СН₂)_n – CH₃ →

катализатор СН₃- (СН₂)_n – СООН

Қаныққан көмірсутектерді өндірісте қанықпаған көмірсутектерінен немесе қаныққан көмірсутектің галоген туындыларын катализатор (платина, палладий) қатынасында тотықсыздандыру арқылы, А. Вюрц реакциясы бойынша (галоген туындыларын металл натриймен әрекеттестіру) немесе жоғары молекулалы қаныққан көмірсутектерді жоғары температурада, қысымда крекингілеу (ыдырау) арқылы алады:

2R – Вr – 2Na → R – R + 2NaВr

3R – Вr + 3R – Вr + 6Na → R – R + R – R + R – R + 6NaВr

Мұндағы: R мен R - әр түрлі алкилдік радикалдар.

Зертханада көбінесе қаныққан көмірсутектеріне сәйкес келетін карбон қышқылдарының тұздарына күдіргіш сілті (натронды ізбес) қосып, қыздыру арқылы алады: СН₃СООNa + NaOH → Na₂CO₃ + CH₄ ↑

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

Органикалық заттардың шығу көздері қандай?

1. 
   А.М.Бутлеровтың химиялық құрылыс теориясының негізгі қағидаларын атаңыздар.
   

7. Құрамы С₃Н₈ болып. келетін заттардың структуралық формуласын жазыңыздар.Метандағы көміртегі мен сутегінің массалық үлесін анықтаңыздар

8. Химиялық байланыстың қандай түрлері бар?

9.Коваленттік байланыс дегеніміз не?

10.Иондық байланыс дегеніміз не?

11.Органикалық қосылыстарға тән реакцияларды атаңыздар.

12.Нуклеофильдік, электрофильдік реагенттер дегеніміз не?

13.СН₃СI + CI₂ → CH₂CI₂ + HCI. Реакциясының барлық сатыларының теңдеуін жаз.

14.Бромсутек молекуласын мысалға алып, коваленттік байланысты түсіндіріңіздер.

15.Электрофильді механизммен әрекеттесетін органикалық қосылыстарға мысал .

16. Алкандардың жалпы формуласы.

17. Алкандарға тән реакциялар.

1.В.Ф.Травель. Органическая химия. М.: ИКЦ «Академкнига»,1,2 книга Москва«Мир» 2008

2. В.Л.Белобородов, С.Э.Зурабян, А.П.Лузин, Н.А.Тюкавкина. Органическая химия. М.: Дрофа, 2008. Кн.1: Основной курс.-638 с.

3. В.Л.Белобородов, С.Э.Зурабян, А.П.Лузин, Н.А.Тюкавкина. Органическая химия. М.: Дрофа, 2009. Кн.2: Специальный курс.-592 с. «Мир»2009 г

4. Е. М. Шайхүтдінов. «Органикалық химия»; Алматы Химия»; 2001. 5. Сейтқалиев Қ. Органикалық химия. Алматы,-208 б.

6. Смолина Т.А., Васильева Н.В., Куплетская Н.Б. Практические работы по органической химии. М.: Просвещение, 1976, 304 с.

Мазмұны:

2.Алкадиендер, құрылысы, номенклатурасы, химиялық қасиеттері . 3.Полимерлер ,құрылысы, жіктелуі, қоланылуы.

Қанықпаған көмірсутектерінің изомериясы көміртегі тізбектерінің құрылысына ғана емес, онымен қатар қос байланыстың орнына да байланысты. Бұдан басқа, қанықпаған көмірсутектер қатарында кеңістік (геометриялық) изомериясы, яғни цис- және транс- изомерлері бар,ол қос (=) болғандықтан.

С = С + Х₂ – С – С – Х Мұндағы: Х = СI, Вг

С = С + Н – Х → С – Х Мұндағы: Х = СI, I^- , Вг^-, ОSO₃H^-

H H

Симметриялы емес алкендер жағдайында қышқылды қосып алудың екі бағыты болуы мүмкін. Мысалы тұз қышқылымен пропен әрекеттескенде, екі түрлі өнім түзілуі мүмкін.

│

СН₃ – СН = СН₂ + НСI → CI

Қышқылдар симметриялы емес алкендерге қосылғанда қышқылдың сутегі атомы сутек атомдарының саны ең көп көміртекке қосылады. Бұл заңдылықты ашқан В.В. Марковников болғандықтан, ол Марковников ережесі деп аталады. 2.Суды қосып алу.Алкендер катализатор қатынасында сумен әрекеттесіп, спирттер түзіледі. СН₂ = СН₂ + Н₂О → СН₃ – СН₂ОН

3СН₂ = СН₂ + 2КМnO₄ + 4H₂O → 3CH₂ – CH₂ + 2MnO₂ + 2KOH

│ │

ОН ОН

СН₂ = СН₂ + СН₂ = СН₂ → - (- СН₂ – СН₂-)_n

Мысалы: СН₂ = СН – СН = СН₂ бутадиен- 1,3

Диендер қос байланыстың орналасуына қарай үшке бөлінеді.

1. Егер екі байланыс бір көміртегі атомында орналасса, кумулирленген диен немесе аллендер деп аталады. Мысалы: СН₂ = СН = СН₂ пропадиен

2.Егер екі қос байланыс бір жай байланыспен бөлінсе, онда қосарланған диендер деп аталады.

Мысалы: СН₂ = СН – СН = СН₂ бутадиен- 1,3

3.Егер екі қос байланыс бір жай байланыспен бөлінсе, онда олар оқшауланған диендер деп аталады.

Мысалы: СН₂ = СН – СН₂ – СН = СН₂ пентадиен- 1,4

Диендердің ішіндегі аса маңыздысы қосарланған түрі, олар өте тез полимерленеді, сондықтан синтетикалық каучук алуға пайдаланады.

Химиялық қасиеттері. Диендердің химиялық қасиеттері қос байланыстардың орналасуына байланысты.Оқшауланған қос байланыстардың бір-біріне әсері аз болады, яғни әрқайсысы молекуладағы жалғыз қос байланыс тәрізді әрекеттеседі. Сол себепті қосарланбаған диендердің химиялық қасиеттері қарапайым алкендердің химиялық қасиеттерімен бірдей. Диен көмірсутектеріне қосылу, тотығу, полимерлену реакциялары тән.

1. 
   Қосылу реакциясы:
   

│ │

2. 
   Полимерлену реакциясы:
   

n C = C – C = C → (- С – С = С – С-)_n

Жоғарғы молекулалы қосылыстар немесе полимерлер деп молекулалары жүздеген немесе мыңдаған көміртегі атомдарынан, соған сәйкес молекулалық массалары мыңдаған, тіпті миллиондаған массаның атомдық бірлігіне тең болатын және өзіне тән бірқатар қасиеттері бар қосылыстарды атайды. Полимерлердің атомдары бір- бірімен химиялық байланыс арқылы қосылады. Полимерлер табиғи және синтетикалық болып бөлінеді. Полимерлер табиғатта кеңінен таралған. Өсімдік және жануарлар ағзаларының құрамына жоғары молекулалы қосылыстар: целлюлоза, ақуыз, крахмал, нуклеин қышқылдары кіреді. Синтетикалық полимерлерге мономерлерден жасанды жолмен алынатын полиаминдер, полиэтилен, полистирол, синтетикалық талшықтар және т.б. жатады.

Ең қарапайым органикалық полимер- полиэтилен, ол этиленнің полимерлену нәтижесінде түзіледі.

Н₂С= СН₂ + Н₂С= СН₂ → СН₃- СН₂- СН =СН₂

этилен бутилен

Бастапқы зат этилен - мономер деп, ал түзілген бутилен - димер деп аталады. Егер мономердің n молекуласы қосылса, полимер түзіледі («поли»- көп деген сөз).

nН₂С = СН₂ → [-CH₂- CH₂-]_n

Мономерлердің негізгі бөлігінен тұратын топтар буындар деп, ал буындардан құралған үлкен молекула- макромолекула деп аталады. Макромолекуланың құрамына кіретін буындар саны жоғары молекулалық қосылыстардың полимерлену дәрежесін көрсетеді, оны Р әріпімен белгілейді.Полимерлену дәрежесі (Р) жоғары молекулалық қосылыстың молекулалық массасымен (М_n) мынандай қатынаста: Р= М_n/ m болады. Мұнда, m – буынның молекулалық массасы.

Химиялық табиғатына байланысты полимерлер органикалық, бейорганикалық және элемент органикалық болып бөлінеді. Органикалық полимерге мысалы:полиэтилен, полипропилен,полиизобутилен,полистерол т.б. жатады.

Полиэтилен пСН₂= СН₂ ... → ( - СН₂ – С Н₂ – СН₂ – СН₂ – ... ) п

Этилен полиэтилен

СН₃ СН₃ СН₃ СН₃

Пропилен полипропилен

Пропилен температураға,майлылыққа тұрақты материал.

СН₃ СН₃ СН₃ СН₃ СН₃

СН₂= С + СН₂=С +... → ( - СН₂ – С – СН₂ – С – СН₂ – С - ... ) п

СН₃ СН₃ СН₃ СН₃ СН₃

Төменгі молекулалы массалы изобутилен ( 3000-5000 ) тұтқыр,май тәрізді сұйықтық, суыққа төзімді майлағыштарға (смазка ) қосу үшін қосу үшін қолданылады.Жоғары молекулалы полиизобутилен каучукты алмастырғыш ретінде қолданылады.

Полистерол – стеролдың полимерленуінен түзіледі.

С₆Н₅ С₆Н₅ С₆Н₅ С₆Н₅

стирол полистерол

Полистеролдың екі түрі бар: техникалық полистерол,молекулалық массасы 70000 – 200000, тығыздығы 1,05 -1,07 г/см³. Бензол,толуолда ериді.Су,қышқыл,сілті, спирт ерітінділеріне тұрақты. Изотактылы полистерол – тұрақты құрылысты,тығыздығы 1,1 г/см³, шыны тәрізді материал

пСН₂= СН ... → ( - СН₂ – С – СН₂ – С – СН₂ – С - ... ) п қосылыстар қолданылады.

Полимеризация процесі кезінде мономерлерде қос байланыстар үзіліп немесе циклдер ашылып, топтар арасында химиялық байланыстардың пайда болуынан макромолекулалар түзіледі. Өндірілетін барлық полимердің ¾ бөлігі полимеризация әдісі арқылы алынады.

қосылыстардан жоғары молекулалы қосылыстардың түзілу реакциясын айтады. Поликонденсация әдісі бойынша полимер алу үшін әртүрлі химиялық реакциялар қолданылады. Олар: этерификациялау, аминдеу, ароматикалық орынбасу және т.б.Поликонденсация екі функционалдық топтардың әрекеттесуінен жүреді. Жалпы түрдегі теңдеуі:

n(a- A- a) + n(b- B –b) → a- [-AB-]_n – b + (2n-1) ab

Мұндағы: а- А- а, b- B –b бастапқы мономерлер, а және b ункционалдық топтар, аb-бөлінетін қосымша зат.Поликонденсация реакциясына балқымада, ерітіндіде немесе екі фазаның бөліну шекарасында жүргізіледі. Барлық шығарылатын полимердің ─ бөлігі поликонденсация әдісімен алынады. Поликонденсация реакциясында тізбек біртіндеп өседі: алғашында бастапқы мономерлер бір- бірімен, содан кейін түзілген қосылыстар жеке- жеке сол мономерлердің молекулаларымен әрекеттесіп, нәтижесінде жоғары молекулалы қосылыс түзіледі.Мысалы: фенол- формальдегид шайларының негізінде алынатын пластмассалар, сатылы поликонденсация реакциясы арқылы синтезделінеді.

Элемент органикалық полимерлерге мысалы кремний органикалық полимерлер жатады: полисиланды қосылыстар – негізгі тізбек тек кремний атомынан тұратын қосылыстар.

R R R R

R R R R

R R R R

... Si – О - Si – О - Si – О - Si - …

R R R R

... Si – ( - С - )_п - Si –( - С - )_п - Si –( - С - )_п Si - …

... Si – О - ( - С - )_п – О - Si – О - ( - С - )_п – О - Si – …

Полимерлердің төмен молекулалық қосылыстармен салыстырғанда бірқатар ерекше қасиеттері бар. Атап айтқанда, полимерлер ұшқыш зат емес, ерудің алдында ісінеді, макромолекула ерітінділерінің тұтқырлығы өте жоғары, полимерлер иілгіш күйде бола алады. Макромолекула тізбектерінің құры-лымына байланысты полимерлер: сызықты, тармақталған, торланған (үш өлшемді) болады. Егер әрбір элементер буынды А деп белгілесек, онда сызықты құрылымды макромолекуланың түрі мыңандай: ... А- А-А- А ... болады. Бұл жағдайда элементар буын тек екі көрші буынмен байла-нысады. Егер макромолекуланың негізгі тізбегінде қосалқы тізбек болса, онда мұндай құрылымды полимерлер тармақталған болады. Тармақталған полимерлерде кейбір буындар үш көрші буындармен байланысқан.

Торланған құрылымды полимерлерде ұзын тізбекті макромолекулалар бір- бірімен көлденең байланыстар арқылы қосылып, торлар түзеді. Мысалы:

... А- А- А- А- А-...

│ │

А А

... –А-А- А-А- А-...

Реакция нәтижесінде қосалқы заттар бөлінбейді, ал алынған полимердің құрамы мономерге сәйкес келеді. Полимеризация реакциясына мономер ретінде қос немесе үш байланысты қосылыстар

С = С , - С ≡ С-, - С ≡ N- , C = O, C = N – немесе циклді тобы бар

Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:

1.Изомерия түрлері, мысалдар.

2.Алу тәсілдері.

3.Структуралық формуласын жау керек: транс-2-гексен, цис-2,3- дихлоро-2-бутен.

4.Егер 3,6г су алкенге қосылып 12г спирт түзілсе, алкен формуласы қандай болады?

5.18,4г этил спиртінен неше литр ( қ.ж.) этилен түзіледі?

6.Диен көмірсуларының химиялық қасиеттері.

7.9,2г этил спиртінен алынған этиленді тотықтыруға 40%- ті KMnO₄ ерітіндісі жұмсалаған, тотықтырғыш массасы есептеу керек . Жауабы: 52,5г.

1.В.Ф.Травель. Органическая химия. М.: ИКЦ «Академкнига»,1,2 книга Москва«Мир» 2008

2. В.Л.Белобородов, С.Э.Зурабян, А.П.Лузин, Н.А.Тюкавкина. Органическая химия. М.: Дрофа, 2008. Кн.1: Основной курс.-638 с.

3. В.Л.Белобородов, С.Э.Зурабян, А.П.Лузин, Н.А.Тюкавкина. Органическая химия. М.: Дрофа, 2009. Кн.2: Специальный курс.-592 с. «Мир»2009 г

4. Е. М. Шайхүтдінов. «Органикалық химия»; Алматы Химия»; 2001. 5. Сейтқалиев Қ. Органикалық химия. Алматы,-208 б.

6. Смолина Т.А., Васильева Н.В., Куплетская Н.Б. Практические работы по органической химии. М.: Просвещение, 1976, 304 с.

1. Студенттердің негізгі зертханалық жұмыс істейтін орны – зертханалық стол. Тәжірибе жасаған кезде стол таза болу керек.

2. Аспаптар мен реактивтер қойылған штатив студенттің алдында тұру керек. Штативтің оң жағына лабораториялық журнал және оқулық құралын қою керек.

3. Журналға студент әр тәжірибе нәтижесін бірден жазып отыру керек, себебі мәліметтер жоғалып қалуы мүмкін.

4. Жұмысқа таза реактивтерді, таза химиялық ыдысты қолдану керек.

5. Көрші штативтен реактивтер, аспаптар алуға болмайды, себебі келесі студенттің жұмысына кедергі келеді және реактивтер бір-бірімен ауысып кетеді. Егер штативте керекті реактив болмаса, лаборанттан сұрап алыңдар.

6. Студенттердің бәрі қолданатын үлкен ыдыстар тұрған реактивтер тек белгілі бір орында тұруы керек. Оларды жұмыс столына алуға болмайды.

7. Қымбат және улы реактивтерді жұмыстың аяғында раковинаға құймаңдар. Оларды жеке арнайы ыдыстарға құйып қойыңдар.

8. Ыстық ыдысты тек асбест үстіне қойыңдар.

9. Улы және жағымсыз иісі бар заттармен жұмысты тек тяганың астында жасаңдар.

10. Егер лабораториялық тәжірибе кезінде қышқылдың немесе күйдіргіш сілтінің көп мөлшерін төгіп алсаңдар бірден лаборантқа айтыңдар. Ол заттарды тез столдан тазалау керек.

11. Зертханада тамақ ішуге болмайды.

№ 1 Зертханалық сабақ

Бейорганикалық қосылыстар класы.

Жұмыстың мақсаты: Бейорганикалық заттардың жіктелуін, қасиетін оқып-үйрену, олардың арасындағы генетикалық байланысты көрсету.

№1 Тәжрибе. Кальций оксиді мен гидроксидін және мыс гидроксидін алу.Бордың СаСО₃ аз мөлшерін муфель пешінде қатты қыздырыңдар (900-1000⁰С) сосын суытыңдар. Алынған заттарды фарфор ыдысына салып, су тамызыңдар, 2-3 тамшы фенолфталеин тамызып, ерітіндінің ортасын (қышқылдық па, негіздік пе екенін) анықтаңдар.Борды қыздырғандағы алынған заттардың сумен әрекеттескендегі реакция теңдеулерін жазыңдар. Соңғы заттың электролиттік диссоциациясын жазыңдар. Алынған заттарды атаңдар.Мына сұрақтарға жауап беріңдер:

1. 
   Барлық негіздік оксидтер сумен әрекеттеседі ме? Егер барлық негіздік оксидтер сумен әрекеттеспесе, сумен әрекеттесетін оксидтерді атаңдар.
   
2. 
   Мыстың гидроксидін мыс оксидін сумен әрекеттестіріп алуға бола ма?
   

№2 Тәжрибе. Амфотерлі гидроксидтерді алу және олардың қасиеттері.Бір пробиркаға 3-5 мл мырыш сульфатын, екінші пробиркаға алюминий сульфатын құйыңдар. Әр пробиркаға бір тамшыдан натрий гидроксидін тұнба түзілетіндей құйыңдар. Реакция теңдеулерін жазыңдар.Мырыш пен алюминий гидроксидінің амфотерлі екендігін дәлелдейтін тәжірибелер жасаңдар. Реакция теңдеулерін жазыңдар. Алынған заттарды атаңдар.

№3 Тәжрибе. Орта тұздарды нейтралдау реакциялары арқылы және өзара әрекеттесу арқылы алу.а) Пробиркаға 10 тамшы натрий гидроксидін құйыңдар. Фенолфталеин тамызыңдар. Ерітінді түсін қараңдар. Ақырындап тамшылап тұз қышқылын, ерітінді түсін өзгерткенге дейін құйыңдар. Индикатор түсін не өзгертеді? Реакция теңдеуін молекулалық және иондық түрде жазып, жауаптарыңды дәлелдеңдер.б) Үш пробиркада: күміс нитратына, барий хлоридіне, алюминий сульфатына мына ерітінділердің темір хлоридінің (ІІІ), натрий сульфатының, калий нитратының әсерін байқаңдар. Реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде жазыңдар. Қандай жағдайда тұздар өз-ара әрекеттесетіндігі туралы қорытынды жасаңыздар.

№4 Тәжрибе. Қышқыл тұздар алу және олардың қасиеттері.а) пробиркаға кальций гидроксидін және оған көміртегі қос оксидін Кипп аппаратынан жіберіңдер. Орта тұз түзілген кездегі тұнбаның пайда болғанын және қышқыл тұз түзілуінің әсерінен оның ерігендігін байқаңдар. Орта тұз түзілуінің реакциясының теңдеуін жазыңдар, сосын орта тұздың көмір қышқылының артық мөлшерімен әрекеттесуінің теңдеуін жазыңдар. Алынған ерітіндіні сақтаңыздар.б) алдындағы тәжірибеде алынған кальций гидрокарбонатына кальций гидроксидінің ерітіндісін қосыңдар. Қышқыл тұздың орта тұзға айналуы реакция теңдеуін жазыңдар.в) пробиркаға 5 мл кальций гидроксиді ерітіндісін құйыңдар, оған тамшылатып сұйытылған фосфор қышқылының ерітіндісін құйыңдар. Түзілген орта тұздардың тұнбасын алыңдар. Бұл тұнбаға фосфор қышқылының артық мөлшерін құйыңдар, шыны таяқшамен араластырып, тұнбаны ерітіңдер. Тұнба неге ериді? Орта тұз түзілу реакциясы теңдеуі мен оның қышқыл тұзға айналу реакция теңдеуін жазыңдар (Са(Н₂РО₄)₂).

№5 Тәжрибе. Негіздік тұздар алу және олардың қасиеттері. а) Кобальт сульфаты (ІІ) ерітіндісіне натрий гидроксидін тамшылап құйып көк түсті тұнба алыңдар. Орта тұз түзілу реакция теңдеуін жазыңдар. Тұнбаны сақтаңдар.б) Тұнбаны екіге бөліңдер. Біреуіне натрий гидроксидін тұнбаның түсі өзгергенше қосыңдар, екіншісіне- күкірт қышқылын тұнба ерігенге дейін қосыңдар. Алынған тұнба мен ерітінді түрін атаңдар. Негізгі тұздың негізге айналған және орта тұзға айналған реакциялар теңдеуін жазыңдар.

Өзін өзі бақылауға және зертханалық жұмыстарды қорғауға арналған сұрақтар:

1.а)Оксидтерге(негіздік,қышқылдық,амфотерлі). б)қышқылдарға (олардың негізгі, әлсіз және күшті электролиттер)

в) гидроксидтерге (сілтілер, негіздер, амфотерлі гидроксидтер)

г)тұздарға(орта,қышқыл,негіздік)анықтама беріңдер,олардың қасиеттерін көрсетіңдер.

2.Қышқылдардың, тұздардың, гидроксидтердің диссоциациялану теңдеулерін жазыңдар.

3.Барлық кластардың номенклатурасын біліңдер.

4.Мына тұздарды атаңдар: FeCl₃, FeOHNO₃, Zn(HSO₄)₂, NaHS, CrCl₃, Fe(HS)₂, K₂SO₃, AlOHCl₂, CrOHSO₄, Al(H₂PO₄)₃.

5.Әрекеттесуші заттар қатынасын өзгертіп, Са(ОН)₂ + H₃PO₄ ↔ қышқылдық, негіздік және орта тұздар алыңдар.

№ 2 Зертханалық сабақ

Заттардың эквивалентін анықтау
Жұмыстың мақсаты: Металл эквивалентінің молярлық массасы М қосылыстан бөлінген сутегі көлемі арқылы анықтау әдісін үйрету.

Жұмысты жүргізу:

1.№1 суретте көрсетілген құралды жинап, оның газ өткізбейтіндігін тексеру керек. Ол үшін пробиркалардан тығынын алып, екінші бюретка арқылы пробиркамен қосылған бюреткадағы судың деңгейін белгілі бір деңгейге қою керек, сосын пробирканы тығындап, екінші бюретканы 10-15см төмен түсіру керек.Егер судың деңгейі пробиркамен қосылған бюреткада өзгермесе, бұл құрал газ шығармайды.

2.Аналитикалық таразыда 0,2г жуық металл (Ғе, Zn, Mg, Al) өлшеп алу керек.

3.Пробиркаға 10 мл тұз қышқылын құйыңдар. Пробирканы еңкейтіп ұстап, өлшенген металды пробирканың жоғары жағында сақтаңдар. Пробирканы тығындаған кезде металл қышқылға түсіп кетпеуін қадағалаңдар.

4.Судың деңгейі бірдей деңгейде тұратындай етіп екі бюретканы орналастырыңдар. Бастапқы деңгейді зертханалық дәптерге жазыңдар (V₁). Металды қышқылға түсіріңдер. Металл мен қышқыл арасында реакция жүре бастайды, сутегі бөлініп, су ығыса бастайды.

5.Металл еріп болған соң және пробирка суыған соң, сутегінің көлемі анықталады. Бөлінген сутегінің көлемі V пробирка қосылған бюреткада көрсетілген соңғы судың деңгейінен (V₂) бастапқы деңгейді алу арқылы анықталады.

Бөлінген сутегі көлемін қалыпты жағдайға келтіріңдер: №1 сурет .Металл эквивалентінің молярлық массасын анықтауға арналған құрал.

Температура 0С	Будың қысым Па∙103 (мм сынап бағанасы)
0	0,61 (4,58)
5	0,87 (6,54)
10	1,23 (9,20)
15	1,70 (12,79)
16	1,82 (13,63)
19	2,20 (16,48)
20	2,37 (17,53)
21	2,48 (18,65)
22	2,64 (19,82)
23	2,80 (21,09)