Физиканы оқытуда білімді ақпараттандырудың маңызы мен мәні

 
31 
Қазіргі  таңда  кез-келген  жоғары  оқу  орнында  оқытушы  ақпараттық  және 
телекоммуникациялық технологиялардың алуан түрлі құралдарын оқу үдерісіне 
енгізуге  мүмкіндігі  бар.  Оларға  ақпараттар  банкі,  интернеттен  алынған 
ақпараттар,  кӛптеген  электрондық  оқыту  құралдары,    сӛздіктер  мен 
анықтамалар,  дидактикалық  материалдар,  презентациялар,  білім  бақылауға 
арналған автоматтандырылған бағдарламалар (MS Excel, MS PowerPoint  және 
т.б. бағдарамалау тілдерінде жасалған тесттер, бақылаулар), тілдесу форумдары 
және  т.б.  жатады. Осыған байланысты  білім мазмұны  ӛзгереді және байланыс 
жасау қарқынды ақпарат алмасуға мүмкіндік береді [68].  
Білім беру жүйесінде қазіргі заманауи білім беру технологияларын әртүрлі  
салалар бойынша  қолданатын, білімді,  қабілетті  мамандарға  деген сұраныстар 
кӛбеюде. Оларды қазіргі заманауи білім беру мен ақпараттық технологияларды 
меңгеру, оларды кәсіптік деңгейде даярлау, сонымен қатар осы сала бойынша 
білімділігі  мен  қабілеттілігі  қазіргі  заман  талаптарына  сай  болуы  болашақ 
физика    мұғалімдерінің  кәсіби  даярлығы  үшін  ӛте  маңызды  мәселе  болып, 
үлкен ғылыми-әдістемелік зерттеу жұмыстарды жүргізуді қажет етеді. 
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында келтірілгендей бiлiм 
беру  жүйесiнiң  басты  мiндетi  -  ұлттық  және  жалпы  адамзаттық  құндылықтар, 
ғылым  мен  практика  жетiстiктерi  негiзiнде  жеке  адамды  қалыптастыруға, 
дамытуға және кәсiби шыңдауға бағытталған бiлiм алу үшiн қажеттi жағдайлар 
жасау [69].  
Бүгінгі  таңда  ақпараттық  технологияларды  физиканы  оқу  үдерісінде 
қолдану,  болашақ  мұғалімдерге  шексіз  кӛлемде  оқу  ақпаратын  игеруге,  яғни 
әлемдік ақпараттық білім беру кеңістігіне қосылуды қамтамасыз етеді.  
Жоғары  кәсіби  білім  беруде  компьютерлік  модельдер,  электрондық 
оқулық,  мультимедиалық,  Интернет  т.б.  жаңа  ақпараттық  технологияларды 
қолданудың дидактикасы мен технологиясы кеңінен қолданылып келе жатқаны 
кӛптеген  ғалымдардың  еңбектерінде  қарастырылғаны  мәлім.  Кӛптеген 
ғалымдар  білімді  ақпараттандыру  сӛзін,  компьютрлендіру  сӛзімен  синоним 
ретінде қолданады. Себебі, білім беру саласын ақпараттандыруда «компьютер» 
басты қажеттілік деп санайды.  
Қазіргі  уақытта  оқу  орындарында  құрал-жабдықтар  қатарынан  зиянды 
әсері  бар,  құрамында  сынабы  бар  аспаптар  алынып  тасталды;  сонымен  қатар 
электрондық  сәуле  шоғырының  қасиетін  кӛрсетуге  арналған  катодтық 
түтікшелер  де  лабораторияларға  шығарылмайды;  қуатты  рентген  түтігін 
қолдануда шектелінген. Осы және тағы басқа жайттар оқытуда қиындықтарды 
арттыра  түседі.  Физикалық  құбылысты  кӛзбен  кӛріп  бақылауды  еш  нәрсе 
алмастыра  алмайтыны  мәлім.  Материалды  тек  сӛзбен  баяндағанда 
білімгерлерде  зерттелініп  отырған  құбылыс  туралы  айқын  түсінік  қалыптаса 
бермейді.  Бақылау  мен  тәжірибенің  тек  әңгімеге  айналуы  белсенді  ойлау 
әрекетін тӛмендетеді. Кӛзбен кӛрген бейнелер ғана құбылыстың заңдылығын ӛз 
бетінше зерделеуге негіз болады.  
Оқыту  құралы  ретінде  компьютерлер  –  қолданыстағы  шынайы 
кӛрнекіліктің  дамуына  жол  ашады.  Компьютерлер  оқыту  кӛрнекілігінің 

 
32 
тиімділігін  арттырып,  тікелей  бақылау  бола  бермейтін  микроғаламды  да 
зерттеуге мүмкіндік береді.   
Физиканы 
оқытуда 
компьютерлерді 
қолдануды 
ұсынған 
ең 
алғашқылардың қатарында бірнеше ғалымдарды атауға болады.    
Физиканы  оқыту  барысында  компьютерді  қолнау  мүмкіндіктерін  зерттей 
отырып, В.В.Лаптев  физика бойынша оқыту құралдарының қатарына қосылған 
электрондық  техника,  пәнге  деген  қызығушылықты  арттырады  деп,  физиканы 
оқыту  бағытында  оларды  пайдалануды  тереңірек  зерттеу  қажеттігін 
ұсынды[70].  Дегенмен,    автордың  ойынша,  компьютер  білімгерлердің 
танымдық іс-әрекетінің құралы ғана, ал оны басқару мұғалімнің міндеті.  
В.В.  Лаптев  білім  беру  мазмұнына  электрондық  техниканың  әсерін  және 
физиканы оқыту барысындағы дербес компьютердің мүмкіндіктерін анықтады. 
Автор  физиканы  оқытудың  дидактикалық  циклінің  элементтерін  сараптап, 
электрондық техниканы қолдану мүмкіндіктерін ашты, сол арқылы физика пәні 
электрондық  техниканы    пәндік-бейімділік  пайдалану  туралы  пікірді  кеңейтті 
және  электрондық  техниканың  құрал-жабдықтық  қолданылу  ерекшеліктерін 
ашып кӛрсетті.  
Электрондық техниканы кеңінен қолдану жағдайында физиканы оқытудың 
мазмұндық  және  үдерістік  құрауыштарын  одан  әрі  зерттеу  барысында 
В.В.Лаптев  келесі  нәтижелерге  қол  жеткізді:  физикаға  тән  электрондық 
техниканы  пайдалану  салалары  анықталды  және  оның  әдімстемесі  жасалды; 
электрондық техника құралдарымен табиғи тәжірибені жетілдіру концепциясы 
жасалды;  қажетті  құрал-жабдықтар  мен  компьютерлік  бағдарламалар  арқылы 
тәжірибе жүргізу әдістемесі жасалды [71].  
Орта  мектепте  оқыту-тәрбиелеу  үдерісінде  табиғи  құбылыстардың 
компьютерлік  модельдерін  пайдалану  мен  құру  әдістемесін  жасау  амалын 
М.П.Фокин  [72]  іске  асырды.  Автор  компьютерлік  модельдейтін 
бағдарламалардың  дидактикалық  талаптарын,  олардың  қызметтерін,  оқыту-
тәрбиелеу  үдерісінде  табиғи  құбылыстардың  компьютерлік  модельдерін 
қолдану  тиімділігінің  жағдайларын  анықтады.  Дегенмен,  аталған  зерттеу 
жұмысында қозғалған мәселенің тәжірибедегі жағдайы талданбады, оқытудағы 
компьютерлік модельдер топтастырылмады. 
Аталған  кемшіліктерді  жоюда    A.A.Немцов  [73]  ӛз  зерттеулерімен  қадам 
жасады. Кӛптеген физикалық тәжірибелерді зерттеу негізінде автор «оқытудың 
компьютерлік  моделі»(ОКМ)  түсінігі  туралы  ғылыми  білімдерді  жалпылады. 
Соның  негізінде  қарастырылған  модельдер  -  оқыту  модельдерінің  жаңа  түрін 
қалыптастырды.  ОКМ-ның  анықталған  қасиеттері  оқыту  материалының 
мазмұнымен, оны оқыту әдістемесі мен оқыту үдерісі қатысушыларының жеке 
ерекшеліктерімен  сипатталады.  Автор  дәстүрлі  дидактикалық  құралдардың 
алдында оқытудың компьютерлік модельдерінің артықшылықтарын физиканы 
оқыту  тәжірибесіне  барынша  пайдалану  үшін  ұйымдастырушылық-
педагогикалық жағдайларын жасауға мүмкіндік алды.   
Физика  сабағындағы  танымдық  іс-әрекетті  белсендендіру  құралдарын, 
есептеуіш  техниканы  қолдану  әдістемесінің    психолого-педагогикалық  және 
дидактикалық  аспектілерін    Р.Ю.Шукюров[74]  зерттеген.  Физика  сабағында 

 
33 
оқушылардың  танымдық  іс-әрекетін  белсендендіру  үдерісін  зерттей  отырып, 
оқыту  үдерісінде  сол  танымдық  белсенділікті  анықтайтын,    негізгі 
психологиялық,  дидактикалық  және  әдістемелік  факторлардың  тиімділігін 
арттыру  үшін  компьютердің  мүмкіндіктерін  анықтады.  Физика  сабағында 
компьютердің  дидактикалық  мүмкіндіктерін  пайдаланудың  әдістемелік 
негізділігі - теориялық материалдың игерілуіне, ойланудың дамуына, ғылыми-
зерттеу 
жұмысының 
элементтеріне 
қызығушылықтың 
қалыптасуына, 
компьютерді  пайдаланумен  физикалық  тапсырмаларды  орындау  қабілеттері 
мен берік дағдыларын қалыптастыруға кӛмектеседі.  
Физика  сабақтарында  компьютерлерді  қолдану  бағытындағы  алғашқы 
мақалалардың  авторлары  В.А.Извозчиков  пен  И.В.Марковалардың  [75] 
еңбектерінде  «кеңістіктегі  дененің  қозғалысы»  мысалында  компьютерлердің 
рӛліне маңызды назар аударылды. Осы уақыттан бастап, бұл тақырып бойынша 
басылымдар саны үздіксіз арта түсті.   
В.А.Изовчиков  компьютерлік  модельдерді  пайдалану  мынадай  тиімді 
нәтиже береді деп кӛрсетті[76]: 
-  сабақ  барысында  шешілетін  есептер  санын  арттыруға  болады,  есепті 
шынайы  шарттармен,  яғни,  техникадан  алынған  параметрлермен  шешуге 
мүмкіндік туады;  
-  физикалық  экспериментті  жобалау  мүмкіндігі  ашылады;  мәліметтерді 
ӛңдеуде уақыт ұтымды пайдаланылады; ӛлшемдердің саны артып отырады; әр-
түрлі мәселелерде тапсырмаларды орындауға мүмкіндік ашылады; 
-  ӛзіндік  кӛтеріңкі  кӛңіл  күй  байқалады;  білімгерлердің  шаршауы 
тӛмендеп,  эмоциялық  жағымды  кӛңіл  күй  пайда  болады;  шапшаңдылық 
артады; материалдың физикалық мәні оңай меңгеріледі. 
Физика  сабағында  компьютер  бағдарламаларын  қолдану  мәселелеріне   
Н.В.  Разумовскийдің[77]  мақалалары  арналған.    Автордың  айтуынша, 
компьютер  табиғи  құбылыстар  мен  үдерістерді  модельдеу,  механизмдер  мен 
машиналардың  жұмысын  қайталау  кезінде  оқытушының  тәуелсіз  кӛмекшісі 
болады.  Сонымен  қатар,  автор  табиғи  құбылыстардың  бай  әлемін 
компьютердің «экрандық әлемімен» ауыстырудың қауіптілігін ескертеді.  
Компьютерді  физиканы  оқыту  үрдісіне  қолдану  мәселесіне  арналған 
ғылыми-зерттеу  жұмыстарды  талдай  келе,  оны  пайдаланудың  бағыттарын 
анықтап кӛрсетейік(8-сурет). 
 
Сурет 8 - Компьютерді физиканы оқыту үрдісіне қолдану бағыттары 
Оқытуда компьютерді 
пайдаланудың 
бағыттары 
Оқыту үрдісін 
басқаруда компьютер 
құралдарын пайдалану 
Мұғалім еңбегін 
ұйымдастыруда компьютер 
құралдарын пайдалану 
Физика сабағында 
есептеулерді 
автоматтандыруда 
Лабораториялық 
қондырғылармен 
жұмысты басқаруда 
Лабораториялық 
жұмыстардың 
нәтижелерін ӛңдеуде 
Физикадан алған 
білімдер мен 
іскерліктерді тексеру 
Компьютерлік құралдарды 
физикалық құбылыстарды 
модельдеуде қолдану 
Компьютерлік 
құралдарды бейнені 
кӛрсетуде қолдану 
 

 
34 
Жоғары оқу орындарында болашақ мұғалімдердің  даярлығын практикада 
жүзеге 
асырушы 
мамандардың 
зерттеулерінде 
 
жаңа 
ақпараттық 
технологияларды  физиканы  оқыту  үдерісінің  мақсатына  сай  барлық 
кезеңдерінде  лекциялық,  практикалық,  зертханалық  сабақтарда,  аудиториядан 
тыс және  т.б. қолдану керектігін анықтаған.  
Оқыту  үдерісіне  ақпараттық  технологияларды  пайдалану  және  физика 
пәнін  оқытудағы  білім  беру  стандарттарының  анықтау  базасы  негізінде, 
сонымен  қатар,  оқытуда  білім  мен  біліктілікті  талап  ете  отырып,  білім  беру 
жүйесін  қалыптастырудың  жолдарын  қарастыру  бүгінгі  кезде  ӛзекті  істердің 
бірі. Оған сәйкес әрбір мамандықтар бойынша Қазақстан Республикасы жалпы 
міндетті білім беру стандарттары бекітілген. 
Оқу  пәнінің  мазмұнын  іріктеу  мәселелері  бүгінгі  таңда  ғалымдардың, 
әдіскерлердің,  оқытушылардың  назарын  ұдайы  ӛзіне  аударатын  күрделі  де, 
ӛзекті  мәселелер  болып  табылады.  Ӛйткені  физиканы,  сол  сияқты  табиғи  – 
ғылыми  пәндерді оқытудың алуан түрлі тәсілдері, жолдары бар. Оларды жасау 
және  іске  асыру  барысында  пәндер  тілі  қалыптасып,  оқытылатын  пәндердің 
негізгі мазмұны  айқындала отырып, оқытудың құрылымы анықталады.  
Қазіргі  білімді  ақпараттандыру  саласының  дамып  тұрған  қоғамында 
жоғары оқу орындарында физиканы оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында, 
болашақ физика мұғалімдерінің қазіргі қоғам талаптпарына сай етіп даярлауда 
жаңа ақпараттық технологиялардың (9-сурет) маңызы зор.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет  9 -  Физиканы оқытуда білімді ақпараттандырудың маңызы мен 
мәні  
Физиканы оқытуда 
білімді 
ақпараттандырудың 
маңызы 
 
 
Электрондық бағалау 
жҥйелерін пайдалану  
маңызы: сыни ойлау, 
рефлексиялау, ӛзін-ӛзі 
реттеу, түзету, мамандыққа 
деген сүйіспеншілік 
 
Электрондық 
поштаны  
пайдалану 
маңызы:  интербелсенділікті,  хат 
алмасу  арқылы  коммуникативтік 
қабілеттерін, 
(диалог) 
сауаттылығын  дамыту,  ақпаратпен 
алмасу,  бірлескен  жобалар  жасау 
негізінде 
шығармашылықты 
қалыптастыру 
 
 
Телеконференциялар 
маңызы: 
логикалық 
ойлау, 
мақсаткерлік, міндет қойып, оны 
орындау,  субъектілікті,  ғылыми 
кӛзқарастарды 
қалыптастыру, 
қарым- 
қатынасты 
қалыптастыру, 
халықаралық 
мәдениетпен алмасу 
 
Онлайн  режиміндегі  дәрістер, 
пікір алмасулар, форумдар 
маңызы: 
басқарушылық 
қабілеттерді,  эмоцияны  дамыту, 
сӛйлеу 
мәдениетін, 
түйін 
жасауды, 
шешендікті 
қалыптастыру 
 
Электрондық журналдар 
маңызы: сыни ойлауды 
дамыту, шығармашылық 
әрекеттің тәсілдерін 
меңгеру, ӛз бетінше іздену,  
дарындылықты, талантты 
ұштау, эстетикалық 
талғамды қалыптастыру 
 
Мультимедиялық 
презентациялар дайындау 
маңызы: 
шығармашылық 
ойлауды, 
жобалаушылық 
негізінде 
Ӛзін-  ӛзі  білімдендіру,  ӛзін-  ӛзі 
жетілдіру,  ойлаудың  тереңдігін 
дамыту 
дамыту 
 
Электрондық оқулықтар 
жасау, пайдалану 
маңызы:қашықтықтан  оқытуды 
жүзеге асыру арқылы ӛз  бетінше 
білім алу, танымдық белсенділікті 
арттыру,  білім  сапасын  арттыру, 
функционалдық 
сауаттылықты 
дамыту. 
 
Чат,web  сайттар  жасау, 
пайдалану 
маңызы:  дербестік,  ойды, 
пікірді  білдіру,  зерттеушілік 
мәдениетті 
дамыту,жаңашылдықты 
ендіру 
 

 
35 
 
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінде  білім беру 
үдерісіне  жаңа  ақпараттық  технологиялардың  дамуы  мен  ендірілуі, 
компьютерлік 
техниканы 
қолданудың 
педагогикалық 
мүмкіндіктерін 
кеңейтуде.  Оның  ішінде  ақпараттық-коммуникациялық  технологиялардың 
кӛмегімен  орындалатын  электрондық-білім  беру  ресурстарын  айтуға  болады. 
Электрондық-білім беру ресурстарының  түрлерін классификацияласақ: 
1.  Тесттік  бақылау  бағдарламалары.  Бұл  білім  беру  саласындағы  
электрондық  оқу  құралдарының  ішіндегі  кӛп  қолданыстағы  түрі,  мұнда  білім 
алушы  тесттің  жауабын  таңдау  арқылы  жауап  береді.  Тесттің  тапсырмасы 
экранда шығады, компьютер студенттің жауабын, уақытын т.б. белгілеп алады. 
Соңынан  студенттің  алған  бағасын  (балын)  экранда  кӛрсетеді.  Студенттердің 
әрбір  сессия  мерзіміндегі  білімдерін  бақылау  және  бағалау  «Физика»  пәніне 
жасалған «Тест»  бағдарламасында жүргізіледі. 
2.  Электрондық  анықтамалық  жүйелер  (ЭАЖ).  Мұндай  жүйелерде 
негізінен  классикалық  энциклопедиялар  сақталады.  Мысалы,  американдық 
«Britania», 
ресейлік 
«Үлкен 
советтік 
энциклопедия», 
классиктердің 
шығармаларының жинағы, техникалық, физикалық анықтамалар т.б. Біздің оқу 
үдерісінде  кӛптеген  ЭАЖ-лар  қолданылуда.  Мәселен,  «Физика  А-дан  Я-ға 
дейін» библиографиялық анықтамасы, Физикалық энциклопедия (5-том) т.б. 
3.  Тренажерлар.  Бұл  бағдарламалар,  белгілі  бір  жүйе  бойынша  студентке 
тапсырмалар  береді,  орындалған  тапсырманың  нәтижесін  қадағалайды. 
Тренажерлар, үлкен кӛлемдегі ақпаратты есте сақтауда, белгілі бір іс-әрекетке 
дағдыны  қалыптастыруда  пайдалы,  мәселен,  пернетақтамен  жұмыс  істеуде, 
бағдарламалау тілдерінің мүмкіндіктерін үйренуде т.б. 
4.  Виртуальдық  зертханалық  кешендер.  Эксперимент  жүргізу  немесе 
тақырып  материалымен  танысу,  физикалық,  математикалық  және    т.б. 
ғылымдардың  нақты  заңдары  экрандық  «виртуальдық»  әлемде  орындалады. 
Мұның негізгі ерекшелігі студент экранда таңдап алған экспериментті орындап, 
уақытты  жылдамдатып  немесе  баяулатып,  обьектінің  парметрлерін  ӛзгертіп, 
параметрлердің мәндерін ӛлшеп және графикалық бейнесін ала алады. 
Виртуальдық  зертханалық  кешен  (ВЗК)  -  бағдарламалық-ақпараттық 
ортаның  тұтастығы  болып  табылады.  Ол  оқу  әрекетінің  кӛріністерін  жүзеге 
асыратын,  арнайы  дайындалған  білімнің,  белгілі  бір  құрылыммен  жасалған 
ақпаратпен  тапсырмаларды    меңгеру  мен  бекітуден  құралған  компьютерлік 
бағдарламалар жүйесі[78].  
Виртуальдық 
зертханалық 
кешендерді 
пайдаланып 
оқытудың 
артықшылықтарын атасақ: 
- білім  сапасын  арттырып,  кӛптеген  студенттерге  бір  мезгілде  сабақ 
жүргізу мүмкіндігі; 
- практикалық  және  зертханалық  жұмыстарды  орындау  барысында 
алынған білімдер мен дағдылардың біртіндеп қалыптасуы; 
- практикалық  кешендер  мен  бақылау  тапсырмаларын  қолданып,  білім 
деңгейі мен дағдылардың бекітілуі.  

 
36 
Келешекте  виртуальдық  зертханалық  кешендерді  болашақ  мұғалімдер 
дайындайтын  тек  қана  дәстүрлі  күндізгі  немесе  сырттай  бӛлімде  оқитын  
студенттер үшін ғана емес, қазіргі уақытта қолданылып жүрген  қашықтан және 
кредиттік жүйе бойынша оқытудың түрлерінде де  қолдануға болады.  
Виртуальдық  зертханалық  кешендер  -  жаңа  дәуірдің  оқу-әдістемелік  
кешені.  Сондықтан  педагогтың    әрекетінде  ВЗК-ны  тиімді  пайдаланып 
студенттерге білім беру міндеті тұр. 
Қ.А.Ясауи  атындағы  Халықаралық  қазақ-түрік  университетінде  болашақ 
физик мұғалімдерге білім беруде практикалық және зертханалық жұмыстарды 
орындауда  виртуальдық  зертханалық  кешендер  «Механика»  курсынан  
«Основы  механики»,  «Молекулалық  физика  және  термодинамика»  бӛліміне 
арналған  «Thermodinamica»,  «Жалпы  физика»  тараулары  бойынша  «Открытая 
физика»,  компьютерлік  модельдеуге  негізделген  «Electronics  Workbench» 
қолданбалы  бағдарламалары      қолданылып  келеді.  Бұл  кешендер  арқылы  кез 
келген сандық-құрылымдық параметрлерін ӛзгерте отырып ӛлшеу жұмыстарын 
атқаруға,  графиктері  мен  схемаларды  құрастыруға,  талдау  жасауға, 
осциллограммаларын  алуға,  кӛруге  болады.    Оларды  студенттер  қолданып, 
ӛздерінің физикалық білімдерін терең меңгеруде жүзеге асыруда.  
5.  Компьютерлік оқыту ойындары. Бұл студенттерге ойын түрінде білімді 
меңгеруге мүмкіндік беретін бағдарлама. 
Қ.A.Яcaуи  aтындaғы  Xaлықapaлық  қaзaқ-түpiк  унивepcитeтi  Ceнaтының 
шeшiмi бойынша 2004 жылдан бастап aлғaшқылapдың бipi бoлып Бoлoн үдepici 
шeңбepiндe  кpeдиттiк  oқыту  жүйeciнe  бaкaлaвpиaттың  15  мaмaндығы  жәнe 
мaгиcтpaтуpaның  бapлық  мaмaндықтapы  ӛттi.  Қaзipгi  кeздe  унивepcитeттeгi 
бapлық  мaмaндықтapдa  күндiзгi,  cыpтaй  жәнe  қaшықтықтaн  oқыту  түpлepi 
бoйыншa  кpeдиттiк  жүйe  бoйыншa  бiлiм  бepудe.  Солардың  бірі  ретінде 
кредиттік  оқыту  жүйесінде  болашақ  физика  мұғалімдері  5В011000-физика 
мамандығы  бойынша  дайындалады.  Физиканы  оқытудың  формаларын  (10-
сурет)  және  оларды  жүргізудегі  ақпараттық  –  технологияларды  қолданудың 
тиімділігін қарастырайық. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
Сурет 10 - Жоғары оқу орындарында физиканы оқытудың формалары 
 
    
       ФИЗИКА 
 
Дәріс 
 
Семинар, практика 
 
Лаборатория 
 
Ғылыми – зерттеу жұмыстары 
 
СӚЖ, СОӚЖ 
 
Педагогикалық практика
 

 
37 
Жоғары оқу орындарында жаңа материалды түсіндіруде оқытудың негізгі 
формасы  лекция  болып  келе  жатқаны  мәлім.  Лекцияның  ғылыми  мазмұны 
терең  болады,  логикалық  жүйелілігі  жоғары,  түсіндіру  ұзақтығы  артық, 
баяндауы  жылдам  болады.  Бұл  тәсіл,  студенттің  дайындығы  жоғары  болған 
жағдайларда  жақсы  нәтиже  береді.  Лекцияда  студенттердің  белсенділігін 
кӛтеру қиын, тек бірыңғай тыңдау оларды жалықтырады. Оған оқытушы күшті 
дайындалуы  керек,  оны  ірі  ғалым  -  мамандардың  оқығаны  жӛн,  оны 
проблемалық  формада  құра  білу  тиімді,  оның  кӛрнекілік  жағы  да  тартымды 
болуы  тиіс.  Бұл  үшін  ақпараттық  технологиялар  кӛмегімен  (кинолекция, 
телевизиялық  лекциялар,  анимациялар,  тірек-сызба,  графиктер  т.б)  лекция 
түрінде ӛткізу маңызды болады[79].  
Лекцияның мынадай сипаттағы түрлерін қарастырайық:  
-  дидактикалық  мақсаттарына  қарай  лекцияның  мынадай  түрлерін  бӛліп 
қарастыруға  болады:  кіріспелік,  нұсқаушылық,  ақпараттық,  жалпылама,  шолу, 
шолу-қайталау, қорытындылау. 
-  ұйымдастырушылық  формаларына  қарай:  бинарлық,  лекция-  дискуссия, 
лекция – конференция. 
-   логикалық баяндау бойынша: проблемалық, лекция – дискуссия, лекция 
– кеңестік, алдын ала қателіктер жоспарланған лекция. 
-    оқу  материалының  кӛрнекіліктеріне  қарай:  видео-лекция,  лекция-
презентация, лекция – анимация т.б.   
Лекцияда  студенттерге  кӛрнекілік  ретінде  кӛбінесе  ақпараттық-
коммуникациялық  құралдар  қолданылады.  Ақпараттық  –  коммуникациялық 
құралдардың  кейбір  типтері  жаңа  материалды  баяндау  үшін  кӛмекші  есебінде 
қолданса,  ал  енді  кейбір  типтері,  оның  кӛмегінсіз  оқытушы  алып  шығуы, 
түсіндірілуі қиын болған жаңа материалды баяндаудың негізі болады.  
Біздің  зерттеу  жұмысымыздың  мақсаты  ақпараттық  технологияларды 
қолдану арқылы физиканы оқытуда лекция сабақтарының (11-сурет) тиімділігін 
арттырудың  әдістемесін  жасау  және  теориялық  тұрғыдан  негіздеу  болып 
табылады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 11 - Физика бойынша лекцияның тиімділік белгілері  
Лекция 
сабағының 
тиімділік 
белгілері 
студенттің лекцияның 
материялын игеріп алу 
деңгейі 
студенттің лекцияға 
зейінінің деңгейі
 
лекциядан кейінгі 
студенттердің оқу-
танымдық 
белсенділігінің деңгейі 
лекциядан студенттің 
және оқытушының 
қанағаттанушылық 
деңгейі 

 
38 
 
Лекция сабақтарының тиімділігін арттыруда ақпараттық технологияларды 
қолдану мынадай қағидаларды қанағаттандыруы қажет: 
-   эргономикалық  қағида  бойынша,  лекция  сабағын  жүргізуде  ақпараттық 
технологияларды  құру  және  қолдану  шарттары:  адамның  эмоциялық  күйіне 
түстің  әсері,  экрандағы  кіші  символдардың  болмауы,  мәтіндермен 
формулалардың реттілігі, қажетті негізгі мәтіндердің ерекшеленіп берілуі т.б. 
-  динамикалық  қағида,  (Джон  Р.,  Андерсон  А.,  Крылов  А.,  Маклаков  А) 
студенттерге  кӛрсетілінетін  кез  келген  ақпарат  кейбір  ӛзгерістерді,  қимылды 
қажет  етеді.  Қимылсыз,  еш  ӛзгеріссіз  ұсынылған  ақпарат  бірнеше  секундтан 
кейін-ақ зейіннің әлсіруін туғызады[80]. 
-  зейінді 
белсендендіру 
қағидасы, 
лекцияда 
берілетін 
ақпарат 
аудиторияның зейінділік деңгейіне сай ӛзгертілініп отыруы қажет.  
 Лекция  сабағында  оқу  материалын  ұсыну  әдісін  таңдау,  лекцияның 
мақсаты  мен  мазмұны  арқылы  анықталады.  Компьютерлік  графика  жаңа 
кӛрнекілік қабілеттерге ие. Физика әсіресе, оптиканы оқытуда лекция сабағын 
компьютер арқылы жүргізудің мынадай ӛлшемдері бар: 
- жылдамдылық,  тез  ӛтіп  кететін  құбылыстар  (жарық  жылдамдығымен 
байланысты  болған  құбылыстар,  күн,  ай  тұтылу)  немесе  ұзақ  уақыттылық 
(радиоактивті  ыдырау)  табиғи  демонстрациялық  физикалық  құбылыстарды 
лекцияда кӛрсету; 
- лекциялық  аудиторияда  демонстрация  үшін  сәйкессіздік  кеңістік 
масштабты құбылыстар (космостық физика, элементар бӛлшектер физикасы); 
- бақылауға 
мүмкіншілік 
болмайтын 
физикалық 
құбылыстар 
(микробӛлшектердің туннелденуі); 
- техникалық  –  экономикалық  тұрғыдан  компьютерлік  демонцтрацияның 
қол  жетімділігі  (аса  тӛмен  және  аса  жоғары  температуралар,  аса  жоғары 
магниттік ӛріс). 
Демек,  физиканы  оқытуда  лекция  сабақтарының  тиімділігін  арттыру 
болашақ  физика  мұғалімдерінің  шығармашылығын  қалыптастыруда  маңызды 
рӛл атқарады.  
Семинар  –  лекция  сабақтарында  алған  жаңа  материалдық  білімдерді 
бекіту,  жетілдіру  міндеттерін  атқарады.  Семинарда  білім  кӛзі  –  әр  түрлі 
физикалық  есептер  мен  қойылған  мәселелерді  шешу  барысында  пікір  сайсқа 
қатысқан,  рефераттарды  талдауға  қатысқан,  қолдан  кӛрнекіліктер  және 
приборлар  жасаған  студенттер  болып  табылады.  Семинар  -  студенттердің 
іскерлігі  мен  дағдыларын,  шығармашылығын  қалыптастыру  мақсатында 
жүргізіледі.  Оқу  сабақтарын  ұйымдастырудың  бұл  формасында  әртүрлі 
практикалық жаттығулар, есеп шығару жұмыстары орындалады. 
Физикалық  есептерді  шығару  -  физика  сабақтарының  түгелдей  барлық 
түрлері  мен  кезеңдеріне  және  аудиториядан  тыс  жұмыстарында  орындалады. 
Есеп шығару физиканы оқыту үрдісінің ұдайы бӛлінбес құрамды бӛлігі болып 
саналады,  есеп  шығару,  физиканы  оқытудың  әдістері,  тәсілдері,  амалдары 
ретінде әр жақты мағынада қолданылады.  
Физикалық есептерді шығарудың маңыздылығы:  

 
39 
- студенттердің 
логикалық  және  физикалық  ойлауын  дамытады, 
математикалық  амалдар  мен  түрлендірулерді  орындауға  жаттықтырады, 
физикалық  заңдар  мен  эксперименттің  сандық  және  сапалық  мағыналарын 
ашады;  
- физикалық  құбылыстар  мен  заңдылықтардың  практикалық  маңызына 
және ӛмірмен байланыстылығына кӛз жеткізеді; 
- студенттерді  тапқырлыққа,  ӛз  бетінше  жұмыс  істеуге,  еңбек  сүйгіштікке 
қиындықты жеңу тӛзімділігіне үйретеді, еңбек-жігерлерін қайрайды; 
- физикалық  ұғымдарды,  студенттердің  практикалық  іскерліктері  мен 
дағдыларын, шығармашылық қабілеттерін қалыптастырады; 
- студенттердің алған білімдерінің тереңдігі мен беріктігін тексереді;  
- студенттердің физикаға деген қызығушылығын арттырады[81].  
Ақпараттық  технологиялардың  дамуы,  физикалық  есептерді  түрлі 
компьютер  бағдарламалары  кӛмегімен  шешуге  жол  ашты.  Физиканы  оқытуда 
есептерді  компьютер  арқылы  шешудің  ерекшелігі,  студенттердің  физикалық 
құбылысты  жан-жақты  талдауға,  сол  құбылыс  негізделген  физикалық 
формулаларды  зерттеуге,  алгоритмдер  құруға,  және  физика,  математика, 
информатика пәндері арасындағы байланысты  құра алуға үйретеді. Физикалық 
есептерді  компьютер  арқылы  шығару,  негізінен,  есептеу  жолдары 
қайталанатын, есептің жауабы графикалық түрде алынатын жағдайларда тиімді 
болып  саналады.  Сонымен  қатар,  күрделі  формулалар  бойынша  есептер 
шығарғанда,  компьютер  арқылы  есеп  жауабын  тексеруде,  экспериментальдық 
есептердің  жауабын  алуда,  графиктік  есептерді  шығаруда,  дифференциялдық, 
интегралдық,  сандық  және  аралас  типті  есептерді  компьютер  арқылы 
шығарудың  маңыздылығы  зор.  Физикалық  есептерді  компьютер  арқылы 
шығару  бірнеше  кезеңді  ӛз  ішіне  алады:  есептің  берілуі,  алгоритм  құру, 
бағдарламалау және тестілеу немесе есеп жауабына анализ жасау.  
Әрбір шығарылған есепте студенттерге әр түрлі проблемалық жағдайларда 
дұрыс модель құруға, есепті шығарудағы ыңғайлы әдісті талдай алуына үйрету 
қажет.  Студенттің  стандартты  білім  деңгейін  жоғарылату  үшін  жүйелі  түрде 
есеп  шығару  тәжрибесі  болуы  керек.  Бұл  кейбір  физикалық  есеп  шығару 
әдістерін  мысалдарымен  жүйелендіру  және  анықтамаларын  тұжырымдау 
әрекетінен туындайды. Есеп шығарудың синтетикалық әдісі тӛмендегі суретте 
келтірілген (12- сурет).  
 
 

 
40 
    
 
 
Сурет 12 - Компьютер кӛмегімен физикалық есептерді шығару әдісі 
 
Жоғарыда  аталған  есеп  шығару  әдістер  спектрі  айтарлықтай  кең  және 
кездейсоқ арттыру әдісінен бастап (аналитикалық есеп шығаруға, есеп шығару 
құрылғысының  үлесі  ―нӛлге  жақын‖),  калькуляторлық  әдіске  (компьютер 
үлесіне,  шығару  кезінде  алынған,  қорытынды  формула  бойынша  әр  түрлі 
күрделі  есептеулер  ғана  қалады)  дейін  таралады.  Кейбір  әдістер  іргелі 
айырмашылығы  бар,  ал  басқалары  программаны  жазуға  дайындық  немесе 
қарапайым  аналитикалық  шығару  бӛлігіне  қосқан  үлесімен  ғана  бір-бірінен 
ерекшеленеді.  Сол  себепті,  әдістер  мен  жүйелендірулер  шартты  түрде  сипат 
беріп  отырады.  Мысалы:  аналитикалық  есептеу  және  ―калькулятор‖  әдістері 
арасында  айырмашылық  үлкен  емес.  Негізінде,  есеп  шығарудың  барлық 
әдістерін бірдей синтетикалық әдіске алып келу мүмкін. Студент есепті белгілі 
бір кезеңге дейін шығарады (бұл, ақырында есеп шығаруды әдістерге бӛлінуін 
анықтайды),  программаны  құрайды  және  компьютер  есеп  шығаруды 
қорытындылайды,  не  кейбір  аралық  нәтижелерді  береді,  не  жауабын,  не 
графигін немесе т.б. Алайда, физикалық есептер шығарудың модельді, есептеу, 
арттыру әдістерінің мағынасын ажырата білуі, сонымен қатар, таңдап алынған 
әдісті қолдана отырып, физикалық есепті компьютер арқылы шешудің жүйесін 
меңгеруі қажет (13 - сурет). 
Есеп шығарудың синтетикалық әдісі 
Арттыру
 әдісі 
Модельдік 
әдіс 
Есептеу әдісі 
Кездейсоқ 
арттыру әдісі 
Реттелген 
арттыру әдісі 
Графикалық 
әдіс 
калькулятор 
әдісі 
Монте-Карло 
әдісі 
Физикалық 
процесстерді 
модельдеу әдісі 
Есептеу 
процесін 
моделдеу әдісі 
Аналитикал ық-
есептеу әдісі 
Үздіксіз 
физикалық 
процесстерді 
модельдеу әдісі 
Дискретті 
физикалық 
процесстерді 
модельдеу әдісі 
Үздіксіз 
физикалық 
ӛлшемдерді 
есептеу 
процесін 
модельдеу 
Дискретті 
физикалық 
ӛлшемдерді 
есептеу 
процесін 
модельдеу 
 

 
41 
 
 
 
Сурет 13 - Компьютер кӛмегімен физикалық есептерді шығарудың  
блок-схемасы 
 
Қазіргі  кезеңде  компьютерді  оқу  үдерісінде  пайдалана  білетін  тәжірибелі 
физика  мұғалімін  даярлау  міндеті  қойылып  отырғанда,  елімізде  ақпараттық 
қоғам  жағдайында  болып  жатқан  ӛзгерістер  білім  беру  жүйесіне  деңгейі  мен 
мазмұны  ӛзгерген  сапа  тұрғысынан  жаңа  типті  мұғалімдер  даярлауды  талап 
етеді.  Физика  пәнінің  мұғаліміне  ақпараттық  және  телекоммуникациялық 
технологияларды  оқыту  жоғары  оқу  орындарында  физиканы  оқыту  теориясы 
мен  әдістемесін  және  тәрбиелеу  нәтижесінің  күйін  елеулі  түрде  ӛзгертуге, 
жаңартуға негіз салушы бола алады. 
Қ.А.  Ясауи  атындағы  Халықаралық  қазақ-түрік  университеті  «Физика» 
кафедрасында  «Физикалық  процестерді  компьютерлік  модельдеу»  пәнін 
оқытуда,  лекциялық  сабақтарда  жалпы  физика  құбылыстарын  ӛз  ішіне 
қамтыған,  физикалық  құбылыстар  мен  заңдылықтар  туралы  қысқаша 
анықтамалар,  анимациялық  кӛрсетілімдер,  суреттер,  графиктер  келтірілген 
электронды оқу құралымен, «Физикалық процестерді компьютерлік модельдеу»  
оқу  құралы  оқу  үдерісіне  енгізілді.  Ал  практикалық  сабақтарда  БЕЙСИК, 
ПАСКАЛЬ  бағдарламалау  тілдерінде физикалық  есептерді  компьютер арқылы 
шешу үдерісі жүреді[82]. 
1.Есептің 
берілуі 
2.Берілгендерді 
ұйымдастыру 
3.Жалпылама 
түрдегі есептің 
толық шешімі 
5.Математикал
ық модельді 
дайындау 
6.Құбылысты 
математикалық 
модельдеу 
7.Алгоритм 
құру және іске 
асыру  
8.Тестілеу  
4.Бағдарламалық 
қажеттіліктерді 
қолдану 
9.Анализ, 
қорытынды 
10. бағдарламаны 
жазып алу  

 
42 
Біз  қорыта  келе  физикалық  есептерді  компьютер  арқылы  шығарудың 
мынадай шығармашылық сипатта маңызы бар екедігін анықтадық:  
-  физикалық  құбылыстар  мен  заңдарды  және  теорияларды  талдауға, 
қорытындылауға,  олардың  арасындағы  ӛзара  байланыстарды  анықтауға 
жәрдемдеседі; 
-  логикалық  және  физикалық ойлауын дамытады, математикалық  амалдар 
мен  түрлендірулерді  орындауға  жаттықтырады,  физикалық  заңдар  мен 
эксперименттің сандық және сапалық мағыналарын ашады;  
-  физикалық  құбылыстар  мен  заңдылықтардың  практикалық  маңызына 
және ӛмірмен, информатикамен байланыстылығына кӛз жеткізеді;  
-  студенттерді  тапқырлыққа,  ӛз  бетінше  жұмыс  істеуге,    ақпараттық 
технологияларды қоладна алуына, физикалық процестердің модельдерін жасай 
алуға үйретеді; 
-  физикалық  ұғымдарды,  студенттердің  практикалық  іскерліктері  мен 
дағдыларын, шығармашылық қабілеттерін қалыптастырады;  
- студенттердің білімдерінің тереңдігі мен беріктігін тексереді;  
- пәнаралық байланысты күшейтуге ықпал жасайды; 
- студенттердің физикаға деген қызығушылығын арттырады.  
Ал  енді  лабораториялық  сабақтардың  маңызы  мен  ондағы  ақпараттық 
технологиялардың тиімділігін қарастырайық. 
Физика  -  эксперименттік  ғылым  болып  есептелінетіндігі  белгілі.  Сол 
себепті,  физикалық  эксперимент  студенттің  физика  бойынша  алатын 
білімдерінің негізгі кӛзі, физика кұбылыстарын зерттеудің негізгі әдісі, физика 
сабақтарындағы басты кӛрнекілік болып табылады.  
Физикалық  оқу  эксперименті  дегеніміз  -  арнайы  құралдардың  кӛмегімен 
физикалық құбылыстарды демонстрациялап кӛрсету және студенттің ӛздерінің 
істеп, зерттеп, бақылауы. Эксперимент фазиканы оқытудағы ең негізгі кӛрнекі 
құрал  болып  табылады,  оны  пайдаланудың  нәтижесінде  физикалық  ұғымдар 
(жылдамдық, үдеу, күш, жарық интерференциясы, дисперсиясы, дифракциясы, 
атомның 
құрылысы, 
атом 
ядросы, 
радиоактивті 
ыдырау 
т.б.) 
қалыптастырылады,  құбылыстар  арасындағы  ӛзара  байланыстар  (күш  пен 
масса, жылдаамдық пен үдеу, ток күші мен кедергі, толқын ұзындығы мен сыну 
кӛрсеткіші,  т.б.)  тағайындалады,    физикалық  заңдар  (Кирхгов,  Ньютон,  Ом, 
Мальюс заңы  т.б.) тексеріледі[79].  
Физика сабағында компьютерді әр түрлі оқыту бағдарламаларынан бастап 
эксперимент барысын басқаратын, түрлі құралдардағы деректерді жинақтайтын 
жүйе  ретінде  эксперименттерде  пайдаланумен  аяқталатын,  түрлі  амалдармен 
қолдануға болады. 
Ұйымдастыру  формасына  қарай  физикадағы  оқу  экспериментін 
тӛмендегідей етіп бӛліп қарастырасыз:  
лабораториялық  эксперимент;  демонстрациялық  эксперимент;  физикалық 
практикум;  аудиториядан  тыс  жүргізілетін  эксперимент;    эксперименттік 
есептер шығару; қолдан физикалық приборлар мен кӛрнекі құралдар жасау.  
Физикалық  эксперимент  –  оқытудың  ең  нәтижелі,  әсерлі  әдістерінің  бірі 
есептелінеді.  Демонстрациялық  экспериментте  компьютердің  пайдаланылу 

 
43 
мүмкіндігі күрделі техникалық қиындықтардан тұрмайды, себебі, қазіргі ЖОО 
да  компьютерлер  жеткілікті  және  физика  аудиторияларының  кӛпшілігінде 
түрлі  электрлік  және  электрлік  емес  кӛлемдегі  құрылғылар  бар  (температура, 
жарық,  түрлі  байланыс  құралдары).  Кӛптеген  ЖОО  да  физика  кабинеті 
интербелсенді тақталармен жабдықталған (немесе теледидарлық жүйемен), бұл 
жағдайда  компьютермен  жасалатын  кӛрініс  (сандар,  кестелер,  сызбалар  мен 
т.б.) кең таралған монитордан да үлкен экранға шығарылу мүмкіншілігі бар.  
Зертханалық  жұмыстар  барысында  студенттердің  қабілеттері  мен 
дағдыларын, шығармалығын қалыптастыру бірнеше бағыт арқылы жүргізіледі. 
Ең  алдымен  студенттер  зертханалық  жұмысқа  салынған  физикалық 
құбылыстар мен заңдылықтар туралы теориялық деңгейде танысады. Солайша, 
студенттерде  зерттелетін  физикалық  құбылыс  жайында  негізгі  физика 
заңдарын  түсіну,  оның  басқа  үдерістермен  байланысын  анықтауға, 
қарастырылатын  құбылыстың  әлемдік  физикалық  кӛрінісіндегі  орнын 
нақтылауға  мүмкіндік  береді.  Екінші  кезеңде  студенттер  физикалық 
құбылыстың  кӛлемдік  сипаттамасымен,  модельді  құру  қағидаларымен, 
объектілерді  кіршіксіздендірумен  танысады.  Физикалық  жүйенің  тәртібін 
сипаттайтын  ӛлшемдерді    жүйеге  түрлі  физикалық  әсерлерді  бағалауға,  оның 
ӛзгерісінің  сипатын  сандық  және  сапалық  деңгейде  сипаттауға  мүмкіндік 
береді.  Мұндай  қарастыру  жүйенің  тәртібін  ӛлшемдер  ӛзгерісінің  кең 
ауқымында  қарастыруға  және  қалыпсыз  жағдайлардағы  оның  дамуын 
болжамдауға  жағдай  жасайды.  Үшінші  кезеңде  физикалық  жүйе  зертханалық 
экспериментте 
зерттеледі. 
Қажетті 
құралдар 
жинақталынып 
және 
сарапталынады,  зерттелетін  жүйеге  әсер  ету  қағидалары,  эксперимент 
нәтижелерін  жинақтау  мен  ӛңдеу  іске  асады.  Қорытынды  кезеңге  алынған 
нәтижелерді  сараптау,  оның  қолданылатын  модельге  сәйкестігі,  жүргізілген 
зерттеудің  толықтығы  мен  заңдылығы  кіреді.  Аталған  кезеңдердің  барлығы 
студенттерде  зерттелетін  құбылыс  немесе  үдеріс,  оның  физика  курсындағы 
орны, оны зерттеу амалдары мен әдістері туралы тұтас және аяқталған пікірді 
қалыптастыруға бағытталады. 
Компьютерлік  модельдеу  физиканы  оқыту  барысында  оқытушының 
мүмкіндіктерін  кеңейтеді.  Зертханалық  зерттеулерді  жүргізудің  түрлі 
кезеңдерінде  нақты  және  есептеу  эксперименттерін  тиімді  үйлестірудің 
әдістемелік аспектілеріне тоқталайық. 
Физиканы  оқытудағы  модельдеу  әдісінің  мәні  -  қандай  да  бір  зерттеу 
нысанын  оқып-үйрену  барысында,  алдыңғы  зерттеу  нысанын  алмастыратын 
басқа  зерттеу  нысаны  қолданылады.  Модель  деп  -  түпнұсқаны  алмастыратын 
зерттеу нысанын атайды. Модельдеу кезінде, бір зат (модель) туралы білімдер 
басқа  бір  зерттеу  нысанына  (түпнұсқаға)  тасымалданады.  Молекулалық 
физиканы,  электродинамиканы,  оптиканы,  атомдық  және  атомдық  ядро 
физикасын,  заттардың  құрылысы  және  ӛрістер,  молекула  мен  атомдардың 
құрылысын,  олардың  қозғалысын  оқып-үйрену  үдерісінде  студенттерде 
модельдік  ұғымдарды  және  олар  туралы    түсініктерді  қалыптастыру  қажеттігі 
туындайды. Бұл кезде кӛрнекі құрал ретінде модельдерді жиі пайдалануға тура 
келеді. Ал құбылыстар туралы тұжырым мен қорытындыны ұқсастық бойынша 

 
44 
жасайды.  Бұл  жерде  техникалық  және  зертханалық  құрылғылар  мен 
тәжрибелердің  модельдері  қолданылады,  яғни  олар  Резерфорд  тәжірибесі, 
Штернь  тәжірибесінің  моделі,  үдеткіш,  циклотрон,  бетатрон,  ядролық 
реакторлардың және т.б. модельдері. Мұндай модель–ұқсастықтар студенттерге 
құбылыстың ішкі механизмін түсіну үшін маңызды мәнге ие болады[24]. 
Физикалық  білімді  теориялық  оқу  барысында  оқытушыға  компьютерлік 
модельдердің  үлкен  кӛмегі  тиеді.  Бұл  кезеңде  компьютерлердің  қызметтері 
нақты  экспериментке  қарағанда  анағұрлым  кең.  Бағдарламаланған  компьютер  
эксперименттік  құралдар  мен  зерттеу  объектісін  біріктіретін,  құрылымдық 
элемент  қызметін  атқарады.  Ол  студенттерге  сабақта  кӛрсетілуі  қиын 
құбылыстарды  таныстыруға  мүмкіндік  жасайды.  Яғни,  компьютерлік 
құралдарды  кӛрнекі  құрал  ретінде  қолданған  дұрыс.  Оқытушы  зерттелетін 
жүйенің  негізгі  заңдылықтарын  оңай  ерекшелеп,  жеке  ӛлшемдердің  ӛзгеруі 
барысында орын алатын ӛзгерістердің сипатын кӛрсетіп, студенттердің назарын 
қарастырылатын құбылыстың жеке бӛлшектеріне шоғырландырады.  
Сонымен  қатар,  нақты  кӛрнекіліктер  туралы  да  ұмытпау  қажет.  Оқыту 
тәжірибесі кӛрсеткендей, оқытушы компьютерлік кӛрсетілімнен кейін алынған 
қорытындыларды  кӛрсетілетін  экспериментте  бекітсе,  онда  оқушылардың 
зерттелетін жүйе элементтері арасындағы байланыстарды терең меңгереді. Бұл 
жағдай  жүйенің  нақты  кӛрінісімен  қатар  жүйенің  шындықтан  ауытқу 
мүмкіндігін  сараптауға  және  студенттерде  нақты  физикалық  жүйелердің 
күрделілігін түсінуін қалыптастыруға кедергі келтіретін факторларды анықтап 
және жоюға үйретеді. Нәтижесінде, теориялық оқу кезеңінде студенттер келесі 
зерттеулерді  жүргізуге  дайындалып,  есептеуіштік  экспериментті  жүргізу 
стратегиясын дайындап, оның ықтимал даму жолдарын және оның тиімді іске 
асырылу әдістерін қалыптастырады. 
Есептеу  үдерісін  қажет  ететін  эксперименттің  жүргізілуі  бірқатар 
талаптарға  жауап  беру  керек.  Ең  алдымен,  компьютерлік  модельді  пайдалана 
отырып,  студенттер  зерттелетін  жүйе  туралы  тұтас  пікірді  қалыптастырады. 
Модельдеу  барысында  оқушы  жүйеге  тән  ортақ  заңдылықтарды  пайдаланып,  
негізгі  сипаттамаларды,  олардың  қарастырылатын  құбылыстағы  орны  мен 
рӛлін  анықтайды.  Ортақ  сапалы  кӛріністің  қалыптастырылуы  зерттелетін 
құбылыстың  басқа  құбылыстармен  байланысын,  толығырақ  зерттеу  үшін 
жүйені  ӛзгерту  мүмкіндіктерін  анықтауға  мүмкіндік  береді.  Екінші  жағынан, 
жүйенің  бір  біріне  тәуелсіз  ӛлшемдерін  ӛзгерту  мүмкіндігі  студенттерге  жеке 
заңдылықтармен  танысуға,  нақты  жағдайлардағы  жүйенің  тәртібін  зерттеуге 
мүмкіндік  береді.  Компьютерлік    модельдеу  барысында  алынған  кӛлемдік 
нәтижелер  жүйенің  шығыс  сипаттамаларын  анықтауға,  таңдалған  модельдің 
күтілетін  нәтижелерге  біржақтылығын  сараптауға  жағдай  жасайды.  Есептеу 
экспериментін аяқтағаннан кейін нақты зерттеулер кезеңі басталады. Алдында 
алынған  нәтижелерге  сүйене  отырып,  таңдалған  ӛлшемдерге  сәйкес  орнату 
жасалады  және  бірқатар  эксперименттік  ӛлшемдер  ӛткізіледі.  Одан  кейін 
жұмысты  жалғастырудың  екі  нұсқасы  болу  мүмкін.  Бірінші  жағдайда, 
студенттер  нәтижелерді  сараптау  кезеңіне  ӛтеді.  Екіншісінде  студент 

 
45 
компьютерлік модельге керекті эксперимент деректерінен шыққан түзетулерді 
енгізіп, қайта есептеулер жүргізеді. 
Екі жағдайда да алынған нәтижелерді сараптау соңғы кезеңді құрайды. Бұл 
кезеңде эксперимент деректері физикалық модельді сапалық талдау барысында 
алынған  нәтижелермен  және  компьютерлік  модельдің  есептеулерімен 
салыстырылып,  таңдалған  модельдердің  дұрыстығы  мен  эксперименттік 
деректермен сәйкессіздік себептері анықталады. 
Сонымен,  компьютерлік  модельдеуді  пайдалана  отырып,  ӛткізілетін 
зертханалық  жұмыс  келесі  сызбамен  ӛткізілген  жағдайда  ғылыми  зерттеудің 
барлық кезеңдерін (14-сурет) кӛрсетеді: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Сурет 14 – Компьютерлік модель кӛмегімен лабораториялық жұмыстың 
кезеңдік схемасы 
 
Экспериментті  орындағанда  физикалық  құбылыстарды  студенттердің 
ӛздері  бақылайды,  тексеріп  кӛреді,  табиғат  заңдылықтарын  зерттейді.  Қолдан 
жаңадан  жасайды,  сандық  және  сапалық  қасиеттерін  байқап  кӛреді,  ӛлшеп 
кӛреді.  Ӛз  беттерінше  нәтиже  жасауға  үйренеді,  физикалық  құбылыстарды 
біліп-тануға,  ӛмірде  оны  қолдануға  мүмкіндік  болатындығына  сенімділігі 
жоғарылайды.    Яғни  қорытындылай  келе,  эксперимент  жұмыстарын  орындау, 
оларды 
орындауда 
ақпараттық 
модельдерді, 
компьютерді 
қолдану 
студенттердің шығармашылығын қалыптастыруда маңызы зор.  
Студенттердің  шығармашылығына  бағытталған  даярлау  формаларының 
бірі  оларды  ғылыми  жұмыстар  жасауға  үйрету  болып  табылады.  ЖОО  да 
студенттердің  ғылыми-зерттеу  жұмыстарының  қызметтік  жүйесі  ӛзіндік 
мақсаттық  емес,  олардың  шығармашылығын,  ӛзіндік  ізденісін,  алдына 
қойылған мәселенің шешімін табуда маңызды орын иеленеді.   
Қазіргі  кезде  жоғары  оқу  орнының  алдында  тұрған  негізгі  міндеттердің 
бірі 
- 
білім 
алушылардың 
ғылыми 
ойлау 
дәрежесін 
барынша 
шығармашылықпен, ӛзіндік жұмыстармен байланстыра отырып қалыптастыру. 
Білім  алушылар  ЖОО-да  оқып  жүрген  кездің  ӛзінде-ақ  ғылыми  зерттеу 
жұмыстары, оның түрлері, оны жүргізу әдістемесі, әрбір жұмыстың негізі, тұп 
нұсқасы неде жатқанын анықтай алу үшін ғылыми – зерттеу жүргізудің маңызы 
зор.  
Есептің қойылуы 
Модельді таңдау 
Модельдің 
параметрлерін 
оңтайландыру 
Алынған 
нәтижелерді 
эксперименттік 
тексеру 

 
46 
Шығармашылықты  қалыптастыруда  ғылыми-зерттеу  жұмыстарының 
маңыздылығы жӛнінде  В. П. Кислова,  М. А. Матвеева,   А. О. Бурдин,   Н.И.  
  Н. И. Стрелянова т.б ғалымдардың еңбектерінде кездеседі.  
Болашақ  физика  мұғалімдерін  даярлауда  физикалық  ғылыми-зерттеу 
жұмыстарының  негізгі  мақсаты  ғылыми-техникалық  және  мәдени-прогресті 
практикалық қызметте қолдануда шығармашылық аса қабілетті жоғары білімді 
етіп  даярлау  және  тәрбиелеу  сапасын  кӛтеру,  олардың  әрқайсысының 
шығармашылығын қалыптастыру болып табылады.  
Физикалық  ғылыми  -  зерттеу  жұмыстарының  басты  міндеттері  – 
студенттердің  даярлық  деңгейін  ескеріп,  оларды  әртүрлі  шығармашылық 
қызметтерге  үйрету.  Физикалық  ғылыми  -  зерттеу  жұмысы  –  студенттің  оқу 
бағдарламасы аясында, сонымен қатар арнайы бағдарламалар бойынша жүзеге 
асырылатын: студенттік танымның ғылыми әдісін меңгеруіне, оқу материалын 
шығармашылықпен  меңгеруіне  ықпал  ету;  студентті  ғылыми-техникалық 
міндеттер  мен  ғылыми-теориялық  мәселелерді  ӛз  бетінше  шешу  әдістемелері 
және құралдарына үйретуге бағытталған қызметі болып табылады. 
 
 
 
Сурет 15 – Болашақ физика мұғалімдерінің орындайтын ғылыми – зерттеу 
жұмыстары 
 
Физиканы  оқытуда  студенттердің  ғылыми  –  зерттеу  жұмыстарын 
ұйымдастырудың оңтайлы әдістері мен тәсілдерін, оқыту түрлерін, нысандарын 
іздестіру  ӛзекті  сипатқа  ие  болады.  Сол  себепті,  студенттердің  ғылыми  – 
зерттеу  жұмыстарын  жасауда  (15-сурет)  олардың  шығармашылықтарын 
қалыптастыру жүйесін оқу және оқудан тыс арнайы ұйымдастыру қажет. 
Осы  жоғарыда  аталған  ғылыми  –  зерттеу  жұмыстарының  кез  келген 
формасында  ақпараттық  технологияларды  қолдану  болашақ  физика 
мұғалімдерінің  шығармашылығын  қалыптастыруда  маңызды  орынға  ие. 
Физикалық ғылыми – зерттеу жұмыстарының түрлері 
Физикалық 
құбылыстар мен 
заңдылықтарға 
рефераттық 
жұмыстар жазу 
Қоғамда болып 
жатқан физика 
саласындағы 
жаңалықтар 
бойынша ғылыми 
баяндама, пікір 
жазу 
Физикалық 
кӛкейкесті 
тақырыпта мақала, 
эссе жазу 
Физикалық 
құбылыстар мен 
заңдылықтар 
бойынша курстық 
жұмыстар жазу 
Қоғамның 
қажеттілігін 
қанағаттандыратын 
маңыздылығы 
жоғары физика 
саласынжа ғылыми 
жобалар дайындау 
Физикалық 
құбылыстар мен 
заңдылықтарды 
бақылауға арналған 
эксперимент 
жүргізу 
 
Физика саласымен 
байланысты болған 
кӛкейкесті 
тақырыпта 
дипломдық жұмыс 
орындау 

 
47 
Студенттердің  ғылыми-зерттеу  жұмыстарында  ақпараттық  технологияларды 
қолдану  –  алынған  білімдерді,  біліктер  мен  дағдыларды  тәжірибеде  қолдана 
алуға  қабілетті,  жоғары  білімді  маман  даярлау  сапасын  арттырудың  маңызды 
құралдарының 
бірі. 
Болашақ 
физика 
мұғалімдерін 
ғылыми-зерттеу 
жұмыстарына  тарту  олардың  шығармашылық  және  интеллектуалдық  әлеуетін 
қазіргі  қоғамның  маңызды,  кӛкейкесті  міндеттерін  шешу  үшін  пайдалануға 
мүмкіндік береді. 
Физикалық  ғылыми  баяндамалар  –  физиканы  оқытуда  аудиторияда  оқу 
түрінде жүргізілетін немесе мақала түрінде жарияланатын ғылыми-зерттеу мен 
тәжірибелік  эксперимент  жұмысының  мазмұнын  баяндайтын  ғылыми  құжат 
болып  табылады.  Болашақ  физика  мұғалімдерін  ғылыми  баяндамалар  жасауға 
үйрету – олардың ӛзін ӛзі бағалауына, алдына қойылған мақсатты жеңе алуына, 
кӛпшіліктің  алдында  ӛз  еңбегін  жеткізе  алуға,  ғылыми  білімін  жетілдіруге, 
шығармашылығын  қалыптастыруға  әсер  етеді.  Бұл  ғылыми  баяндамаларды 
жасауда  ақпараттық  технологияларды  қолдану  –  оның  баяндаманы  жасаудағы 
мақсатына  жетуге,  баяндаманың  ғылыми  түсініктілігін,  кӛрнекіліктігін 
арттырады.  Ақпараттық  технологиялар  баяндама  барысында  түсіндіру  қажет 
болған нысанды жеткізуге кӛмекші құрал болады.  
Физикалық  рефераттық  жұмыстар  –  ғылыми  еңбектер,  ғылыми 
зерттеулердің қысқаша мазмұнын кӛрсететін, жазбаша немесе басылым түрінде 
беріледі. Физикалық реферат ғылыми-ақпараттық бағытта жазылады. Физикаға 
байланысты  болған  тақырыпты  толық  баяндаумен  қатар  рефератта  ғылыми 
теориялар  мен  ғылыми  қорытындыларға  анализ  жасалынып,  ұсыныстар 
айтылады.  
-  ақпараттық  рефераттар  -  студент  бір  немесе  бірнеше  жұмыстың 
мазмұнын қысқаша баяндайды. 
-  бағалаушы  рефераттар  -  белгілі  бір  мәселе  бойынша  бірнеше  ғылыми 
әдебиеттер  негізінде  жазылады,  мәселеге  түрлі  кӛзқарастар,  жұмыстардағы 
ғылыми  тұжырымдамалардың  сыни  талдамасы  келтіріледі,  реферат 
жазушының ұстанымы анықталады.  
Болашақ 
физика 
мұғалімінің 
ғылыми-зерттеу 
жұмысын 
ақпараттандырудың  негізгі  міндеті  -  таңдаған  мамандығы  аясында  ғылыми-
зерттеу  жұмыстарын  жүргізудің  теориялық  негіздерімен  және  практикалық 
дағдыларымен  таныстыру.  Бұл  функциялардың  орындалуына  оқу  үдерісіне 
енгізілген,  сондай-ақ  оқудан  тыс  уақытта  орындалатын  ғылыми-зерттеу 
жұмыстарының түрлі формаларының үйлесімі арқылы қол жеткізіледі.  
Физаканы  оқытуда  студенттің  ӛзіндік  жұмысы  -  оларды  даярлаудың 
сапалылығын  және  білім  сапасын  арттырады.  Осыған  орай  жоғары  оқу 
орындарында  әр  білім  алушыдан ой  еңбегінің  ұтымды  әдістерін  білуі,  яғни  аз 
уақыт  кетіріп  қажетті  ақпаратты  іздеп  және  меңгеріуді,  фактілер,  теорияны, 
тұжырымдамаларды  жүйелеп  және  жіктей  білуді,  ӛз  кӛзқарасын  нақты  айтып 
және дәлелдей білуді үйренуі талап етіледі. 
Студенттің ӛзіндік жұмысы - бұл студенттің дидактикалық тапсырмаларды 
ӛзінше  орындауға,  танымдық  әрекеттерге  қызғушылығының  қалыптасуына 

 
48 
және  нақты  бір  ғылым  саласында  білім  жинақтауына  бағытталған  студенттің 
оқу әрекетінің ерекше түрі[79]. 
Ӛзіндік  жұмыс  студенттердің  шығармашылық  қабілеті  мен  біліктерін 
дамытуда олардың барысында тиімді, әрі ӛнімді еңбек етуіне мол мүмкіндіктер 
жасайды.  Ӛзіндік  жұмысты  оңтайлы  ұйымдастыру  елеулі  практикалық  міндет 
және маңызды ғылыми проблема болып табылады. 
Студенттің ӛзіндік жұмысын ұйымдастыру мәселесіне кӛптеген зерттеулер 
арналған. Олар педагогикалық әдебиеттерде алғаш ӛзіндік жұмыс мәселелерін 
В.К.Буряк,  Е.Я.Голант,  Б.П.Есипов,  Р.Г.  Лемберг,  Р.М.  Микельсон,  И.И. 
Пидкасистый, Е.С.Саблик, М.Н. Скаткин, А.Е.Абылқасымова, Н.А.Адельбаева, 
С.И.Архангельский, М.В.Буланова-Топоркова, М.Г.Гарунов, И.И. Кобыляцкий, 
Р.Н. Низамов қарастырады.  
Ақпараттық  технологияларды  қолданып  ӛз  бетімен  жұмыс  жасаудың 
маңыздысы  -  студенттің  ӛз  беттерімен  орындай  алуларына,  оқуға 
белсенділігінің  артуына,  шығармашылығын  қалыптастыруға  ықпалы  мол. 
Физикалық шығармашылық еңбекте студенттің іскерлік қабілеті, білім деңгейі, 
білім  жоғарылығынан  туатын  толық  дербестігі  айқын  кӛрінуі  қажет. 
Шығармашылық 
жұмыстар 
студентердің 
дүниетанымына, 
ізденімдік 
қабілетінің  дамуына,  тұлға  ретінде  қалыптасуына  ықпал  жасайды.  Сонымен 
бірге  ӛздігінен  ой  қорытып,  шешім  шығаруға,  дұрыс  сӛйлеп,  сауатты  жазуға, 
тіл байлығын арттыруға кӛмектесетді.   
1.2  тақырып  бойынша  қорытынды  жасай  келе  білімді  ақпараттандыру 
жағдайында физиканы оқытудың артықшылықтарын атасақ: 
-  білім  сапасын  тӛмендетпей,  кӛптеген  студенттерге  бір  мезгілде  сабақ 
жүргізу мүмкіндігі; 
-  практикалық  және  зертханалық  жұмыстарды  орындау  барысында 
алынған білімдер мен дағдылардың біртіндеп қалыптасуы; 
-  практикалық  кешендер  мен  бақылау  тапсырмаларын  қолданып,  білім 
деңгейі мен дағдылардың  бекітілуі.  
-  оқу  материалының  мазмұнын  кӛрнекі  түрде  жүзеге  асыруға, 
эксперименттік-зерттеу  жұмыстарын  жүргізуге,  теориялық  және  практикалық 
білімді интеграциялауға; 
-    студенттердің  ӛз  бетінше  оқуына,  білім  алуына  мүмкіндік  береді, 
студенттердің  белсенділіктерін  арттырып,  олардың  жеке  қабілеттерінің 
ашылуына жол салады, студент ӛз іс-әрекетінің субъектісіне айналады; 
-    тақырыптарды  игеру  нәтижесінде  студенттердің  практикада  қолданылу 
дағдылары дамытылады.  
        - студенттердің ізденімпаздық белсенділігін арттыруға ықпал етеді. 
- студенттерді ӛз бетінше жұмыс істеуге ынталандырады[152].  
Қорыта  келгенде,  білімді  ақпараттандыру  жағдайында  оқу  үдерісін 
ұйымдастыру  педагогикалық  әрекеттің  жаңа  сапалы  деңгейіне  жалғасуын 
қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, оқыту үдерісінің дидактикалық, ақпараттық, 
әдістемелік  және  технологиялық  мүмкіндіктерін  біршама  арттыра  отырып, 
мамандардың  креативтілік  кӛрсеткіштерін  қалыптастыруға  септігін  тигізетіні 
анық.  

 
49 
Енді  біз  келесі  тақырыпта  білімді  ақпараттандыру  жағдайын  болашақ 
физика мұғалімдерін оқытуды олардың креативтілігін қалыптастыру негізінде 
дамытудың кепілі ретінде қарастырамыз.  
 

жүктеу/скачать 4,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: