Публицистикалық шығармашылық негіздері


Отыншы Әлжановтың публицистикасы



бет9/25
Дата31.12.2019
өлшемі2,01 Mb.
#53907
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   25

Отыншы Әлжановтың публицистикасы
“Дала уалаятының газетіне” жиі жазып араласқан автор-дың бірі – Отыншы Әлжанов. Отыншы Әлжанов – ХІХ ғасыр-дағы қазақтың ірі қалам қайраткері, қоғам өміріндегі аса маңызды мәселелерді баспасөз бетінде үзбей көтеріп отырған көрнекті публицист. “ол 1873 жылы 12 тамызда Семей облысы Зайсан уезі Нарын болысына қараған №6 ауылда (қазіргі Ақсуат ауданында) туған. 1882 жылы Зайсан қаласындағы ер балаларға арналған бастауыш орыс-қазақ училищесіне оқуға қабылданып, оны 1887 жылы бітірген. Сол жылы Омбы қалалық мұғалімдер семинариясына емтихан тапсырып, оны 1890 жылы бітірген. Омбы округтік сотында бірнеше жыл тілмәш болып, Көкпекті қаласындағы мектепте басшылық қызмет атқарады. Сол кездерден бастап оқыту ісімен бірге, саясатпен де айналысады. Өзі туып-өскен Зайсан, Тарбағатай өңірлері мен оқыған және қызмет істеген Омбы, Ақмола өлкелерінің ел арасындағы сақталған ауыз әдебиет үлгілерін жинау барысында қазақ еліне үкімет тарапынан жүргізіліп отырған әділетсіздікті, озбырлықты өз көзімен көреді. Көргендерін қазақ және орыс тіліндегі басылымдарда жариялайды…” [143, 11-12 бб.].

1894 жылы “Дала уалаятының газетінің” 36-нөмірінде Отыншы Әлжановтың “Бақсылар, дуаналар” атты танымдық мақаласы жарияланды. Бұл тақырыпқа сонау 1862-1863 жылдары Шоқан Уәлиханов қалам тартып еді. Шоқанның “Қазақтардағы шамандықтың қалдықтары туралы” мақаласын Н.И.Веселовский 1904 жылы тұңғыш жариялаған болатын. Бұл мақаласында Шоқан қазақтардың наным, сенімдеріне жан-жақты тоқталып, тәңірі, шаман, отқа табыну сияқты ұғымдарға ғылыми дәйекті тұжырымдар айтқан болатын. Мәселен, шамандық туралы ол былай деген екен: “Шаманы почитались как люди, покровительствуемые небом и духами. Шаман – человек, одаренный волшебством и знанием, выше других, он поэт, музыкант, прорицатель и вместе с тем врач.

Киргизы (қазахи – Б.Ж.) шамана называют бахши [баксы], что по монгольский значить учитель, уйгуры бахшами называют своих грамотников, туркмены этим именем зовут своих певцов. Команы называли шамана кам, так называют его и теперь сибирские татары” [144, 302 б.]. Отыншы Әлжанов-тың мақаласы да қазақ арасындағы бақсылықтың алатын орны, оған сол кездегі көзқарас туралы тартымды жазылған. Кейбір баяндаулары Шоқан ойымен үндес, сарындас келіп жатады. Мәселен, “Бұрынғы өтіп кеткен шаман заманынан біздің қазақ халқының ойлаған ойында, ғұмырында әр түрлі рәсім қалды. Кәріп болып жүрген уақытта біздің қазақтар көп құдайлар бар, бұлардың бастығы тәңір деген деп білуші еді…

…Сол уақытта құдайлардың таңдап алған адамдары бақсылар деп білуші еді. Және сол уақытта төрелерден соңғы бақсы еді. Бақсылар тасаттық шалған малдарды бауыздап жүріп дәрігерлік қылушы еді. Бақсылардың сол күнгі қыла-тұғын нәрселері осы күнге шейін қалды” /ДУГ. 1894, №36/, – деп жазады. Мақалада бақсылардың “бұлтты күні ашу шақырып, құрыстап талып қалатыны”, “ән салып, дамылсыз өлеңдер айтып құдайға һәм дию, пері жындарға жалбары-натыны”, “сый берсе шәкірттеріне бата беретіні”, “қобызы, асасы, немесе домбырасы болатыны”, “Қорқыттың күйін, басқа да жын шақыратын күйлерді үйреніп алатыны”, “қара қой сойғызып, өкпесімен науқасты қағатыны, терісімен орап, немесе жалаңаштап шидің ішіне отырғызып, 40 шелек қайнаған жылы су құятыны”, “41 құмалақ салатыны”, т.б. қасиеттерін кеңінен толғай әңгімелей отырып, бақсылықтың ерекшеліктерін дәл көрсете білген. Кейінгі кездерде бақсылар-ға қазақтар көп иланбайтынын да жазған. “Шайқы-Бұрқы піріне табынатын” дуаналардың ерекшелігін де қызықты баяндайды. Жалпы бұл мақала аударылып “Киргизская степная газета” бетінде де жарияланады. Автор өзі көрген, ел ішіндегі наным-сенімдер туралы тартымды танымдық мақала тудырған. Шоқанның мақаласындай ғылыми тұжырым, талдауларға бар-мағанмен, ел ішінде бақсылық туралы айтылатын әңгімелердің басын құрастырып, жазып шыққан. Бір назар аударатын жайт – ХІХ ғасырдың аяғындағы халықтың бақсылыққа көзқарасы көрініс тапқан. Көп жұрт сенбейді, бақсылықты намыс көреді, күлкі етеді /ДУГ. 1894, №36/,– деп жазады автор.

1895 жылғы газеттің 11, 12 нөмірлерінде қазақ елінің әдет-ғұрпы, салт-санасы, ойын сауықтары туралы этнографиялық мәліметтер беретін “Қырдағы Рамазан айт” мақаласы жария-ланды. Бұл мақаланың да танымдық қыры мол. Әсіресе діни тақырыпты қозғағандығымен өзгешеленеді. Сондай-ақ мұнда қазақ халқының әдет-ғұрпы үлгілі баяндалады.

Мұсылмандықтың бес парызы туралы айтылуы, ораза айт мерекесін қырдағы қазақтардың тойлау рәсімдерінің жазылуы-ның тағылымдық жағы бар. “Айт деген сөз арабша қуаныш деген сөз-дүр. Ораза айт яғни оразаның қуанышы жыл сайын 11 я 12 күн ерте келіп тұрады” /ДУГ. 1895, №11, 12/, – деп басталған мақаланың құрылымындағы тартымды тұстары – айтты қазақтардың қалай тойлайтындығы туралы баяндалған.

Айтқа бауырсақ, шелпек нан, қымыз, айран даярланатыны, жаңа ай туғандығын көргендері ерекше қуаныш, бозбалалар-дың жүйрік аттарын жаратуы, жұрттың ерекше жасанып киінуі – бәрі-бәрі айтқа әзірліктің айқын көрінісін жайып салады. “Адамдардың сөйлескені, аттарының кісінеп, дүрсілдегені, түйелердің бақырғаны, қойлардың маңырап, иттердің үргенінің бәрі қосылып таңғажайып болып күңіреніп кетеді. Бұл күңі-ренгені алыс жайларға естіліп қазақтардың бек шаттық, қуаныштарын білгізеді…” /ДУГ. 1895, №11, 12/.

Намаз оқылады, бұдан соң шалдар шалдармен, бозбалалар бозбалалармен, қыздар қыздармен, жас келіншектермен жүріседі, топтанып ауыл-ауылды қыдырады – осының бәрі мәре-сәре қазақ халқының бәйге, балуан күрес, қыз қуу, көкпар сияқты ұлттық ойындарының әрқайсысының қалай өтетіндігі, шарттары мен талаптары, алатын жүлделеріне шейін жан-жақты көрсетіледі. “Мұндай тамашалар үш күн я мұнан да көбірек болады” /ДУГ. 1895, №11, 12/, – деп тамамдайды. Мақаланың қысқаша мазмұны осы. О.Әлжановтың айт мере-кесінің ертеде қалай тойланатындығын жазған мақаласынан бүгінгі күнде де алар тәлім, үйренерлік жайттар көп. Өсер ұрпақ өткеннің жақсысынан өнеге алып отырса керек. Дәл осы тұрғыдан келгенде, Әлжанов жазғаны - өмірдің өзінен алынған өміршең туынды деп бағалауымыз керек.

Публицист-Әлжанов әр мақаласында қоғамдағы болып жатқан әр түрлі оқиғаны нысан етіп, содан түйін, тұжырым жасайды. Өзінің автор ретіндегі ұсыныстарын білдіреді. “Же-тімдерге жәрдем қылмақтың мәслихаты” атты проблемалық мақаласында адам баласымен бірге жасап келе жатқан жетімдік проблемасына назар салады. Автор, “Қазақтар, О, рахымды жақсы адамдар!” /ДУГ. 1895, №13/ – деп барша қауыммен ақылдасады, кеңеседі, ой тастайды. Қазақ ішінде жүрген жетім балалардың ауыр тағдыры туралы толғанады. Публицистің ойынша, ауыл-ауылда қаңғырып жүрген, мал бағып жүрген, ата-анасы жоқ, қамқоры жоқ, ішерге асы, киерге киімі жоқ балалар бар. Соларды шетке қақпай ішке тарту керектігін айтады. Әйтпесе, олардан көргенді жақсы азамат шықпайды. Олар ұрлыққа, алдаушылыққа, жаман жолға түседі. Сондықтан да Россияның шаһарларындағы, басқа да алдыңғы қатардағы елдердегі сияқты жетім балалардың басын қосатын қамқорлық орталықтарын, қайырымдылық ұйымда-рын ашу керектігін мәселе етіп қояды. Оларға киіз үй беріп, соның ішінде жақсы молдаларды тартып ақысыз оқытса, жақсы алтыншы, күмісші, зергер, үйші, етікшілерді тартып сол өнерлерге үйретсе, жетім балалардан жақсы адамдар шығар еді /ДУГ. 1895, №13/, – деген нақты ұсыныс пікірін білдірген. Шын мәнінде бұл проблема қазіргі күнде де бар. Сонау ХІХ ғасырдың аяғында Әлжанов – публицист көтерген проблема әлі де күн тәртібінде тұр.

Газеттің 1895 жылғы 46 нөмірінде “Қазақтардың медресе ашқандары” атты проблемалық корреспонденциясы шыққан. Автор Омбы оязының бес би-болысы әрбір елден бір-бір медресе ашып, орысша, қазақша балаларын оқытқалы жатқанын естіп қатты қуанады. Сол қуанышымен қалың қазақ қауымымен бөліседі. “Байқап қарасақ, бұл Омбы оязының қазақтарының бұл ісі бірінші, бек жақсы жаһұт көрінеді. Кім-кімге болса да осы заманда өнер, ғылымнан артық нәрсе болмас. Өнер, ғылым білген кісі азбайды да тозбайды. Қай жерде қай уақытта болса да өнерпаз, ғылымы бар адамдар күнін көреді. Сол себепті біздер қазақ халқымызға ақыл қылып айтамыз, медресе салып, балаларын оқуға беруге. Қарындастар, ақыл тоқтатып қараңыздар, оқу білген жақсы ма, жоқ оқу білмей ақымақ болып жүрген жақсы ма?” /ДУГ. 1895, №46/ – деп оқырманның өзіне ойлы сұрақ қояды. Осы сұрақта үлкен мән бар. Публицист заман сауалын қоя отырып, бүкіл қазақты оқу-білімге үндеп, медресе салуға шақырады. Публицистің әр сөзінде мән-маңыз бар. “Шығатын шығынына қарамаңдар. Мал, дәулет ғылыммен табылады” /ДУГ. 1895, №46/, – деген байыпты, көпті көрген ақыл иесінің өсиетін айтады. Ал осындай шақырулар мен ойлы ұсыныстар дәл сол кезеңде керек еді. Публицистика қоғамдық пікір қалыптас-тырып қана қоймайды, нағыз публицистика іс-қимыл, әрекетке бастайды, – деген теориялық тұжырымдар дәл осындай мысалдарға айтылса қажет.

“Мал дертінің уақытында қазақтардың нанғыштығы” /ДУГ. 1895, №48/ мақаласында – қазақтардың көне наным-сенімдерін сынға алады. Малға топалаң, мәлік, жамандат індеттері келгенде қыр қазақтары ауызбен айтса жеткізгісіз, пайдасыз ырымдар жасағанының дұрыс емес екендігін ескертеді. Одан да мал фельдшерлеріне хабар беріп, дәрігердің айтқанын орындау керектігіне ақыл-кеңес береді.

“Ғылымға қарай тағы бір қадам” атты корреспонденция-сында да – көпшілікті оқу-білімге шақырады. “Өткен декабрьде Семейден отыз шақырым тұратын Ақкөл – Қызылкөл қаласында қазақ, ноғай болып бір медресе ашты. Онда балалар орысша, мұсылманша оқиды. Мұны байқау керек, Семей облысының ішінде орысша оқитын мұсылман медресесінің әуелі бұл, мұнан басқа жоқ” /ДУГ. 1896, №3/, – деп қуана хабарлайды. Әрі қарай осындай медреселерге дәріс оқитын молдалардың жоқтығын мәселе етіп көтереді. Оған шешім ретінде жоғарғы ұлықтар көмегін сұрайды. Және Омбыдағы учительский семинариядан бала оқытатын моллалар дайындап қазақ ауылдарына жіберсе деген өтініш айтады. Отыншы Әлжанов – өз көзі көрген проблеманы айтып қоя салмайды. Сол мәселені шешудің нақты жолдарын да көрсетеді. Бұл оқығаны мол, көргені көп, білікті, білімді публицистің жазу тәсілін аңғартады.

“Қазақ балаларын тәрбиелемек турасынан өсиет әңгіме-лер” атты көлемді мақаласында Отыншы Әлжанов қазақ ішін-дегі бала тәрбиесінің жеткіліксіздігін сынайды. “Нәрестелік пен кәміл толық жастық арасын тәрбие уақыты деп білеміз” /ДУГ. 1898, №13/, – деген тұжырымды ой айта отырып, егер мал күтіп, ата-анасын, өзінен үлкендерді сыйлап, құрметтеп, рәсімдер, заңдар бойынша жөн-жосық білсе болды – қазақтар бала тәрбиесі бітті деп есептейтінінің дұрыс еместігін көрсетеді. Ал әйел балалар мал сауып, тамақ даярлап, киім тігіп, үйді жығып һәм тігуін білсе, бұлардың да тәрбиесі бітті деп санау дұрыс еместігін айтады.

“Жас бала ұрпақпен тең. Жақсы жердің топырағына түскен ұрық өсіп-өніп шығады. Тастау, топырағы жаман жерге түскен ұрық күйіп, кеміп, қурап қалады. Баланың ата-анасы топырағы жақсы жермен тең, бала жерге шашқан ұрықпен тең” /ДУГ. 1898, №13/,– деп қазір де құнды, ескеруге тұрарлық бағалы пікірлер төгеді. Тәрбиенің: “дене тәрбиесі, әдеп-инабат тәрбиесі һәм ақыл-өнер тәрбиесі, дін”, – деп 3-ке бөлінетініне көпшіліктің назарын аударады, баланы жас кезінен осы үш тарапта тәрбиелеп өсіру керектігін, олар – ел болашағы екендігіне көңіл аударады. Мақаланың лейтмотиві – “Заманың түлкі болса, құм арлан тазы болып шалып қал” деп біздің бір мақалымыз айтады. Заманымыз жылдан-жылға тарылып, өрісіміз қысқарып, тынысымыз тарылып нашар болып бара жатырмыз, байқап қарасақ заманымыз түлкі болды. Мұны құм арлан тазы болып шалу керек. Қалайша?! Ғылымқор, өнерпаз, айлакер адам – құм арлан тазы. Кел қазақтар, балаларымызды жақсылап тәрбиелеп өсіріп, бұларды оқытайық!” – деп дүниенің кілті – оқу-білім екендігін тағы да жұрт есіне салады. Кезінде “Кел, балалар оқылық!” – деген Ыбырай ұранымен, “Ғылым таппай мақтанба!” деген Абай идеясымен сарындас нұрлы жол, жарқын болашақтың жол бастаушысының бірі – публицист О.Әлжанов екендігіне тағы көз жеткізгендей боламыз. Отыншы екі тілге бірдей жүйрік, білікті қаламгер болған. Өзі еңбекқор, көп жазады, жиі ізденеді. Оның “Билердің бітімдері. Бір үлкен съездегі билер ережесі”, “Мал дауы һәм бас кететін іс. Ереже” сияқты бүкіл елге арналған қаулы, құжаттарды қазақша-орысша жариялауы да елді басқарудағы газет рөлін көтереді. Сондай-ақ ережелердің әр бабына түсініктеме беріп отыруы қазақ даласындағы ел басқарудан, ұлттық құқықтық ілімнен білімінің зор екендігін көрсетеді

О.Әлжанов қазақ даласындағы әйел теңсіздігі мәселесін газет бетінде бірнеше мәрте көтерді. Оның “Қазақ қыздары”, “Осы уақыттағы қазақ ұрғашыларының көрген күнінің қайғы-қапалықта өткенінің баяны” мақалалары бір-бірімен мазмұн-дас, сарындас, идеялас публицистикалық шығармалар. “Қазақ қыздары” мақаласында ел ішіндегі қазақ қыздарының ауыр жағдайы, тұрмысқа ықтиярсыз шығатындығы, ата-анасының айтқанына көніп не жас балаға, не жасы ұлғайған шалға күйеуге шығатындығы сөз болады. Ал екінші мақалада қазақ әйелінің өмірі қорлық, зорлықпен өтетіні, өз сүйген жігітіне тұрмысқа шыға алмай бүкіл өмірі қуғында, қамауда өтетіні баяндалады. Осы себептен Дала уалаятындағы облыстардың әр түрлі мекемелеріне құдалық, неке турасынан арыздың көп түсетіндігі де тілге тиек болады. Қазақ қыздары іштей қайғы-қапасын өлеңмен сыртқа шығаратынына көптеген зар өлеңдер-дің текстерін келтіріп, көтеріп отырған мәселені нақты жыр жолдарымен аша түседі.

“Қазақ қызының бар арманы:// Дүниеде армансыз болар едік,// Күйеуге тиіп кетсек көңілімізбен”,– болып келеді.

“Ата-анам мал үшін мені сатқан,// Баласын іштен шыққан зар жылатқан” /ДУГ. 1894, №33, 34, 35/,– деген жолдарда да қазақ қызының ықтиярсыз тағдыры, ауыр халі жатыр.

О.Әлжанов жер-жерді аралап, ел аузынан ескі әдебиет үлгілерін жинаған. Оны құр жинап қоймай, ертегі, аңыз, әңгіме, хикая түрінде өңдеп жазып, газет бетінде жариялаған. “Алаша хан һәм оның баласы Жошы хан турасынан қазақ арасында бар сөз”, (1897. №13, 14, 18) “Танабай һәм Бабыр” (1897, №40-43) “Едігенің төресі” (1900, №47) “Байғыз” (1899, №30-40), “Қарға баласын “аппағым” дер, кірпікшешен баласын “жұмсағым” дер” (1899, №13), ”Төрешіден қалмайды айтушыдан қалады” (1899, №49), “Тақ Сүлеймен” (1899, №5, 6), “Құдайдың нақ сүйетін құлы” (1900, №17), “Түлкі мен тырна хикаясы” (1900, №48), “Біреу жамандық қылды деп өзің жамандық қылма, өз жамандығың өзіңе жетер” (1901, №11, 13), “Алдаркөсе мен жылан” (1901, №14), “Қарынбайдың хикаяты” (1894, №17), “Толағай һәм Бөрітастаған деген таулар турасынан бұрынғыдан қалған сөздер” (1894, №29), т.б. ертегі, аңыз, хикаяларда астарлап болса да заман шындығы айтылады. Бұл шығармалардың тәрбиелік, тағылымдық мәні өз құнын жоймақ емес. “Қазақтарға пайдалы кітаптар” (1894, №39) атты мақала-рецензияда Катаринскийдің “Букварь для киргиз”, “Первоначальный учебник русского языка для киргиз”, “Краткий русско-киргизский словарь” деген кітаптарына және Алтынсаринның “Қазақ хрестоматиясына” тоқталып, осы кітаптардың берер пайдасы туралы өз ойларын ортаға салады. Редакция тарапынан қысқаша түсінік беріліп, “господин Әлжанов. Ильминскийдің кітабын айтпай кетіпті” деп сын айтылыпты. Қалай десек те, ел ішінде жүріп, ел қамын ойлаған, ірі қоғамдық-саяси мәселелерді батыл жазған Отыншы Әлжанов – өз заманының озып туған публицисі екендігіне ешкім күмән келтірмесе керек. О.Әлжанов – газетке шыққан мақалаларына “А.О”, “О.А-ов”, “Найман”, “Орта жүз”, “Жазушы Әлжанов”, “Бабайбүркіт” деген бүркеншік аттарды пайдаланып қол қойғаны да белгілі болып отыр.


Рахымжан Дүйсенбаев – публицист
“Дала уалаятының газетінің” журналистік мектебінде шыңдалған, талантты публицистердің бірі – Рахымжан Дүйсенбаев.

Орыс зерттеушісі И.Лаптевтің ертеректегі кітабында ол туралы мынадай дерек келтіріледі: “Господин Дуйсенбаев – уроженец Каркаралинского уезда, Семипалатинской области. Как человек “образованный”, он не прочь иногда употребить иностранное слово (хотя сравнительно редько), он принад-лежит к числу и молодых киргизов – (казахов – Б.Ж.), стараю-щихся о чистоте языка литературного, обыкновенно испещрен-ного множеством арабских, сартовских, а еще более татарских слов” [145, с. 76]. “Рахымжан Дүйсенбаев және басқа бірнеше адам аудармашы әрі әдеби қызметкер болып істеді” [40, 38 б.]. “Генерал – губернатордың кеңсесінде аудармашы болып істеген Ешмұхамед Абылайханов, Дінмұхамед (Дінше) Сұлтанғазин мен Рахымжан Дүйсембаев (астын сызған біз – Б.Ж.) “Дала уалаятының газетінің” де аудармашылары болған” [135, 81 б.]. “Газеттің қазақ тіліндегі шығарушылары Дінмұхамед Сұлтанғазин, Асылқожа Құрманбаев, Рақымжан Дүйсенбаевтың жазғандарын редакциялық мақалалар деп қарауға болады. Үшеуі де қазақ баспасөзінің тарихынан елеулі орын алатын, ғалым, аудармашы болуымен қатар, газет бетінде халқымыздың мәдениеті, әдебиеті, тілі тарихы, шаруашылық мәселелері жөнінде деректі мақалалар жариялаған білімдар жандар. Бұл мақалалар қазіргі әдебиетіміз бен мәдениетіміздің тарихын зерттеушілер үшін құнды материалдар екені сөзсіз” [143, 14 б.]. Яғни Рақымжан Дүйсенбаев “Дала уалаяты газе-тінің” шығарушыларының да бірі болған, сол газет редакция-сында әдеби қызметкер болып қызмет атқарған. Газеттің 1895 жылғы қараша айындағы санында мынандай бұйрық тексі бар: “Семей болысының қазағы Рахымжан Дүйсенбаев генерал-губернатор кеңсесіне мемлекеттік қызметке алынсын, оның тегіне және біліміне қарай кеңсе қызметкерлерінің үшінші разрядына жатқызылсын”. Бұйрықта Р.Дүйсенбаевтың шені болмағаны да жазылған. 1897 жылдың 5 қаңтарында ол кіші аудармашылық қызметке тағайындалады [146, 153-154 бб.].

Оның “Атбасар оязындағы қазақтардың жаһатгерлігі” (1895, №44) атты корреспонденциясы ерекше тақырыпқа арналған. “Бұл ояздағы қазақтардың егін шаруасына айналысқанына көп болған. Осы уақытта астыққа бола олардан ешкім орыс қалаларына бармайды. Қайта артылған астықтарын қалаға өздері сатады. Бір жылда әлденеше мың пұт астық алатын егіншілер бар” /ДУГ. 1895, №44/, – деп басталған корреспонденцияда қазақ даласындағы жаңа кәсіп түрлері үлгі ретінде жазылады. Егіншіліктің қырдағы қазаққа берер пайда-сының мол екенін айта отырып, балық өсірумен айналысқан қазақтар да бар екенін үлгі етеді. “Байғара Отбайұғлы деген қажы Жалтырша деген көлге балық салып өсірейін деп ойлапты. Ауылдастары оны мазақ қылып күліпті. Бір жақтан 16 табан балық тауып алып, сол Жалтырша көлге салған екен. Биыл сонда табан балықтың сыймай жүргенін көріп ауылда-сының бәрі таң қалыпты. Осы күні қазақтар сонан балық аулайды. Нашарлар қысқы азыққа қалдырады. Әйтеуір көп адамға нәсіп болып тұр” /ДУГ. 1895, №44/, – деп әңгімелейді. Автордың негізгі ойы – қазақ даласында жаңа кәсіптермен айналысудан қымсынбау керек. Егіншілік, балықшылық деген де өнер екендігі. Бұл салалар халықтың шаруасын, жағдайын көтереді – деген тұжырым-түйін жасайды.

“Саудагерлердің қалайша қазақты жейтіні” (1895, №40) сын корреспонденциясы өмірлік нақты деректерге құрылған. Қыр қазағының қолында ақша болмайды. Бары – өсірген азын-аулақ малы. Қалаға киім алу үшін барған қазақтар ылғи сау-дагердің алдауына ілігетіндігін жазады. Лапкедегі пұлға (мата-ға – Б.Ж.) қызыққан қазаққа саудагер несиеге береді де, “Мы-салы, қол ақшаға 10 тиынға сататын кезін 25 тиыннан береді” /ДУГ. 1895, №40/, – деп ашынады қаламгер. Саудагерлер не-сиеге бердім деп 6-7 кез шытты 1 қойға айырбастай салатынын жазады. Бұл – әрине саудагердің арам кәсібі екенін сынға ала-ды. Қыр қазағы жуас, затқа қызыққыш, аңқау екеніне күйінеді.

Мақала соңында өзі көзімен көрген бір оқиғаны баяндайды. Екі атты бір жаяуды көреді. Екі атты – саудагерлер, жаяу – қыр қазағы. Қазақ 8 кез шыт алып бір қой бермек болған. Қойы жоқ болған соң бере алмайды. Ал саудагерлер алдындағы жалғыз сиырын қуып кетпек болады. Енді осының ақ-қарасын анықтауға момын қазақты биге апара жатыр. “Би саудагердің тамыры шығар, оның ісін орнына келтіреді ғой” /ДУГ. 1895, №40/, – деп қынжылады автор. Былай қарасақ жай ғана, күнде болып жатқан оқиға сияқты. Бірақ публицистің көтеріп отырған мәселесі – қоғамның үлкен дерті, ол әділетсіздік дерті. Қалың қазақтың бәрі де саудагердің тұзағына түскен заманнан шығудың жолын іздейді. Оқырманға ой салады. Әділдігін айтады. Пікір қалыптастырады. Публицистің қолынан келер ісі де – сол.

“Дала уалаятының газетінде” қызмет істеуі Р.Дүйсенбаев үшін үлкен мектеп болды. Газетте Шоқан, Ыбырай, Абай салған ағартушылық дәстүр ашық жалғасын тапты. Сол кезде өзін ағартушы-публицист ретінде елге танытқандардың бірі де осы – Рахымжан Дүйсенбаев еді. Ол “Харіп турасының сөзі” (1897, №10) атты көлемді мақаласында қазақ жазбасы мен оны дамыту жолдары туралы салмақты пікір айтты. “…Араб жұртының харпін ешбір қазақшаға түзетпей сол жұртта қалай жазылса, сол бойымен алған еді. Және де бұл араб әліпбиінің қазақ сөздерін жазуға толық емес көп кемдігі бар һәм қайсы бір харіптері керексіз артық екені де оқу білетіндерге белгілі” /ДУГ. 1897, №10/, – дей келе араб харпімен жазудың дұрыс еместігін, қазақ тіліндегі 12 дауысты харіптердің қамтыл-майтындығын дәлелдейді. “Араб әліпбиінде қазақ тіліне кемдігі, шатағы бар. Харіптері басында бір түрлі жазылады, аяғында, ортасында әр қилы болып, баланың басын қаты-рады”,– деп шын қиындықтың шетін шығарады. Ал сауатты ел болу үшін ең алдымен қазақ үшін оңай қылып түзетілген харіп керек екенін алға тартады. Бұл басты мәселе екенін: “Әліпби шықпай тұрып ғылым, білім жоқ. Онсыз бола алмаған. Әліпби шыққаннан кейін ғылым, білім де шықты” /ДУГ. 1897, №10/, – деп нақты тарихи дәлелдермен Ағылшын, Француз, Италия, Германия, Испания, Америка халықтары әліпбиін мысалға келтіріп көрсетеді. Публицист өз ұстанымында Дінмұхамед Сұлтанғазин ұсынған қазаққа оңайлатылған орыс әліпбиіне көшу керектігі туралы пікірді жақтайды. ХІХ ғасырдың аяқ шенінде сөз болған бұл мәселе әлі де өзекті. Ы.Алтынсарин, Д.Сұлтанғазин, Р.Дүйсенбаевтар ұсынысы қабыл болып, кириллица харпіне жұртшылық түгел көшті. Бұл біздің ғылым, білімнің дамуына оң ықпал еткенін қазіргі өмірдің өзі көрсетіп отыр. Дәл осы ретте, Р.Дүйсенбаевтың: “Егерде біз өз көшімізге қарай шамамыздың келгенінше ескі әліпбиді жетпегенін қосып түзетсек, аз-мұз қате кетсе соңына бір ғұлама шыға келсе түзетер, онша тілден көп білмесек те үлкен қателер бұл турадан кете қоймас” /ДУГ. 1897, №10/, – деген тұжырымының дұрыстығын заман ағысы көрсетті.

“Қазақ халқының өнер оқуын біле бастауы” (1898, №15) мақаласы алдыңғы ойдың жалғасы іспеттес. Мұнда Орынбор, Торғай облысында, Қостанайдағы әйел балалары оқитын прогимназия, Шымкентте, Әулиеата оязына қарайтын Қарақыстақ елінің қазағы Нұрмамбет Бақыұғлы, Тапқан елінің биі Әлімбек Бөкенұғлы мектеп-медресе ашуға күш салып жатқандығын қуана хабарлайды. Бұл – ХІХ ғасырдың аяғындағы оқу-білімге сусаған халықтың өмірін көрсететін айнадай деректер. Автор қазақтың ішінде әлі де мектептердің аздығын айта келіп, “Анық өнер, білім оқулары оқылады, жетіліп оқыған учительдермен жақсылап салынған школда” /ДУГ. 1895, №15/], – деп тура жолды нұсқайды. Өнер, білім оқу деген тек шариғат жолын білдіретін құранды ғана оқу емес, “кен қазу, егін салу, ағаш өсіру, билік айтып тергей білу, сондай дүниеге керек істі білу турасы”, – деп жаңа бағыттағы мектептер ашуға шақырады, мектеп ашқандарды бүкіл халыққа үлгі етіп көрсетеді. “Қазақтың нанғыштығы” (1896, №2) мақаласы қазақтың ырымшылдығы мен сенгіштігі туралы жазылған. Бұл бір ерекше тақырыпты қозғайды. Қараңғы-лықтан, білместіктен ұйықтама (летаргиялық ұйқы), талма ауруларымен ауырған адамдарды тірі күйінде жерге көмудің орын алатындығын қынжыла баяндайды. Қарқаралыда бір Қойбағар деген кісінің қабірінен күңіренген үн шығады, иттер үреді, сонда да қазып алмайды. Қыр қазақтары Зайсан уезінде бір биді көміп жатқанда, күңіренген үн шығады, оны бүкіл ел, тіпті ішінде ер жеткен өз баласы да тастай қашады. Алтынсарыұғлы Ибраһим айтқан 1875 жылы болған бір оқиғаны да баяндайды. Онда да бір әйелді тірідей көміп, баласы жылай беріп, ақыры ешкім бармай Ыбырайдың өзі көрден қазып алса, шынымен әйел тірі болып шығады. Бірақ бір күннен кейін жантәсілім етеді /ДУГ. 1896, №2/.

Осы нақты өмірде болған жайларды мысалға ала отырып, Рахымжан Дүйсенбаев қазақтарды сондай сұмдықтардан сақ-тандырады. Адамның тірі екендігін білдіретін бірнеше белгі-лерді санамалап жазады. Надандықтан арылып, кейбір ауыр-ған, талып қалған, шала-жансар адамдарды тірідей көмбеу ке-ректігін қал-қадерінше түсіндіреді. Кейбір адамның бір-екі күннен соң, не 10 күнге шейін сауығып кететіндігін айтып, көрде дауыстаған адамды құтқару керектігіне сендіреді. Пуб-лицистиканың бір мақсаты – сендіру, иландыру екені белгілі. Бұл публицистикалық мақаланы оқыған адам ақиқатқа сен-беске лажы қалмайды. Көрген – білгені аз, нанғыш халық үшін мұндай мақалалардың дер кезінде өз пайдасы болған да шығар.

Р.Дүйсенбаев қазақ халқының ұлт ретінде дамуының және жер бетінде сақталып қалуының негізі – дамыған, алдыңғы қатарлы экономикада деп білді. Оның “Мал шаруасы осы бойында тұрғанда қазаққа пайдалы ма?” (1889, №2, 5, 18) атты тақырыптағы циклды публицистикалық мақалалары қоғамды әлеуметтік зерттеудің негізінде жазылған. Автордың ойынша, әрі таптық, әрі отарлық қанауға ұшырап отырған қазақ халқын басқа ұлттар қатарына ешкім де жеткізбейді. Халықтың өзі шын талаптанғанда ғана, жақсылыққа қол жеткізеді. Көшпелі-ліктің салдарынан заман ағысына ілесе алмай келе жатқан қазақ халқы отырықшылыққа бой үйретуі керектігін айтады. Отырықшы болайық, бір жұтта малдан айырылып қалмас үшін, қысқы азықты жазда дайындайық, қора салайық, арзанға кетпесін десек – малдың тұқымын жақсартайық! Малдан алынатын өнімді өзің өңдеп, ұқсата біл /ДУГ. 1889, №3, 5, 18/. Дүйсенбаев – публицист елін осындай іске көшуге, бар ынта-жігерімен шақырады.

“Волостнойлардың һәм оязный мекемелердің почтовойла-рына лау мінгізуді қойғызғаны турасында” (1895, №45) деген мақаласында: “Мәселен лауға кедейдің жалғыз атын алып кетеді. Бір-екі айда атыңның басын қайтарып алсаң жақсы, әйтпесе ол да жоқ. Мен осындай әдіспен 250 ат жинап алған болысты білемін” /ДУГ. 1895, №45/, – деп ашына жазды. Осы сияқты ұлықтардың әділетсіздігін “Қырда билет бергенде қылатын қысым” деген сын корреспонденциясында да жазып, қарапайым халықты алдаушы алаяқтарды әшкереледі. Қорған-сыз, момын, жуас, кедей жұрттың атынан сөйлеп, жоғын жоқтады, мұңын мұңдады.

“Қазақ арасында жылқы ұрлауды қойғызу туралы” (1896, №42), “Қырдан келген хабарлар” (1895, №32) деген мақалаларында барымта, ұрлық сияқты керітартпа кеселдің, ел арасын бұзып, ірітетін, ауыз бірлікке жеткізбейтін пасық әдеттер екенін ащы сынға алады. Осы тектес “Ұрылар туралы тағы бірнеше сөз” (1899, №28) деген мақаласында: “Науқас адам ауруын айтады”, – біз, қазақтар, сонымызды айтамыз, ылғи партия болып жіктелетінімізді, барымтаны айтамыз. Барымта қазақтың қазіргі өмірінің басты кеселдерінің бірі… Қазақта барымтаның жойылмай келе жатқандығын мен мынамен түсіндіремін. Барымтаны кім жасайды? Даланың күштілері – болыстар, билер, старшындар тағы басқа сондай ықпалы жүретін бай адамдар жасайды. Олар өздері ұрлама-ғанмен қолдарына ұры ұстайды, барымта малын иемденеді. Күштілер қолдамаймын десе, жай қазақтың бір де біреуі барымтаға бармас еді. Барымта қазақтың ұлттық әдеті емес, ол – бай- шонжарлардың, болыс-билердің шығарғаны, әлдінің әлсізге көрсеткен қыспағы” /ДУГ. 1899, №28/. Бір қызығы – түсініктемеде редакция мақала авторымен келіспейтіні көрсетіліп, басқалардың бұл мәселе жөніндегі пікірлерін жіберуі сұралады. Публицист – Дүйсенбаевтың шындықты айтуы ел басқарып отырған ұлықтардың шымбайына батып кетсе керек. Р.Дүйсенбаев қай мәселені қозғаса да, қай тақырыпты қамтыса да жеріне жеткізе жазады, ащы тілмен, өткір ойлармен, ақиқаттың алдаспанымен кемшілік атаулыны тіліп түседі. Бұл оның батылдығын көрсетіп қана қоймайды, ел ішіндегі қиюы кеткен қисынсыз жайттарды көрген соң қайнап шыққан ыза-кегін аңғартады. Публицист Р.Дүйсенбаевтың ақжарма ойлары – өз заманының үні, сол замандағы халықтың тілі екендігін байқаймыз.

Ол ертегі мысалдар жазып, қазақ өміріне бейімдеп жариялауы арқылы да қоғамдық пікір қалыптастырып отырды. “Қайырымсыз патшадан қулығын асырған уәзір туралы” (1895, №31), “Түйе, түлкі, қасқыр, һәм жолбарыс” (1896, №43) атты ертегілерінде ақылдының күштіні жеңгендігі туралы, қорқау-лық пен жауыздық, жасырын зымияндық жайында сөз қозғай-ды. “Дала уалаятының газеті” бетінде білікті жазушылардың ертегіні көптеп жазуында үлкен мән бар. Қазақ оқығандары ертегі, мысал арқылы астарлап болса да Патшалық Ресейдің отаршылдық саясатын, бейбастақ әрекеттерін сынға алып отырады. Бұл елге өз ойын жеткізудің бірден-бір төте жолы болатын. Р.Дүйсенбаевтың да ертегі, мысал жазуының басты себебі – сол. Оның ертегілерін шартты фельетонның ертегі түріне жатқызуға әбден болады.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   25




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет