ПОӘК «Таңдау бойынша аспап» пәннің оқу-әдістемелік құралы

Басқа ұлттардың музыкалық аспаптар туралы: Кавказ, Орта Азия, Үнді, Еуропа, Америка аспаптары.

Фортепиано аспабының шығу тарихы. Құрылысы

1. 
   Фортепиано аспабының тарихы;
   
2. 
   Аспаптың құрылысы
   

Бір октавада 7 ақ, 5 қара клавиштен тұрады. Әр ақ клавиш өзінің аты бар. Оң жақ до дыбысынан бастап ре, ми, фа, соль, ля, си дыбысымен аяқталады әрі қарай тағы осы дыбыстар қайталанады. До₁, До₂-арасы октава деп аталады. Фортепиано дыбыс қатары 7,5 октавадан тұрады. Әр октаваның өз аты бар. Ең бірінші октаваның орнын анық жатқа білуі керек.

Дыбыстарды до, ре, ми, фа, соль, ля, си клавиатурада табу және олардың клавишадағы орналасуын есте сақтау.

Б) клавиштер белгіленген тізім бойынша клавиатураға басу: соль, до, ля, ми, си, фа, ре.

Жаттығу 2.

А) клавиатурада октаваларды табу: бірінші, төртінші, үлкен, үшінші, субконтроктава, кіші екінші, контроктава.

Б) клавиатурада келесі дыбыстарды әр түрлі октаваларды табу:

Соль-біріншіде, үлкенде, төртіншіде,

Ми-кішіде, үшіншіде, контроктавада

Фа-үшіншіде, біріншіде, контроктавада

Ля-біріншіде, кішіде, контроктавада

Си-контр октавада, кішіде, үшіншіде

Фа-екіншіде, кішіде, төртіншіде

До-үлкенде, үшіншіде, кішіде.

Клавиатурада келесі дыбыстарды табу:

до#, фа#, ля^ь, ми^ь, соль#, ля#, ре^ь,. Белгіленген қара клавиштардың басқа аттарын атаңыз.

5-апта
Тақырыбы 5

Орындаушының отырысы, клавиатурамен танысу

1. 
   Студенттің отырысы;
   
2. 
   Қойылым
   

Қол қойылымы – клавиатурада жатады, бірақ қатты басуға болмайды; иықтарды түсіру керек; саусақтар бүгілген және де олардың ұштарымен ойнау қажет. Бұл - дыбысты алудың ең ыңғайлы шарттарымен қамтамасыз етеді. Саусақтар бірінен кейін бірі басқыштарды басып, қимылдар тек ең қажетті (үнемді) болу керек; басқышты соғуға болмайды, оны белсенді қимылмен алу керек. Саусақтар үнемі төмен қарау керек.

Оқытушы оқу кезінде студентің дұрыс отыруына және қолдың аспапта орналасуына бақылауға міндетті. Орындық пен клавиатураның арасы екі қолдың ұзындығына сәйкес болуы керек. Студент өзін тік және еркін ұстау керек. Ойнаған кезде ғана педаль басылады. Иықтар көтерілмеу керек.

Фортепиано аспабымен танысу (жалғасы)

Педализация.

Оң жақ педалінен пайдалану. (Реd немесе P)

А) тіке педаль (дыбыспен бір уақытта басылады)

Б) кешіренген педаль (дыбыстан кейін басылады)

Сол жақ педалі пайдалану una Corda (басу),the corda (жіберу)

Саусақтардың ойын кезінде қойылуы:

І. Саусақтар дөңгеленіп күмбез сияқты тұрады.

ІІ. Басқыштарды саусақтың жұмсақ жағымен басу керек.

ІІІ. Бір де бір саусақ ішке түсіп кетпеуі керек.

ІV. Ойын кезінде саусақтар қара басқышқа жақын қойылады.

Саусақтардың ретімен орналасуы:

1. 
   Басбармақ-бірінші
   
2. 
   Балан үйрек-екінші
   
3. 
   Ортан терек-үшінші
   
4. 
   Шылдыр шүмек-төртінші
   
5. 
   Кішкентай бөбек-бесінші
   

1. 
   Бірінші топ жаттығулар жеке дыбыстардың аспапты басуынан тұрады. Дыбыстарды, жұмсақ қолдардың нәзік қимылымен 2,3,4 саусақтармен әр қолмен жеке ойнау керек.
   
2. 
   Екінші топ жаттығулар олар әр дыбысты әр түрлі октавада жеке қолмен ойнаудан тұрады.
   
3. 
   Үшінші топ қос ноталар мен жаттығуы.
   

Музыкалық дыбыс қасиеттері және онымен жұмыс

1. 
   Дыбыстың үндестігінің дұрыс орындалуы;
   
2. 
   Музыкалық дыбыс қасиеттері
   

1) музыкалық дыбыстар;

2) шулы дыбыстар.

Музыкалық дыбыстардың шулы дыбыстардан айырмашылығы – оның белгілі бір дыбыс тонының, биіктік шегінің болуында, ұзақтығы, күші және тембрі (үн бояуы) бар дыбыстар.

Музыкалық дыбыстарды жазу үшін «нота» шарты қолданылады. Нота (лат., итал., «nota» - «таңба» - деген мағынаны) білдіреді. Музыкалық дыбыстардың биіктігін жазу үшін, ноталық бес сызық қолданылады. Бес сызықтың реттік саны төменнен жоғарыға қарай санала отыра, музыкада қосымша сызықшаларда қолданылады. Нота таңбалары жазылатын бес сызыққа кілт белгісі қойылады, кілттің үш түрі пайдалынады:

1) скрипка (соль) кілті;

2) бас (фа) кілті;

3) альт (до) кілті.

Скрипка (соль) кілті музыкада қолданылатын жоғарғы регистр дыбыстарын жазуға арналған, бас (фа) кілті төменгі регистрдегі дыбыстарды жазуға, ал алть (до) кілті ортаңғы регистрдегі дыбыстарды белгілеуге қолайлы.

Дыбыс шығарушы серіппелі дене тербелісінің жиілігі мен жылдамдығы музыкалық дыбыстың биіктігі деп аталады. Дыбыс күші тербеліс қозғалысына, яғни серіппелі дененің тербеліс ауқымына қарай өлшенеді. Мысалы, дыбыстар боянуына байланысты жұмсақ, қатты, жуан, жіңішке дыбыстар болып анықталады. Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін студентті дыбыстың үндестігінің дұрыс орындалуына үйрету керек.

Студенттердің музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды көркемдік эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі таныстырып отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.

Сұрақтар мен тапсырмалар
а) дыбыстан немесе тональносте энгармонизм дыбыстарын құра білу;

б) ноталардың әріптік атауларын білу;

в) кез келген дыбыстан альтерация белгілерін ойнау;

г) әр түрлі тональністерде тізімді құрып ойнау: T – S – S6 – D – D6/5 – T.

Лад жүйесі және тональдік

1. 
   Лад
   
2. 
   Мажор. Минор
   
3. 
   Гамма
   

«Мажор» деген сөз – үлкен, қатты деген ұғымды білдіреді.

Мажорлық ладтың тұрақты дыбыстары үлкен мажорлық үшдыбыстылықты құрады.

«Минор» деген сөз - кіші, жұмсақ деген ұғымды білдіреді.

Минорлық ладтың тұрақты дыбыстары кіші минорлық үшдыбыстықтылықты құрады.

Гамма – жеті дыбыстың тәртіп бойынша тоникадан келесі тоникаға дейін қайталануы. Гаммаға кіретін дыбыстар сатылар деп, рим санымен белгіленеді. Лад басқыштарына гаммадағы жоғарылық орнына қарай атаулар беріліп, басты басқыштардың функциялары (I, III, V) әріптермен белгіленген:

I басқыш – тоника, өйткені ол тоникалық үшдыбыста прима (негізгі тон) болып табылады және тональдіктің өзіндік атауын айқындайды. Мажорда ол бас әріп – Т, ал минорда – кіші «t» әріпімен белгіленеді.

II басқыш – төмен түсетін кіріспе тон.

III басқыш – медианта (ортаңғы) саты.

IV басқыш – субмедианта, мажорда «S» – бас әріппен, ал минорда «s» әрпімен белгіленеді.

V басқыш – доминанта, барлық тұрақты дыбыстардың ішіндегі ең жоғарғысы болып табылады. Мажорда – «Д» бас әріпімен, ал минорда – кіші «d» әрпімен белгіленеді.

VI басқыш – субмедианта (төменгі медианта), өйткені субдоминанта мен тоника аралығында орналасқан.

VII басқыш – жоғары көтерілуші кіріспе саты.

Тоника дыбысымен айқындалатын ладтың орналасуындағы биіктік дәрежесі тональдік деп аталған.

Тональдіктің толық атауы іштей екі компонентті сақтайды:

1) тониканың атауы;

2) ладтың атауы.

8-апта
Тақырыбы 8.

Аппликатура. Этюд. Гамма. Арпеджио. Аккорд

1. 
   Орындаушылық шеберлік үшін дұрыс қойылған аппликатураның маңызы;
   
2. 
   Этюд, гамма, аккорд пен арпеджиолар арқылы студенттің техникасының арттыруы
   

Этюд. Этюдты талдау кезде әр қолдармен жеке арнайы жазылған саусақтар мен жұмыс істейміз. Талдау кезінде студент барлық ұзындықтарды дұрыс санау керек, соң екі қолмен қосылып ойналады, бірден динамикалық белгілер мен жұмыс жасалады. Жұмыс кезінде этюдтың тексті жатқа жатталады. Этюд және гамма до мажор, ля минор техникалық тыңдауда тапсырылады.

Гаммалар. Аспаппен танысып болған соң гамма, аккорд, арпежиолармен танысуға кірісеміз. Жоспар бойынша бірінші семестрде до мажор, ля минор, өтіледі. Гамманы жаттаған кезде жеке-жеке қолдармен арнайы саусақтармен жұмыс жасаймыз. Жеке қолдармен дұрыс аппликатура қойылған соң екі қолмен екі октаваға ойнаймыз.

Арпеджио. Арпеджио жатталар кезде гамма аккорд сияқты жай темп те арнайы саусақтармен жеке-жеке қолдармен жатталады.

Аккордтар. Аккордтарды жаттаған кезде гамманың әдісімен жұмыс жасаймыз. Аккорд терең сенімді алынуы керек. Барлық дыбыстар бірге алынады.
9-апта
Тақырыбы 9

Динамикалық белгілер

1. 
   Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілері;
   
2. 
   Шығармаларда кездесетін динамикалық белгілерімен жұмыс жасау
   

Шығарманың мазмұны мен табиғи болмысы, орындаушылық ерекшеліктері мен дыбысты күшейту немесе азайту дәрежесі динамика белгілері (f- форте, Р-пиано, mf-меццофорте, mp-меццопиано, <-crеschendo, >-Diminuendo және т.б.) арқылы көрсетіледі. Шығармаларда кездесетін динамика белгілері мен жұмыс жасау.

Штрихтар

1. 
   Штрихтардың (legato, non legato, staccato т.б.) түрлері;
   
2. 
   Штрихтардың Қазақстан және шетел композиторларының шығармаларында орындалуы
   

Штрихтардың (legato, non legato, staccato т.б.) түрлері және олардың Қазақстан, шетел композиторларының шығармаларында орындалуы.

Полифониялық және күрделі формадағы шығармалар

1. 
   Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау;
   
2. 
   Оның композициялық құрылымын анықтау;
   
3. 
   Музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу;
   
4. 
   Жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтау
   

Бұл курстың репертуарының маңызды бөлігі -

• 
  қосымша дауыстық құрылысты халықтық-әндік полифония;
  
• 
  әсіресе би жанрдағы ескі пьесалар.
  

Күрделі формалы шығармалардың ішіне сонатина, вариация, соната, рондо жатады. Студент шығарманың әрбір бөлігін, элементін айыра білу қажет: неше бөлімді, қай формада.

Студенттердің музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды көркемдік эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі таныстырып отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.

Музыкалық шығарманы байыбына жетіп талдау; оның композициялық құрылымын анықтау; музыкалық материалдың мағыналық тұтастығына көз жеткізу; жекелеген бөлімдерінің арасындағы ұқсастық пен айырмашылықтарды анықтау. Шығармашылықпен жұмыс уақытында жоғарыда аталған тақырыптарды кеңінен қолдану.

Қазақстан және шетел композиторларының әр түрлі жанрдағы шығармалары

1. 
   Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту;
   
2. 
   Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау
   

Студенттердің музыкалық-көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды көркемдік-эстетикалық мазмұны жағынан сан алуан жаңа пьесалармен үнемі таныстырып отыру қажет. Оның әсері ерекше жоғары әрі ұтымды болады. әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.

Классик және қазақ композиторларынан қысқаша мәлімет. Композитордың өмірбаяны, шығармашылық мәліметі. Берілген шығарманың композитор шығармашылығындағы ролі. Шығармамен танысу.

а) мазмұны, шығарманың характері.

ә) тональдігі, формасы мен жазылу фактурасы.

Нотаны бірден оқу. Ансамбльдік орындау

1. 
   Музыкалық білімде нотаны бірден оқу маңызды аспектілердің бірі;
   
2. 
   Ансамбль
   

Музыкалық білімде нотаны бірден оқу маңызды аспектілердің бірі. Музыкалық тексті бірден оқу басты әдістемелікті қалыптастыру (музыкалық тексті талдау, көру арқылы алға озу т.б.). Ансамбль. Музыкалық шығарманы орындау үстінде студент басты назарын орындалатын партияның нота материалын оқып игеруге бағыттайды, оқытушы орындайтын партияның орындалуына назар аударып, шығарманың бірдей, үндес шығуын қадағалайды. Мұндай жұмыс процесінде оқытушы мен студент арасындағы өзара байланыстың арнасы кеңейіп, «біртұтас» дүниеге айналады, оқытушы мен студент музыкалық шығарманы игеру жолында бірге қадам жасайды.

Транспозиция. Әуен

1. 
   Транспозиция тәсілдері
   
2. 
   Әуен ұғымы
   

Транспозиция (латынша transposition – көшіру, орын ауыстыру) деп – музыкалық шығарманы қандай да болмасын бір интервалға жоғары немесе төмен, болмаса бір тональдіктен екінші тональдікке көшіруды айтады. Транспозиция яғни көшіру белгілі бір дауыстың не аспаптың характері мүмкіндігінде музыкалық швғарманың тесситурасы сай келмеген жағдайларда пайдаланылады.

Транспозицияның негізгі үш тәсілі бар:

1) берілген интервал бойынша транспозициялау – барынша кең жайылған әдіс;

2) хроматикалық жарты тонға транспозициялау;

3) кілттерді өзгерту арқылы жасалатын транспозиция қазір сирек қолданылады.

Әуен, гректің melodia - ән айту, өлең, ән, әуез сөзі.

Әуен – музыкалық шығарманың негізі болып табылады, ол жеке өзі көркем бейнені терең де жан-жақты көрсете алады. Әуен шығара білу – композитордың дархан дарыны.

Әуен және тақырып (тема) ұғымдарын ажырата білу қажет. Тақырып шығарманың бейнелік (образдық) мағынасының неғұрлым жарқын да көрнекі жақтарын топтастырады.

Әуендік қозғалыс бағытының әртүрлі құрылымдары ішінен барынша кең таралғандары:

1) интервалдық секірістерден тұратын әуендер;

2) әуендік толқынмен айқын көрінген әуендер;

3) бір ғана дыбысқа қайтып оралатын әуендер.

Әуен дамуының ең жоғары сатысы – оның шиеленісуі шыңы, кульминация – шың деген мағынаны білдіреді.

1. 
   СОӨЖ және СӨЖ тақырыптары мен мазмұны
   

1. 
   Өлшемдер.
   
2. 
   Такт. Затакт.
   

Жай, күрделі және аралас өлшемдерде ұзақтықтарды тәртіпке келтіріп топтастыру. Такт. Такті сызығы. Затакт (толық емес такт). Ұғымдарды білу.

1. 
   Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
   
2. 
   Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
   

1. 
   Тональдіктер.
   
2. 
   Музыкалық терминдер.
   

Музыкалық терминдер тапсырылады. Шығармадағы тоналдікті анықтау.

1. 
   Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
   
2. 
   Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
   

1. 
   Басқа халықтардың музыкалық аспаптары
   
2. 
   Қазақтың халық музыкалық аспаптары
   

Музыкалық аспаптармен танысу. Оқу-әдістемелік әдебиеттерден музыкалық аспаптар туралы түсінктер алу.

1.Қазақ энциклопедиясы

2.Закс К., Современные оркестровые музыкальные инструменты, пер. с нем., М., 1932

3. 
   Вертков К., Благодатов Г., Язовицкая Э., Атлас музыкальных инструментов народов СССР, Л., 1964
   
4. 
   Сарыбаев Б., Қазақтың музыкалық аспаптары, А., 1978
   

1. 
   Фортепиано аспабының шығу тегі;
   
2. 
   Аспап құрылысы
   

Фортепиано клавиатурасы ақ және қара клавиштерден тұрады. Ең төменгі (бас) дыбыстар клавиатураның сол жақ бөлігінде орналасқан. Дыбыстар біркелкі жоғарылайды. Әр кейінгі дыбыс алдынғы дыбыстан жоғарылау. Бір октавада 7 ақ, 5 қара клавиштен тұрады. Әр ақ клавиш өзінің аты бар. Қолданылған әдебиеттер:

1. 
   Әбдікәрімұлы Ә. «Музыка теориясының негіздері». – Алматы, 1993.
   
2. 
   Вахрамеев В. «Музыка теориясының негіздері» – М., 1983.
   

1. 
   Студенттің отырысы;
   
2. 
   Қойылым
   
3. 
   Педализация
   

1. 
   Бірінші топ жаттығулар жеке дыбыстардың аспапты басуынан тұрады. Дыбыстарды, жұмсақ қолдардың нәзік қимылымен 2,3,4 саусақтармен әр қолмен жеке ойнау керек.
   
2. 
   Екінші топ жаттығулар олар әр дыбысты әр түрлі октавада жеке қолмен ойнаудан тұрады.
   
3. 
   Үшінші топ қос ноталар мен жаттығуы.
   

1. 
   Коган Г.М. Работа пианиста. –М.; 1964
   
2. 
   Нейгауз Г.Г. Об искусстве фортепианной игры. –М.; 1987
   
3. 
   Об исполнении фортепианной музыки Баха, Бетховена, Дебюсси, Рахманинова, Прокофьева, Шостаковича: Сб. Статей/ Под редакцией Л.А.Баренбойма. – М., Л., 1965
   

1. 
   Дыбыстың үндестігінің дұрыс орындалуы;
   
2. 
   Музыкалық дыбыс қасиеттері
   

Музыкалық – көркемдік қабілеттерін дамыту үшін оларды көркемдік эстетикалық мазмұны жағынан сан-алуан жаңа пьесалармен үнемі таныстырып отыру қажет. Әр түрлі жанрдағы шығармалармен таныстыру, жұмыс жасау.