Р. Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының 1 курс докторанты М. Т. Шоинжанова Тел: 8 705 787 61 47

Мақалада қазақ әдебиетіндегі үнді тақырыбының ежелгі дәстүрлерімен әдебиетаралық байланыстар орнатудың ішкі заңдылықтарын ашып, екі халық әдебиетінің типологиялық ортақтығы мен өзгешелігін, сонымен қатар көркем аударма ерекшеліктері мен қазақ-үнді әдебиеттерінің ерекше аспектілері анықталады. Екі жақты әдеби байланысты зерттеу қазақ әдебиетіндегі үнді тақырыбын тереңірек аша түседі.

Статья посвящена определению места и роли тем древних индийских традиций в казахской литературе, установления внутренних закономерностей межкультурной коммуникации. Рассмотрены и охарактеризованы проблемы типологической общности, отличий и сходства литературных произведений казахского и индийского народа. Автор пытается систематизировать особенности литературного перевода и конкретные аспекты казахстанско-индийской литературы. Знание и изучение литературного насления углубляет литературные и культурные взаимосвязи и взаимоотношения Казахстана и Индии.

The Article reveals the ancient traditions of Indian theme in Kazakh literature, internal pattern of the establishment of the intercultural communication and the definition of the typological commonality, distinctiveness and resemblance in the two nation’s literary works. The features of the literary translation and the particular aspects of the Kazakh-Indian literature were defined as well. The study of the bilateral literal relationship deepens the Indian theme in Kazakh literature.

Кез-келген ұлттық әдебиет өзінің даму жолында басқа ұлттардың әдебиеттерімен түрлі байланыстар жүргізіп, бір-біріне әсер ету, тәжірибе алмасу арқылы мазмұндық-пішіндік толықтырулар мен өзгертулер ене отрып үнемі дамып отырады.

«Түркілік» кезеңнен басталатын түркі-үнді, қазақ-үнді әдеби байланыстарында жоспарлылық, белгілі бір дәрежеде жүйелілік орын алмаса да, қазақ-үнді әдеби байланыстарында күрделі құбылыстар мен сапалық алмасу-өзгерістер айтарлықтай болды деуге болады. Жоспарлылық, жүйелілік болмаса да, қазақ-үнді әдебиеті ішкі және сыртқы факторлардың арқасында түрлі формада байланысқа түсті. Қазақ әдебиеті Үндістанда, үнді әдебиеті Қазақстанда өзінің аудармашылық өмірін бастан өткізіп жатты. Екі елдің бір-бірінің әдебиетіне деген қызығушылығы кәзір де күннен-күнге өсіп келеді.

Қазақ-үнді әдеби байланыстары әр кезеңде әртүрлі сипатта болды. Бұл байланыс сонау Бабыр заманынан бұрын, түрік-үнді байланыстары кезеңінен бастау алады. Ортағасырлық кезеңде елеулі үрдісте дамыған екі елдің әдеби байланысы, кейін кеңес заманында біршама жаңа сипатта, жаңа мазмұнда дамиды. Қазақстан тәуелсіздік алған қазіргі кезеңде тарихи-қоғамдық жағдайдың өзгеріп, екі әдебиеттің идеялық-эстетикалық мазмұнының өзгеруінен қазақ-үнді әдеби байланысы жаңаша қарқынмен даму жолына бет алды.

Дегенмен, Қазақстанда үнді әдебиетінің тарихы мен жекелеген ақын-жазушылар шығармашылығын арнайы зерттген жұмыстар жоқтың қасы. Есесіне Ресейде үнді әдебиетінің тұтас тарихын, жеке ақын-жазушылардың өмірбаяны мен шығармашылығын арнайы зерттеген ғылыми еңбектер молынан табылады. Мұнда тіпті Үндістандағы жекелеген тілдерде жазатын ақын-жазушылардың шығармашылығына арналған зерттеулер бар. Мысалға, урду әдебиеті, тамил әдебиеті, малаялам тіліндегі әдебиет деп жеке-жеке қарастырады. Қазақстанда үнді әдебиетін зерттеу әлі қыруар жұмыстың бар екенін көрсетеді. Үнді қаламгерлерінің жеке шығармашылық лабораториясын зерттеп, екі әдебиеттің шығармаларын әлем әдебиетімен тұтастыра қарастыру, әдебиет мәселелеріне арналған монографиялық еңбектер жазу – үнді-қазақ әдеби байланыстарының нығаюына септігін тигізері сөзсіз. Бұл ұзақ уақытқа дейін күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі болмақ.

Осы күнге дейінгі әдеби байланыстарға негіз болған материалдарды жинақтап, жүйелеп, саралау арқылы ғылыми айналымға енгізу, қазақ-үнді әдебиеттері байланыстарының сипатын анықтау, қазақ әдебиетіндегі үнді тақырыбын ашу жұмыстың өзектілігін танытады.

Осы уақытқа дейін үнді әдебиеті туралы арнайы толыққанды зерттеулер болмаса да, бұл жағдай қазақ-үнді әдеби байланыстарын жоққа шығармайды. Себебі, әр әдебиеттің қайнар көзі болып табылатын фольклорда түрлі ұқсастықтар мен ауыс-түйістерді байқауға болады. Сонымен қатар, сонау Мұхаммед Захир әд-дин Бабыр (1483-1530) заманынан түрлі тарихи жағдайларға байланысты орнаған екі ел арасындағы қарым-қатынастар әдебиет саласында да өз ізін қалдырмай қоймады. Бабырдың «Бабырнамасы» ортағасырлық Үндістанды көз алдымызға әкелсе, Бирунидің «Үндістаны» өз заманындағы поэзия жағдайымен, оның теориялық қырларымен таныстырады. Ал М.Х. Дулатидің (1499-1551) «Тарих-и Рашиди» атты еңбегі жоғарыда аталған кітаптардың жалғасы іспеттес. Өмірлері мен тағдырлары Үндістанмен өрілген жазушылардың қалдырған еңбектері кейінгі ұрпақ үшін аса маңызды және құнды мұра болып табылады. Аталған ақындардың жандардың кітаптарында бәйіт, рубаи, мәснави сияқты өлең маржандарын кездестіруге болады. Тағдырлары түрлі тауқыметке толы өмір прозасын да олар поэзия құдыретімен жеңе білді.

Екі елдің әдебиеттерін бір-біріне таныстыру, сөзсіз, аудармадан басталатыны белгілі. Әдебиетаралық байланыстың қалыптасуы мен дамуында аударма мәселесінің орны зор. Сондықтан бұл арада ақын Әубәкір Нілібаевты атаған жөн. Ол ұзақ жылдары тер төгіп, «Махабхарата» мен «Рамаяна» дастандарын аударған. «Жас қазақ» газетіне берген сұхбатта Ашок Мукерджи мен Мұрат Әуезов қазақ-үнді қарым-қатынастары туралы әңгімелей келе, Ашок Мукерджи Рабиндранат Тагор ағылшын тіліне аударылуы арқылы әлемге танылды, 1912 жылы жазған «Гитанжали» дастаны үшін Нобель сыйлығын алғанын айтады. Оның пікірінше, Абайдың (1845-1904) өз заманында жете танылмауы аударма мәселесіне байланысты: «...Орыс тілін дүниенің кілті таныған, «қалың елім, қазағым, қайран жұртым...» деп жүрегінің жасын сорғалатып, халқын әлем елдерінің қатарына қосуды армандаумен өткен ұлы Абайдың Тагор сынды күллі дүниенің жүзіне танылмағаны – өз заманында сауатты аудармашының болмағанынан. Әйтпесе, Абайдың өз ұлтына деген ықпалы Рабиндранат Тагордан бір мысқал кем емес еді. Осы орайда біздің тілшілер мен әдебиетшілердің алдында Абай мен Тагорды қатар зерттеу міндеті тұр» [2, 9 б.].

Ұлттық әдебиеттерді салыстырмалы түрде зерттеушілердің бір қатар еңбектері үлкен сұранысқа ие болды. Олар: Д.Дюришин, А.Дима, Г.Вайда, т.б. зерттеуіміздің негізіне М.Бахтиннің, В.Жирмунскийдің, И.Д. Серебряковтың, Е.П. Челышевтың, Е.Я. Калинникованың, П.А. Гринцердің, Г.Д. Гачевтың және тағы басқа ресейлік ғалымдардың еңбектері алынды. Сонымен қатар, зерттеудегі мәселелерге қатысты жаңа ой-тұжырымдарды отандық ғалымдар С.Қирабаевтың, Ө.Күмісбаевтың, С.Қасқабасовтың, Ә.Дербісәлінің, С.Северцев, Б.Мамыраевтың және тағы басқа зерттеушілердің еңбектерінен кездестіруге болады.

Үнді әдебиетінің қазақ әдебиетімен байланысқа түсу тарихын, оның негізгі кезеңдерін, ерекшелігін баяндамас бұрын, әлем әдебиеті тарихында үнді әдебиетінің орын алуы, оның әлемдік деңгейде алғаш таныла бастауы туралы сөз еткен жөн.

Үндістан халқы бүкіл тарихи даму бойы әлемдік мәдениеттің түрлі салаларына аса қомақты үлес қосты. Үнді мәдениеті – төрт мыңжылдықтан аса уақытты қамтитын ұзақ процес нәтижесі. Оның маңызды бөлігі әдебиет болып табылады. Үндістан халықтары әлем әдебиетін үлкен гуманистік және көркемдік мәні бар ескерткіштермен байытты.

Үндістан халықтарының әдеби шығармашылығы туралы алғашқы мәліметтер грек және рим ескерткіштерінен бастау алады. Бұл Александр Македонский жорығын баяндауға қатысты ескерткіштер. Көнеүнділік әдебиет эллинистік Менандр патшасы мен буддистік Нагасена данышпаны арасында болған философиялық диалогқа құрылған «Милинда паньхо» («Милиндр патшаның сұрақтары») сияқты ескерткішті сақтап қалған.

Біздің эрамыздың І мыңжылдығы әдеби және мәдени қатынастың жаңа формаларын белгіледі. Бұл – аударма саласы. Оның ғажап үлгісі, санскриттен пехлевиге аударылған – «Панчатантра».

Әдеби байланыстарда және шығармаларды, сюжет пен образды таратуда түрлі діни қауымдастықтардың рөлі маңызды болды. Кейінірек Үндістан халықтарымен тарихи ассимиляцияға түскен (ең алдымен солтүстік-батыста) арабтар және исламды үгіттейтін басқа халықтар белгілі бір фольклорлық және діни-әдеби дәстүрді алып келеді.

Орта ғасырлардың әлеуметтік-саяси жағдайлары мәдени және әдеби байланыстарды қиындатады. Сондықтан сол уақыт саяхатшыларының жазбаларынан, Шығыс халықтарының, соның ішінде Үндістан халықтарының әдебиеті туралы дұрыс мәлімет алған дұрыс болар еді.

Ұлы географиялық ашулар дәуірі, содан туындаған тарихи өзгерістер еуропалық державалар отарындағы елдердің тіліне және рухани өміріне практикалық қызығушылық тудырды. Миссионерлер утилитарлық мақсаттарда Үндістан халықтарының діни әдебиетін зерттеуге тырысты. Олардың шығармалары мен жазбаларында веды, пураны туралы, философиялық және экзегетикалық әдебиет жәйлі, эпос, мифология, иконография жайында алғашқы мәліметтер пайда болады. Голландиялық миссионер А.Рогер ХVІІ ғасыр ортасында үнді ақыны Бхартрихариді (VІІ ғ.) Еуропаға таныстырды. А.Рогер оның қысқаша өмірбаянын алғаш жазып, еуропа ғылымында үнді әдебиеті туралы жұмыстарға бастау салды.

ХVІ – ХVІІІ ғасырлар миссионерлері еуропалық қоғамды Үнді халықтарының мәдени және әдеби құндылықтарымен алғаш таныстыруда үлкен рөль атқарды. Осылай Үнді әдебиеті әлем халықтарына таныла бастады.

Үндістан әдеби процесінің құрылымы көпқабатты. Оған ассам, бенгал, гуджарат, каннар, малаялам, маратх, орий, панджаб, синдх, тамил, телугу, урду және хинди тілдеріндегі ұлттық әдебиеттер кіреді. Тәуелсіз Үндістан елдері мәдениетінің демократиялық жағдайларда дамуы Сахитья Академи (Үндістан Республикасының әдеби академиясы) таныған бходжпур, догр, конкан, майтхил, манипур, раджастхан тілдеріндегі әдебиеттердің қайта өркендеуіне септігін тигізді. Санскрит әдебиеті – Үнді халықтарының біріккен әдеби тәжірибесінің нәтижесі, ортақ жетістігі. Ағылшын тілді әдебиет Үнді халықтарының көпғасырлық бай әдеби тәжірибесі мен Батыс әдебиеті жетістіктерінің синтезі іспеттес. Қазіргі көптілді Үндістан халықтарының күрделі ұлттық интеграция процестерін бастан кешіруінде, халықтардың рухани өміріндегі жалпыға тән белгілерді күшейтуінде жалпы үнді әдеби процестің рөлі ерекше.

Әдеби өзара байланыстың мерзімдігі екі халықтың саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік өзара байланыстың тарихымен тығыз байланысты келеді. Халық ауыз шығармаларының жалпы мотивтері, сюжеттері және қазақ пен үнділердің көне әдеби ескерткіштері кейінгі қазақ әдебиетіндегі үнді тақырыбының алғышарттары болып табылады.

Б.э.д. І ғасырда Кашмирге жақын көшпелі сақтар мемлекеті үлкен жорықтар ұйымдастырады. Осыдан бірнеше иеліктер пайда болды, олардың ішіндегі ең ірісі Үнді-сақ патшалығы еді. Бірақ б.э. І ғасырдың екінші ширегінде Парфиядан аса ірі мемлекет бөлінеді. Бұл мемлекет бүкіл үнді-сақ территориясын жаулап алды. Осы мезгілден сақ-үнді, үнді-түрік, қазақ-үнді байланыстары басталады. Елдер арасындағы әр байланыс, мейлі соғыспен басталсын, мейлі бейбіт жолмен болсын, өз кезегінде халықтар арасындағы түрлі байланыстарды тудырады. Ол барлық салаларды қамтиды: мәдениетті де, саясатты да, өнерді де, әдебиетті де. Сондықтан да, біздің үнділермен байланысымыз сонау сақтардан бастау алатыны белгілі жағдай.

Әр әдебиет халық ауыз әдебиетінен, яғни фольклордан өсіп жетілетіні заңдылық. Сондықтан халықтар арасындағы әдеби байланыс та бұл саланы айналып өте алмайды. Көне мемлекеттер мен елдер арасындағы мәдени ауысулар сонау ескі дәуірден бастау алады. Қазақ фольклорында Үндістанның дүниежүзіне белгілі ескі дәуірде дүниеге келген бірқатар шығармаларының сюжеттерін кездестіруге болады. Мысалға, атақты үнді «Калила мен Димна» шығармасының сюжеті негізінде құрылған біраз ертегілер бар. Олардың көбі «Панчатантра», «Хитопедаша», «Шукасаптати» сияқты үнді жинақтарына негізделген. Жоғарыда аталған «Калила мен Димна» шығармасының қазақ халық ауыз әдебиетімен байланысы туралы, оның қазақ әдебиетінде көрініс беруі туралы А.Сейтқұлова өзінің «Калила мен Димна және оның қазақ халық ауыз әдебиетімен байланысы» атты мақаласында [3] сөз етеді. Зерттеуші «Калила мен Димна» сюжеттері Дулат Бабатайұлының, Майлықожаның, Мәделі Жүсіпқожаұлының, Шөженің мысал өлеңдерінде көптеп кездеседі дейді де, сол шығармаларды атайды. Парсы дидактикасының үлгісі болып есептелетін «Калила мен Димна» үнді «Панчатантрасынан» бастау алады. «Панчатантра» аңдар патшасы арыстан мен Каратаке және Даманаке деген екі шүйебөрі туралы әңгімеден басталады. Ал Калила мен Димна аталмыш аттардың арабша аударылуы. Көптеген халықтардың фольклорында осы «Панчатантрадан» «көшпелі» сюжеттерді байқауға болады. ХVІ ғасырдың соңында ұлы моғол патшасы Акбардың (1556-1605) уәзірі Абу-л-Фазл «Калила мен Димнаның» бір жазбасын қарастырып, өзінің еңбегін «Ийар-и даниш» атайды. Бұл шығарма урду және хинди тілдеріне аударылады.

Жоғарыда аталған «Панчатантра» («Бес бәйіт») туралы С.Талжановтың «Аударманың арнаулы тарихынан» атты мақаласында да айтылған [4]. Мақалада автор қазақ әдебиетіндегі аударма мәселесін қозғай отырып, кітаптың аударылу мәселесіне кеңінен тоқталған. ІІІ ғасырдағы шығарманы VI ғасырда иран тіліне дәрігер Барзуя аударды. VIІІ ғасырда «Калила мен Димна» деген ат қойып, араб тіліне Әл-Мукаф ұлы Абдулла тәржімалады. Қазірде соңғы нұсқа қалған [4]. Осы ретте айта кететін жәйт – шығыстанушы Ә.Дербісәлінің пікірінше, С.Талжанов мақаласында «Әл-Мукафә ұлы Абдулла» деп тәржімашының атын қате жазған. Дұрысы – Абдулла ибн әл-Муқаффа» дейді.

«Панчатантраға» «Махабхаратаның» үш тарауы кірген. Е.Э.Бертельстің айтуынша, бұл үш тарау «Махабхарата» эпосының 12-кітабынан алынған.

С.Талжановтың аталмыш мақаласында «Калила мен Димнаның» басқа тілдерге тәржімалануы туралы төмендегідей мәліметтер берілген: «Калила мен Димнаның» парсы тіліндегі аудармасын 1144 жылы Низамидин Әбу-л-Меали Насураллах қайта жазған. ХІІ ғасыр басында араб тілінен еврей тіліне Рабби Иоэль аударды. 1263-1278 жылдары Иоан Капуанский «Адам өміріне өсиет» деген атпен латын тіліне аударған [4].

Ортағасырлық энциклопедист Әбу Райхан әл-Бирунидің ортағасырлық түрік-үнді әдеби байланыстарында алатын орны ерекше. Махмұд Ғәзнауи сұлтанның тұсында Ғазниде өмір сүрген әл-Бируни Махмұдпен бірге Үндістан жорықтарына қатысып, онда бірнеше жыл өмір сүрді. Өмірінің келеңсіз жағдайларына қарамастан, «ғазнилік» кезең әл-Бируни шығармашылығында ең жемісті кезең болды. Осы жылдары Үндістанға жасаған сапарларынан «Разъяснение принадлежащих индийцам учений, приемлемых разумом или отвергаемых» атты фундаменталдық еңбек туады.

ХХ ғасыр ортасында бостандық пен прогресс бағытында Азия мен Африка едері дамуындағы қажеттілік халықтардың рухани күштерінің мобилизациясын тудырған. Ол афро-азиялық жазушылар қозғалысын көтерген. Афро-азиялық жазушылар қозғалысының тәуелсіздік, ұлттық егемендік, халықтардың бостандығы мен бақыты үшін, олардың дамуы мен прогресі үшін күресу құралы ретінде әдебиетті пайдалану деген игі мақсаты болған. Бұл мақсатқа жету үшін Азия мен Африка елдерінің жазушылары бұрыңғы Кеңес Одағының көпұлтты әдебиет тәжірибесіне сүйенген.

Афро-азияқозғалысына Қазақстан жазушылары да белсенді қатысты. Олардың қатысу мазмұны жан-жақты болды. ХХ ғасырдағы қазақ-үнді әдеби байланыстардың басталуына жоғарыда аталған ынтымақтастық қозғалысы негіз болып, 1956 жылы Дели қаласында өткен Азия елдерінің жазушылар конференциясының жұмысы түрткі болды. Бұл конференцияға он жеті елдің, оның ішінде КСРО, Үндістан, Пәкістан, Бирма, Шри-Ланка, араб елдерінің өкілдері қатысты. Қазақстаннан Ғабиден Мұстафин қатысты. Әдеби кездесу барысында ұлттық бостандық пен мәдени прогресс үшін күреске жазушыларды біріктіру қажеттілігі туындады. Сол конференцияда Азия және Африка жазушыларының І конференциясын Ташкент қаласына шақыру туралы ұсыныс бірауыздан қабылданған. Ол 1958 жылы қазан айында өтті. Ол Азия және Африка жазушыларының алғашқы үлкен ассамблеясы болып табылды. Онда тек шығармашылық мәселелері қарастырылып қоймай, сонымен қатар, ортақ мақсаттар үшін әдебиетшілерді біріктіру жолдары белгіленген. Конференцияға Азия мен Африканың 37 елінен келген 204 әдебиетші және Еуропа мен Американың 12 елінен 22 қонақ қатысты. Конференцияға Азия мен Африка елдерінің жазушылары, оның ішінде үнді жазушысы Мулк Радж Ананд, корей жазушысы Хан Сер Я, монғол жазушысы Ц.Дамдисурэн, түрік жазушысы және қоғам қайраткері Назым Хикмет, қытай жазушысы Мао Дунь қатысып өз үлестерін қосты.

Қазіргі заманның шиеленіскен мәселелерді шешудегі, ұлттық мәдениеті құрудағы жас жазушының орны, әлеуметтік прогрестегі, барлық шығармашылық күштердің ынтымақтастығындағы әдебиеттің рөлі – Азия мен Африка елдері жас жазушыларының алғашқы кездесуде қарастырылған мәселелер шеңбері өз мақсатына жеткені туралы, және осы бағытта жасалынатын жұмыстар талқыланды.

ХХ ғ. әлем әдебиеті орбитасына бұрын-сонды естімеген көптеген тілдер енді, бірақ кітаптар қай тілде жазылса да, барлық әдебиеттер үшін жалпы, бірдей миссия болды. Ол гуманизмді бекіту, зорлықтан адамды босату, сүю, қайғыру, өз нанымдары үшін күресу мүмкіндігін қорғау миссиясы болып табылады. Бұл кездесуге Ә.Әлімжанов және О. Сүлейменов қатысып алдағы уақытта осы бағытта бірге болатындарын өз сөздерінде айтқан еді.

Афро-азиялық конференциялардың жұмысы ортағасырлық түрік-үнді әдеби байланыстарынан кейін екі елдің әдеби байланыстарына жаңа үрдіс береді. Осы конференциялардың тұрақты қатысушысы Ғ.Мүсірепов өзінің «Черты эпохи: Статьи и речи» атты еңбегінде көнференция жұмысынан мол мәлімет берді. «Бірлік және жауапкершілік» («Единство и ответственность») атты мақаласында Үндістан жазушылары империализм және отаршылдыққа қарсы күреске шақырып, бірінші жазушылар конференциясы да үнділердің бастауымен құрылғанын айтады. Бұл конференциялар халықтың рухани өмірін қалыптастырудағы әдебиеттің маңыздылығын көрсетті.

Үнді халықтарының да әдеби процесі үнемі қозғалыста, үнемі толығып-дамуда, өзгеруде болды.

Қазақ-үнді әдеби байланысының зерттеулері екі халықтың да ұлттық әдебиетінің өзгешелігін ашты. Сонымен қатар, әлем әдебиеті контексінің құрамдас бөлігі екенін танытты.

Қазақстандағы үнді әдебиетінің таралу дәрежесі анықталып, Қазақстанның әдеби байланыстарын дамытуда қазақ-үнді әдеби қарым-қатынасының орны, алатын үлесі айқындалды. Дегенмен, үнді әдебиетін тілдің түпнұсқасындағы мәтіндерді ала отырып зерттеуді қолға алудың қажеттілігі бұл салада негізгі мәселе болып қала бермек.

Сонымен, қазақ әдебиетіндегі үнді тақырыбы қазақ әдебиетінде ерекше орын алады және әлі де терең, жан-жақты зерттеулерді қажет етеді деуге болады. Осы тақырыпты зерттеу барысында қазақ-үнді әдеби байланыстарын да екі жақты қарастыру қажеттілігі туындады. Бұл байланыс қазақ әдебиетінің халықаралық байланыстарының ішінен маңыздылығы зор болары сөзсіз. Екі жақты әдеби байланысты зерттеудің қазақ әдебиетіндегі үнді тақырыбын тереңірек аша түсеріне күмән жоқ.

1. 
   Әуезов М. Индия очерктері (көріністері). – Алматы: Көркем әдебиет, 1958. – 131 б.
   
2. 
   Ашок Мукерджи. Мұрат Әуезов. Абай мен Тагорды қатар зерттеу қажет // Жас Қазақ. 2006, № 48 (100). – Б. 9.
   
3. 
   Сейтқұлова А. «Калила мен Димна» және оның қазақ халық ауыз әдебиетімен байланысы // ҚазҰУ хабаршысы. Шығыстану сериясы, 2004. № 1 (26).
   
4. 
   Талжанов С. Аударманың арнаулы тарихынан // Әлем әдебиеті. 2007, № 3. – Б. 5-16.
   
5. 
   Бабыр Захир ад-дин Мухаммед Бабырнама. – Алматы: Ататек, 1993. – 448 б.
   
6. 
   Дулати М.Х. Тарих-и Рашиди. – Алматы: М.Х.Дулати қоғамдық қоры, 2003. – Б 616 .
   
7. 
   Жәкім Ә. Бабыр рубаиларындағы «жел» бейнесі // Проблемы поэтики и стиховедения. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2003.
   
8. 
   Baq.kz