Р. Сыздык 6-том indd
жүктеу/скачать 1,64 Mb. Pdf көрінісі
|
Ббк 81. 2 С 94 аза стан Республикасы
| Сәтемір жеті жасар күнінде атасынан жетім қалыпты.
Күндерде бір күн Сәтемір далада ойнап жүріп, бір ескі там- ның түбінде шаршаған соң сүйеніп, жан-жағына қарап жат- са, бір аяғы ақсақ құмырсқа тамның төбесіне қарай өрмелеп барады да у орта шеніне барғанда, құлап түседі... Тұңғыш дүние болғандықтан және негізі ауызша айтыла- тын әңгіме, аңыз, ертегі сияқты бұрыннан келе жатқан үлгі- лер болғандықтан, сөз жоқ, мұнда сол негізге тартқан тілдік- стильдік белгілер де орын алған. Мысалы, төл сөзді автор сөзімен қиюластыруда деді, айтты сияқты дәнекер элемент- терді қабаттап (яғни төл сөздің алдында біреуін, соңынан екіншісін келтіріп) жұмсау едәуір орын алған. «Бір уыс мақта» әңгімесінде: 20 Әжесі айтты: – Көрдің бе, балам, күн айналмай манағы айтқан сөздің келгенін. Ол кішкентай мақтаны торғай ұясына төсеп, жас ба- лапандарына мамық етеді, – деді. Бұл тәртіп Ыбырай әңгімелері текстерінде жүйелі түрде едәуір мол кездеседі. Төл сөз бен автор сөзін қиюластыратын элементтердің диа- логте әрбір адамның сөзі сайын, реплика сайын келіп оты- руы немесе төл сөздің екі жанынан алдында бір, соңында бір рет қайталануы, бізден бұрынғы зерттеушілердің айтуы- на қарағанда, Ыбырай Алтынсарин әңгімелеріндегі төл сөзді түзілісте айтарлықтай орын алған. Ал оның өзі қазақтың фольклорлық прозасынан келе жатқан тәсіл екені де айтыла- ды 4 . Қазақтың тұңғыш жазба көркем прозасында төл сөзді құрылымның жетілген (қырланған, үнемделген) қазіргі түзілген үлгісі де аз кездеспейді. Мысалы, Ыбырай көптеген тұста репликаның бір жағында (көбінесе алдында) авторлық айтты сөзін келтірмейді: Қасындағы бай: – Тақсыр, осыншама жұрттың үстінен қараған екенсіз, осы бір мұжыққа неге соншама бас ұрасыз? – деп айтты дейді. Сонда әкім: – Ешбір ілім-білім үйренбеген мұжық сонша иіліп, әдеп- тілігін көрсеткенде, мен онан әдепсіз болып қалайын ба? – дейді. Бұл – қазақтың әңгіме жанрымен көрінген көркем про- засы тілінің кейіпкер сөзі мен авторлық ремарканың кию- ласуы әуел бастан дұрыс жүйемен келгенін танытады. Ал сөйлем мүшелерінің орын тәртібінде ауызша әңгімелеудің нормасын пайдаланған тұстары бар. Мыса лы, толықтауыш, пысықтауыштардың кейде тіпті бастауыштың баяндауыштан соң келуі кездеседі. Су әдемі, айнадай таза су екен ішіндегі ойнаған балықтары көрініп жүретұғын (мұнда ішіндегі ойнаған балықтары көрініп жүретұғын деген үйірлі мүше өзі анықтайтын су сөзінің ал- дында тұруы керек еді). 4 Кәрімов X. Қанатты тіл. - Алматы, 1995. - 18-21-беттер. 21 Хрестоматияның автордың көзі тірісінде жарияланған нұс- қасында келді әуелі шабақ деп берілген сөйлем Алтын сарин мұрасының біздің дәуірімізде жарияланған тексінде әуелі шабақтар келді деп «түзетілген». Өткендегі шығармаларға (мейлі көркем әдебиет үлгісі болсын, мейлі публицистика, та- рихи, көпшілікқолды, ғылыми жазбалар бол сын) бұлайша ре- дакция жүргізудің мүлде зиянды, дұрыс емес екенін айтамыз. Әрине, ниет түзу: текст бүгінгі оқырманға түсінікті, жеңіл, жатық болғаны көзделген, бірақ түзету – тарихқа қиянат болып шығады. Әсіресе шығарма тілін зерттеуге келгенде, сөйлемдегі сөздердің тәртібі түгіл, жеке бір сөздің, тіпті бірер әріптің (әріптердің) өзгеруі – мүлде басқаша мағлұмат береді. Айталық, Ахмет Байтұрсынов осы күні дәреже деп айтатын (жаза- тын) сөзімізді жүктеу/скачать 1,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|