ҚР Қылмыстық іс жүргізу қҰҚЫҒы пәні бойынша дәрістер конспектісі

а)жаңадан ашылған мән-жайды анықтау;

б)қадағалау сатысындағы сотқа қаулыны шығару жөніндегі мәселені прокурордың қарастыруы;

в)сотта істі шешу.

Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 474-бабына сәйкес жаңадан ашылған мән-жайларға орай іс жүргізуді қозғау қүқығы прокурорға тиесілі.

Азаматтардың өтініштері, оның ішінде процеске қатысушылардың осы іс бойынша өтініштері, ұйымдардың лауазымды адамдарының хабарламалары, сондай-ақ басқа қылмыстық істерді тергеу және қарау барысында алынған деректер жаңадан ашылған мән-жайларға орай іс жүргізуді қозғауға себеп болады.

Егер келіп түскен өтініште немесе хабарламада Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 471-бабының 2-бөлігінің 1-3-тармақтарында көрсетілген мән-жайларға байланысты шығарылған сот үкімінің бар екендігіне сілтеме болса, прокурор өзінің қаулысымен жаңадан ашылған мән-жайларға орай іс жүргізуді қозғайды, тиісті тексеру жүргізеді, үкімнің көшірмесі мен оның заңды күшіне енгені туралы соттың анықтамасын талап етеді.

Егер өтініште немесе хабарламада Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 471-бабының екінші бөлігінің 4-тармағында аталған өзге де мән-жайлар көрсетілсе, прокурор өз құзыретінің шегінде жаңадан ашылған мән-жайға орай іс жүргізуді қозғау туралы қаулы шығарады және алдын ала тергеу органына тергеуді жүргізу туралы тапсырма береді. Жаңадан ашылған мән-жайларды мұндай тергеу кезінде Қазақстан Республикасы ҚІЖК ережелері сақтала отырып жауап алу, тексеру, сараптама жасау, сұрыптап алу және өзге де тергеу іс-әрекеттері жүргізілуі мүмкін.

Айыптау үкімін жаңадан ашылған мән-жайларға байланысты сотталушының пайдасына қайта қарау ешқандай мерзіммен шектелмейді (ҚР ҚІЖК 473-бап).

Сотталушының қайтыс болуы ақтау мақсатында жаңадан ашылған мән-жайларға байланысты іс жүргізуді қайта бастауға кедергі болып табылмайды.

Ақтау үкімін, істі тоқтату туралы қаулыны қайта қарау, сондай-ақ жазаның жұмсақтығы себебі бойынша немесе сотталушыға анағұрлым ауыр қылмыс туралы заңды қолдану қажеттігі бойынша айыптау үкімін қайта қарауға қылмыстық жауаптылыққа тартудың Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 69-бабында белгіленген мерзімнің ескіруі ішінде ғана және жаңа мән-жайлардың ашылған күнінен бастап бір жылдан кешіктірілмей жол беріледі.

Жаңа мән-жайлардың ашылған күні болып:

1) Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 471-бабының 2- бөлігінің 1-3-тармақтарында көзделген жағдайларда - жалған айғақтар беруге, жалған дәлелдер ұсынуға, теріс аударма жасауға немесе істі тексеру немесе қарау барысында жасалған қылмыстық істері үшін кінәлі адамдарға қатысты үкімнің (қаулының) занды күшіне енген күні;

2)Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 471-бабының 2- бөлігінің 4-тармағында көзделген жағдайда - жаңадан ашылған мән-жайларға байланысты іс жүргізуді қайта бастау қажеттігі туралы қорытындыға прокурордың қол қойған күні есептеледі.
3.Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 476-бабына сәйкес жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша сот шешімдерін қайта қарауды облыстық және соларға теңестірілген соттың қадағалау алқасы, ал егер тиісті іс бойынша қадағалау тәртібімен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қаулысы шығарылған жағдайда - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі алқасы немесе қадағалау алқасы жүзеге асырады.

Істің апелляциялық немесе қадағалау тәртібімен алдыңғы қаралуы оны сол сот сатысында жаңадан ашылған мән-жайларға орай іс жүргізуді жаңғырту тәртібімен қарауға кедергі келтірмейді.

Прокурордың жаңадан ашылған мән-жайларға орай іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау туралы қорытындысы Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 467-бабында белгіленген ережелер бойынша соттың отырысында қаралады.

Жаңадан ашылған мән-жайларға орай іс бойынша іс жүргізуді қайта бастау туралы прокурордың қорытындысын қарап, сот (ҚР ҚІЖК 477-бап):

1)сот үкімінің немесе қаулысының күшін жою және істі жаңадан тергеу немесе жаңадан сот талқылауын жүргізуге беру туралы;

2)сот үкімінің немесе қаулысының күшін жою туралы және іс бойынша түпкілікті шешім қабылдау үшін жаңадан тергеу немесе соттың талқылауы қажет болмағанда, істі тоқтату туралы;

3)прокурордың қорытындысын қабылдамай тастау туралы қаулылардың бірін шығарады.

Жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша үкімнің күші жойылған жағдайда істі бастапқы қараған кезде қозғалған азаматтық талап жалпы негіздерде қайтадан қаралады. Азаматтық талап бөлігінде ғана істі қайта бастауға тек азаматтық сот іс жүргізу тәртібімен жол беріледі ( ҚР ҚІЖК 479-бап).

1. 
   Жанадан ашылған мән-жайларға байланысты іс жүргізуді кайта бастау сатысының мәні, маңызы және міндеттері.
   
2. 
   Жаңадан ашылған мән-жайларға байланысты іс бойынша қайта бастаудың негіздері мен себептері.
   
3. 
   Жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша іс бойынша іс жүргізуді қайта басталатын қылмыстық істер бойынша соттардың шешімдері.
   
4. 
   Жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша іс бойынша іс жүргізуді қозғаудың мерзімдері мен тәртібі.
   
5. 
   Жаңадан ашылған мән-жайлар бойынша іс жүргізуді козғаудан бас тартудың негіздері мен тәртіптері.
   
6. 
   Жаңадан ашылған мән-жайларды тергеу тәртіптері.
   
7. 
   Тексеріс және тергеу жүргізілгеннен кейінгі прокурордың іс әрекеттері. Прокурордың қорытындысы.
   

1. 
   Жеке тәртіппен қылмыстық ізге түсудің жүзеге асырылуының түсінігі, мәні. Қылмыстық ізге түсу жеке тұрде асырылуы мүмкін қылмыстардың тізбегі. Жеке айыптау істері бойынша судьяның іс әрекеті. Жеке айыптау істері бойынша шагымды қарау бойынша судьяның іс әрекеттері. Жеке айыптау істері бойынша тараптардың ынтасымен дәлелдемелерді ұсыну мен жинау. Сот отырысында жеке айыптау істерін қарау тәртіптері. Сот талқылауын тағайындаудың мерзімдері.
   
2. 
   Кәмелетке толмағандарға катысты қылмыстық істер бойынша сот төрелігін жүзеге асырудын халықаралық стандартты және тәртіптері. Кәмелетке толмағандардың қылмыстары бойынша іс жүргізуді бөлектеу. Кәмелетке толмағандардың қылмыстарды туралы істер бойынша іс жүргізу тәртібі. Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істері бойынша іс жүргізудің заңдылығына прокурорлық қадағалау. Қазақстан Республикасының Конституциясы - барлығының заң және сот алдындагы теңдігі туралы.
   
3. 
   Қазакстан Республикасының депутатына қатысты қылмыстық істі козғау, қамауға алу, күштеп әкелудің іс жүргізушілік тәртіптері.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің төрағасы мен мүшелеріне қатысты қылмыстық іс қозғау, алдын ала тергеу жүргізудің, қылмыстық жауапқа тартудың, камауға алудың, күштеп алудың іс жүргізушілік тәртіптері.Судьяға қатысты алдын ала тергеуді жүргізудің ерекшеліктері. Қазақстан Республикасының Бас прокурорына қатысты алдын ала тергеу жүргізудің ерекшеліктері. Қазакстан Республикасының Бас прокурорына қатысты қылмыстық ісі бойынша алдын ала тергеудің заңдылығына кадағалау. Қазақстан Республикасы Парламент депутаттарына, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің төрағасы мен мүшелеріне, судьяларына, Қазақстан Республикасының Бас прокурорына қатысты сот талқылауын жүргізудің ерекшеліктері.
   
5. 
   Қылмыстық ізге түсуден дипломатиялық иммунитеттері бар тұлғалар.Дипломатиялық иммунитеттері бар тұлғаларға қатысты қылмыстық іс қозғау және оларды қылмыстық жауапқа тарту ерекшеліктері. Дипломатиялық иммунитеттері бар тулғаларды ұстау мен камауға алу. Жауап беруден дипломатиялық иммунитет. Мекен-жайлар мен құжаттардың дипломатиялық иммунитеттері.
   

Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 33 және 390-баптарына сәйкес сотқа берілуге жататындар болып Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 105, 111, 123, 129, 130, 136, 140, 142-баптарымен, 144-баптың 1 және 2-бөліктерімен, 145-баптың 1-бөлігімен, 189-баптың 1-бөлігімен, 300-бабымен көзделген қылмыстар бойынша жеке айыптау істері табылады.

Жеке айыптау істері бойынша өндірістің ерекшелігі мынадан көрінеді:

- олар бойынша іс материалдарының сотқа дейінгі дайындығы жүргізілмейді;

- сот төрешісінің қылмыстық істерді қозғауға құқығы жоқ;

- осы істер бойынша өндіріс жәбірленушінің айыпталушымен немесе сотталушымен татуласуына байланысты істі тоқтату мүмкіндігін көрсетеді.

Қазақстан Республикасы ҚІЖК 390-бабына сәйкес жеке айыптау қылмыстық ісі жәбірленуші немесе оның занды өкілі сотқа адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы шағым беру арқылы қозғалады. Жәбірленушінің қайтыс болуына байланысты жеке айыптау ісі оның жақын туыстарының сотқа шағым беруімен қозғалады. Жәбірленуші анықтау органына, тергеушіге немесе прокурорға шағым берген кезде ол шешім кабылдау үшін сотқа жіберілу керек. Шағымда ол берілген соттың атауы, қылмыстық оқиғаның сипаттамасы, дәлелдері көрсетіле отырып, оның жасалған орны мен уакыты, істі іс жүргізуге қабылдау туралы сотқа өтініш, қылмыстық жауаптылыққа тартылған адам туралы мәліметтер, сотқа шақырылуы кажетті куәлердің тізімі қамтылуы қажет.

Егер жәбірленуші өзінің дәрменсіздігі немесе өзге де себептер бойынша өзінің құқықтары мен занды мүдделерін қорғай алмаса, онда қылмыстық істі прокурор қозғайды және ол алдын ала тергеуге жіберіледі. Іске прокурордың араласуы тараптардың татуласуына кедергі келтірмейді.

Соттың өз өндірісіне шағымды қабылдаған сәтінен бастап шағым берген адам жеке айыптаушы болып саналады, оған жәбірленушіге тиесілі құқықтар мен міндеттер толығымен түсіндіріледі (ҚР ҚІЖК 76-бабы). Жәбірленуші сот төрешісіне шағыммен бірге іс үшін дәлелдемелік маңызы бар барлық заттар мен құжаттарды бере алады. Жеке айыптаушынын өтінішімен сот төрешісінің оған жеке айыптаушымен дербес түрде алынбайтын, жеке айыптау ісі бойынша қажетті дәлелдемелерді жинауда жәрдем беруі қажет (ҚР ҚІЖК 392-бабының 4, 6-бөліктері). Аталмыш рәсімдерді орындағаннан кейін шағым берген немесе оны ауыстырушы тұлғамен және сот төрешісімен қол қойылатын хаттама жасалады.

Жеке айыптау ісі бойынша шағымда көрсетілуі қажет:

1) шағым берілген соттың атауы;

2) қылмыстық оқиғаның сипатгамасы, жасалған орны мен уақыты, және өзге де жасалу жағдайлары;

3) істі өз өндірісіне алу, істі қарау туралы сотқа өтініш;

4) қылмыс жасағанға айыпты тұлға туралы мәліметтер;

5) жәбірленушінің өтініші бойынша сотқа шақырылуға жататын куәлар мен өзге де тұлғалардың тізімі.

Шағым берген тұлға шағымға қол қояды және жеке айыптау ісі қозғалып жатқан тұлғаларға қатысты тұлғалардың санына байланысты көшірмелерімен бірге сотқа жіберіледі. Домалақ арыздардың қабылданбайтынын естен шығармау қажет.

Сот төрешісі шағым ала отырып және қылмыстық іс бойынша өндірісті болдырмайтын жағдайлардың жоқтығын анықтай отырып үш тәулік ішінде шағымды өз өндірісіне қабылдау туралы қаулы шығарады.

Бұл қаулының құқықтық маңызы болып ол осы сәттен бастап шағым берген тұлға жеке айыптаушы, ал өзіне қатысты шағым берілген тұлға айыпталушы болып табылады (ҚР ҚІЖК 390-бабының 5-бөлігі).

ҚР ҚІЖК 391-бабына сәйкес егер берілген шағым белгілі талаптарға сәйкес келмесе, сот төрешісі оны берген адамға шағымды сол талаптарға сәйкес келтіруді ұсынады және сол үшін мерзім белгілейді. Егер нұсқау орындалмаса сот төрешісі өзінің қаулысымен шағымды іс жүргізуге қабылдаудан бас тартады және оны берген адамды бұл туралы хабардар етеді.

Сот мәжілісін тағайындау үшін негіздер болған ретте сот төрешісі шағымның сотқа келіп түскен күнінен бастап жеті тәулікке дейін мерзімде:

— үстінен шағым берілген адамды шақыруға;

— оны іс материалдарымен таныстыруға;

— берілген шағымның көшірмесін тапсыруға;

— сот отырысындағы сотталушының құқықтарын түсіндіруге және осы адамның пікірі бойынша сотқа қорғаудың куәгерлері ретінде кімді шақыру қажет екендігін анықтауға міндетті.

Төрешісі тараптарға ымыраға келу мүмкіндігін түсіндіруге міндетті. Егер олардан ымыраға (бітімгершілікке) келу туралы арыз түскен ретте іс бойынша сот өндірісі Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабының 6-бөлігіне сәйкес тоқтатыдады (жеке айыптаушының айыптаудан бас тартуы).

Тараптар арасында бітімгершілікке қол жеткізілмесе, онда төрешісі ҚР ҚІЖК 391-бабының 4 және 5-бөліктерінің талаптарын орындағаннан кейін ҚР ҚІЖК 302-бабына ережелеріне сәйкес сот отырысында істі қарауды тағайындайды (бас сот отырысын тағайындау).

Тараптардың бастамашылығы бойынша дәледдемелерді табыс ету және жинау. Ол жөнінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінін 392-бабында айтылып өткен.

Жәбірленуші, қылмыстың жасалғаны туралы шағым берген өзге адам, қылмыстық мән-жайлар және оны жасауға күдік келтірілген адамның кінәлілігі сотта қандай дәлелдемелермен расталуы мүмкін екендігін шағымда көрсету қажет.

Азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер өзі немесе өкілі арқылы қандай адамдардың (тегі, аты, әкесінің аты, тұрғылықты жері) куәлік етумен, құжаттармен, өзге де дәлелдемелермен өздерінің мүддесін қорғауы үшін мәні бар мән-жайларды белгілеуге болатынын іс қаралғанға дейін төрешісіне хабарлайды. Егер шағым анықтау органына, анықтаушыға, прокурорға, тергеушіге берілсе, бұл мәліметтер шағым берілген лауазымды адамға лауазымды адамға немесе органға іс сотқа жіберілгенге дейін хабарланады. Күдікті, оның заңды өкілі, қорғаушы күдіктінің пайдасына кім (тегі, аты, әкесінің аты, тұрғылықты жері) куәлік бере алатынын, қандай кұжаттар мен өзге де дәлелдемелер бұл мақсатқа қызмет ете алатынын іс қаралғанға дейін төрешісіне хабарлауға құқылы.

Заттар мен құжатгар, мүмкін болғанынша, төрешісіне немесе шағым берілген өзге адамға (органға) беріледі.

Күдікті, оның қорғаушысы, занды өкілі, сондай-ақ жәбірленуші, азаматтық талапкер мен азаматтық жауапкер, олардың өкілдері барлық жағдайларда дәлелдемелерді тікелей сотқа беруге және дәлелдемелер жинауға қызмет етуі мүмкін мәліметтерді төрешісіне хабарлауға құқылы.

Істі сот мәжілісінде қараудың іс жүргізу тәртібі

Жеке айыптау ісін сот мәжілісінде қарау, 393-баппен белгіленген алынып тасталатындарды қоспағанда сот талқылауының жалпы ережелері бойынша жүргізіледі.

Сот талқылауы шағымның сотқа түскен сәтінен бастап он бес тәуліктен кешіктірілмей басталуға, алайда айыпталушының оның құқықтары түсіндіріле отырып шағымның көшірмесін алған кезінен бастап үш тәуліктен ерте басталмауға тиіс.

Сот талқылауына жеке айыптаушы мен айыпталушының жеке өздері қатысуға немесе өз өкілдерінің өкілдік етуіне құқылы.

Жеке айыптау ісі бойынша шағымды қарау қарсы шағымды қараумен бір іс жүргізуге біріктірілуі мүмкін. Біріктіруге төрешісінің қаулысы бойынша сот тергеуі басталғанға дейін жол беріледі. Шағымдарды бір іс жүргізуге біріктірген кезде оларды берген адамдар іске бір мезгілде жеке айыптаушы және сотталушы ретінде қатысады. Қарсы шағымның түсуімен және іс жүргізулердің біріктірілуімен байланысты қорғауға дайындалу үшін үстінен қарсы шағым берілген адамның өтініші бойынша іс үш тәуліктен аспайтын мерзімге кейінге қалдырылуы мүмкін. Өздерінің шағымдарында баяндалған мән-жайлар туралы бұл адамдардан жауап алу жәбірленушіден жауап алу ережелері бойынша, ал қарсы шағымдарда баяндалған мән-жайлар туралы сотталушыдан жауап алу ережелері бойынша жүргізіледі. Сот отырысында айыптауды жеке айыптаушы немесе оның өкілі қолдайды.

Сот тергеуі басталудан бұрын төрағалық етуші тараптарды бітімге келтіруге шара қолдануға міндетгі. Тараптардың бітімге келуі соттың кеңесу бөлмесіне кетуіне дейін бола алады.

Сот тергеуі жеке айыптаушынын немесе оның өкілінің шағымын баяндаумен басталады. Жеке айыптау ісі бойынша қарсы шағымды бір мезгілде қарау кезінде, оның дәлелдері негізгі шағымның дәлелдері баяндалғаннан кейін, нақ сол ретпен баяндалады.

Айыптаушының құқықтары:

— дәлелдерін ұсынады;

— оларды зерттеуге қатысады;

— сотқа айыптаудың мәні бойынша сотталушыға қылмыстық занды қолдану және оған жаза тағайындау туралы, сондай-ақ сот талқылауы кезінде туындаған басқа да мәселелер бойынша өзінің пікірін білдіре алады;

— сот мәжілісінде айыптауды өзгерте алады (егер мұнымен сотталушының жағдайы нашарламайтын және оны қорғауға деген құқығы бұзылмайтын болса);

— айыптаудан бас тарта алады.

1) айыптау немесе ақтау үкімін шығарады;

2) жеке айыптаушы айыптаудан бас тартқан және тараптар бітімге келген жағдайда істі тоқтатады;

3) іс бойынша анықтау немесе алдын ала тергеу жүргізу туралы мәселені шешу үшін істі прокурорға жібереді. Бұл ретте сот айыпталушыға қатысты бұлтарпау шарасын таңдауға құқылы.

Жеке айыптау ісі бойынша сот шешіміне тараптар Занда көзделген тәртіп пен мерзімде жалпы негіздерде шағым жасай алады.

Жеке айыптау ісін қысқарту (ҚР ҚІЖК 395-бабы). Жеке айыптау кылмыстық ісі қылмыстық іс жүргізу кодексінің 37-бабында көзделген мән-жайлар болған кезде, сондай-ақ жәбірленушінің не айыпталушының жақын туыстары істі қарауды талап еткеннен басқа жағдайларда, жеке айыптаушының қайтыс болуымен байланысты қысқартылуға жатады.

Іс, сондай-ақ сот, прокурор, сондай-ақ прокурордың келісімімен тергеуші немесе анықтау органы тиісті жағдаяттар болған кезде жәбірленушінің күдіктімен немесе айыпталушымен ымыраласуына байланысты Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде көзделген жағдайларда, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінде көзделген ақтамайтын өзге де жағдаяттар бойынша адамды қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, қылмыстық істі қысқартуға құқылы. Мұндай жағдайларда сот қылмыстық жауаптылықтан босата отырып, айыптау үкімін шығаруға да құқылы.

Жеке айыптау қылмыстық ісі бойынша өндірісті тоқтату тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 395-бабымен алынып тасталатындарды қоспағанда, Қылмыстық іс жүргізу кодексінің жалпы ережелерімен айқындалады.
2. Қылмыстық іс жүргізу заңдылығымен осы тарауді ережелері қылмыс жасалған сәтте кәмелеттік жасқа, яғни он сегіз жасқа толмаған адамдардың істері бойынша қолданылады.Жалпы жасты анықтау бойынша кәмелеттік жасқа толған деп туған күні келген адамды айтпайды, ол сол күннен бастап яғни сағат 00-бастап кәмелеттік жасқа жеткен болып саналады. Ал медициналық сараптама бойынша ол жаңа жылдан бастап кәмелеттік жастағы болып табылады.

Қылмыстық іс жүргізу зандылығы кәмелетке толмағандардың әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін және оларды әлеуметтік жағдайын ескере отырып, арнайы қылмыстық жауапкершілікке тартылады. ҚР ҚІЖК-нің ҮІ тарауында кәмелетке толмағандарға арнайы арналған тарау болып табылады онда кәмелетке толмағандардың жасы оның жағдайын жұмсартады. Кәмелетке толмағандарға қылмыстық жауапкершіліктен босатады және оларға тәрбиелік мәндегі шаралар қодданыла; (ҚР ҚК 82-бап).

ҚР ҚІЖК-нің 480-бабына сәйкес кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша іс жүргізу, ҚРҚІЖК-нің 52-тарауында белгіленген жалпы ережелермен, сондай-ақ осы тараудың баптарымен айқындалады. Осы тарауді ережелері қылмыс жасалған сәтте кәмелеттік жасқа, яғни он сегіз жасқа толмаған адамдардың істері бойынша қолданылады. Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша іс жүргізу тәртібі:

1)аталған адам жасаған бірнеше қылмыс, олардың бір бөлігін ол он сегіз жасқа толғаннан кейін жасаған қылмыстар туралы істер бір іс жүргізуге біріктірілген;

2)айыпталушы сот ісін жүргізу сәтінде кәмелетке толған жағдайларда қолданылмайды.

Кәмелетке толмағандардың істері бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайларды алдын ала тергеу және сот талқылауын жүргізу кезінде:

1) кәмелетке толмағанның жасы (туған күні, айы, жылы);

2) кәмелетке толмағанның тұрмысы мен тәрбие жағдайы;

3)интеллектуалдык, ерік-жігерінің және психикалык даму дәрежесі, мінезі мен тегеурінділік ерекшеліктері, мұқтаждары мен мүдделері;

4)кәмелетке толмағандарға ересек адамдар мен басқа да кәмелетке толмағандардың ықпалы анықталуға тиіс (ҚР ҚІЖК 481-бап).

Кәмелетке толмағандардың ісін жүргізуде және алдын ала тергеу жұмыстарын жүргізуде мынадай ерекшеліктер бар:

а)кәмелетке толмағандардың алдын ала тергеу ісін жүргізу міндетті;

б)кәмелетке толмағандардың істері бойынша жариялылықты шектеу. Сезікті, айыпталушы кәмелетке толмағанның құпиялылыққа құқығы қылмыстық сот ісін жүргізудің барлық кезеңдерінде сақталуы тиіс (ҚР ҚІЖК 482-бап);

в)ересектермен бірге қылмыс жасауға қатысқан кәмелетке толмағанға қатысты іс алдын ала тергеу сатысында жеке іс жүргізуде бөлінеді;

г)кәмелетке толмағанға қатысты жеке іс жүргізуге бөлу істің жағдайын жан-жақты және объективті зерттеу үшін айтарлықтай кедергі жасауы мүмкін болатын жағдайларда ересектермен қоса бір іс бойынша жауапқа тартылған кәмелетке толмаған айыпталушыға ҚР ҚІЖК-дегі 52-тараудың ережелері қолданылады (ҚР ҚІЖК 483-бап).

Кәмелетке толмағандарды ұстау және оларға шара қолданудың кейбір ерекшеліктері бар. Кәмелетке толмағандарға, сезіктілерге, айыпталушыларға ҚР ҚІЖК-нің 140-бабында қарастырылған шаралар қолданылуы мүмкін.

Кәмелетке толмағанды, сезіктіні, айыпталушынының ата-анасының, қамқоршыларының, қорғаншыларының немесе басқа да сенімге ие адамдардың біреуінің кәмелетке толмағанның тиісті мінез-құлқы мен оның қылмыстық процесті жүргізуші органның шақыруы бойынша келуін қамтамасыз етуін өзіне қабылдайтынын тергеу органы немесе тергеуші айтуы міндетті (ҚР ҚІЖК 147-бап)

Кәмелетке толмағандарды бұлтартпау шарасы ретіңде қамауда ұстау тек ҚР ҚІЖК-дегі 132 және 150-баптар көрсетілген негіздер болса, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасаған кезде ғана қолданылуы мүмкін. Кәмелетке толмағанды алдын ала тергеу сатысында қамауда ұстаудың мерзімі ҚР ҚІЖК-нің 153-бабында көзделгендей тек алты айға дейін ғана созылуы мүмкін (ересектерге - тоғыз ай, ерекше жағдайларда он екі ай) Кәмелетке толмағандар ересектерден бөлек ұсталады.

Тұтқыңдау, қамау немесе қамауда ұстау мерзімін ұзарту туралы кәмелетке толмағанның ата-аналары немесе оның басқа да занды өкіддлері, ал олар болмаған жағдайда жақын туыстары дереу хабардар етіледі (ҚР ҚІЖК 491-бап).

Кәмелетке толмаған сезіктіден, айыпталушыдан жауап алу (ҚР ҚІЖК 485-бап). Кәмелетке толмаған айыпталушыдан, сезіктіден жауап алу (ҚР ҚІЖК 216, 217-баптарында көзделген тәртіппен қорғаушысының, заңды өкілінің, ал қажет болған жағдайда психологтің, педагогтің қатысуымен жүргізіледі. Қорғаушы жауап алушыға сұрақтар қоюға, ал жауап алу аяқталғаннан кейін хаттамамен танысуға және айғақтар жазбасының дұрыстығы мен толықтығы туралы ескертулер жасауға құқылы.

ҚР ҚІЖК-нің 485-бабының 2-бөлігіне сәйкес кәмелетке толмаған сезіктіден, айыпталушыдан жауап алу төәуліктің күндізгі уақытында жүргізіледі және үзіліссіз екі сағаттан артық, ал жалпы алғанда күніне төрт сағаттан артық жалғастырылуға тиіс емес. Кәмелетке толмаған анық шаршаған жағдайда жауап алу осы уақыт аяқталмай-ақ тоқтатылуы тиіс.

Кәмелетке толмағандардың қылмыстары туралы істер бойынша қорғаушының қатысуы міндетті және кәмелетке толмаған сезікті, айыпталушы не олардың занды өкілдері қорғаушымен келісім жасаспаса, тергеуші, прокурор, сот ісі бойынша қорғаушының қатысуын қамтамасыз етуі тиіс (ҚР ҚІЖК 486-бап).

Кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпталушының заңды өкілінің алдын ала тергеуге қатысуында маңызды ерекшеліктері бар.

Кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпталушының ата-анасы немесе басқа да занды өкілдері болған кезде олардың іске қатысуы міндетті. Олар болмаған жағдайда қорғаушы және қамқоршы орган өкілінің қатысуы міндетті.

Заңды өкілге, ал ол болмаған жағдайда қорғаншы және қамқоршы органның өкіліне іске қатысуға тергеушінің қаулысымен кәмелетке толмағаннан сезікті немесе айыпталушы ретінде алғашқы жауап алынған кезден бастап рұқсат етіледі.

Бұндайда қорғаушы немесе қамқоршы орган құқылы:

а)өз құқықтарына түсінік алу;

б)кәмелетке толмағанға не жөнінде күдік келтіріліп немесе айып тағылып отырғанын білуге;

в)айып тағу кезінде қатысуға, кәмелетке толмағаннан жауап алуға, сондай- ақ тергеушінің рұқсатымен, кәмелетке толмаған айыпталушының, сезіктінің және оның қорғаушысының қатысуымен жүргізілетін өзге де тергеу іс-әрекеттеріне қатысуға;

г)өзі қатысқан тергеу іс-әрекетгерінің хаттамаларымен танысуға және ондағы жазбалардың дұрыстығы мен толықтығы туралы жазбаша ескерту жасауға;

д)өтінімдер мен қарсылықтарды мәлімдеуге, тергеуші мен прокурордың іс-әрекеттері мен шешімдеріне шағым жасауға;

ж)дәлелдемелер ұсынуға;

з)тергеу аяқталғаннан кейін істің барлық материалдарымен танысуға, одан кез келген көлемде кез келген мәліметті көшіріп алуға құқығы бар.

Занды өкілдің іс-әрекеттері кәмелетке толмағанның мүдделеріне залал келтіреді немесе істі объективті тергеуге кедергі келтіруге бағытталған деп сынауға негіз болса, занды өкіл ісі қатысудан шеттетілуі мүмкін. Ол туралы тергеуші дәлелді қаул шығарады. Іске қатысуға кәмелетке толмағанның басқа заңды өкілі жіберілуі мүмкін.

Тергеуші алдын ала тергеу аяқталғаннан кейін кәмелетке толмағанға танысу үшін оған кері әсер етуі мүмкін материалдарды көрсетпеу, бұл материалдармен занды өкілді таныстыр туралы қаулы шығаруға құқылы (ҚР ҚІЖК 487-бап).

Он алты жасқа толмаған, сондай-ақ осы жасқа толған, бір психикалық дамуында мешеулік белгілері бар кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпталушының қатысуымен іс жүргізу; әрекеті кезінде педагогтің немесе психологтің қатысуы міндетті.

Он алты жасқа толған кәмелетке толмағандар туралы іс бойынша педагог немесе психолог іске қатысуға тергеушінің, соттың ұйғаруы бойынша не қорғаушының, занды өкілдің өтініші бойынша жіберіледі.

Педагог, психолог тергеушінің, соттың рұқсатымен мынадай жағдайларға құқылы:

а) кәмелетке толмаған сезіктіге, айыпталушыға сұрақ қоюға;

б)іс жүргізу аяқталғаннан кейін тергеу қимылының хаттамасымен (соттың талқылануына олардың қатысуын көрсететі бөлігінде сот отырысының хаттамасымен) танысуға;

в)ондағы жазбалардын дұрыстығы мен толықтығы турал жазбаша ескерту жасауға;

г)тергеушінің, соттың ұйғаруы бойынша кәмелетке толмағанның жеке басын сипаттайтын іс материалдарымен танысуға және бұл жөнінде тергеуші педагогке, психологке іс жүргі; әрекеті басталар алдында түсіндіріп, тергеу қимылының хаттамасында, сот отырысының хаттамасында белгі жасалады (К ҚІЖК 488-бап).

Кәмелетке толмаған сезіктіде, айыпталушыда жүйке ауруының немесе дамуында ауытқушылықтардың бар екені және оның өз әрекеттеріне толық немесе ішінара есеп беру және нақты жағдайда іс-әрекетін игеру қабілеті туралы мәселені шешу үшін кешенді психология-психатриялық сараптама тағайынду міндетті.

Бұндай жағдайда кәмелетке толмаған сезіктінің, айыпталушының интеллектуалдық ерік-жігер, психикалық дамуын, және басының өзге де әлеуметтік-психологиялық қырларын анықтау үшін психологиялық сараптама тағайындалуы мүмкін (ҚР ҚІЖК 489-бап).

Кәмелетке толмаған айыпталушы өмір сүру және тәрбие жағдайы бойынша бұрынғы тұратын жерінде қалдырыла алмайтын жағдайларда ол прокурор санкция берген тергеушінің қаулысы бойынша немесе соттың қаулысы бойынша арнаулы балалар мекемесіне орналастырылуы мүмкін. Бұл жағдайларда кәмелетке толмаған айыпталушылар аталған балалар мекемесіне баска негіздер бойынша орналастырылған кәмелетке толмағандардан бөлек ұсталады (ҚР ҚІЖК 490-бап).