ҚҰрастырғАН: аға оқытушы Ш. А. Жантуева

№ 15 дәріс. Құрастыру  тәсілі, басып  шығаруға  дайындық  және  басып
шығару.
Картаны  құру  редактрлы –дайындық  жұмыстарынан  басталады.
Редактордың  алдында  редакциалық  карта  планында  картаның  мазмұны  мен
безендіруін және барлық жұмыстардың технологиялық орындалуы.
Редактор  карта  бойынша  картаның  бағытын  картографиаланатын  аумақ
бойынша  тапсырма  алады. Редактордың  шешуі  бойынша  карта  масштабы
бойынша  печатьқа  бергенде  неше  түсті  бояу, карта  форматы  неше  парақты
болу керектігін шешеді.
Редактордың 
дайындық 
процесінде 
ең 
маңыздысы 
ауданның
географиясына  және  картаның  типына  байланысты  толық  және  жаңа
картографиялық бастауынан  бастауы қажет.
Редакциалық  дайындық  кезінде  карта  мазмұны, барлық  мазмұн
элементтерімен  және  дәрежесімен  толық  бекітіледі. Картографиялық
бастаудын  қолданылуы  формалар  және  тәртібі  бойынша  анықталады.
Жұмыстын орындалу технологиясы өнделеді.
Картаны құру жұмысы біткеннен кейін карта шығару процессі басталады.
Шығару  карталарын  дайындап  картаны  безендіру  жасайды. Картаның
тиражын  көбейтіп жасау  үшін негізгі шығарылатын  карта өте жоғарғы сапада
безендірілуі қажет.
Бастапқы шығатын оригиналдардың дайындығы әр түрлі болады:
          - чертуждық қағазда тушпен сызу
          - пластикте тушпен сызу
          - пластикте гравирлеу
          - картаны цифрлау
Басылып шығарылатын оригиналдардың жалпы талаптары:
           
-  басылып  шығарылатын  оригиналдар  құрылған  оригиналдардың
мағынасын  және  контурлар  мен  белгілердің  бейнеленуі  нақты  қайталануы
қажет.
           - барлық  контурлар  мен  белгілер  бекітілген  картаның  шартты   бойынша
қатал жоғарғы дәрежеде қатал тәртіпте орындалу қажет.
           - шығарылатын карталарда  географиялық атаулар және басқа да жазулар
фотонабор түрімен алынған  ын клейлелейді. Осы  тәсілмен кейбір стандарттық
шартты белгілер жасалынады.
          
- шығарылатын  карталарды  сақтағанда  размерлері  өзгермеу  үшін  қатты
подлошкада жасалынады.
Картаны көбейту əдістері жəне баспа түрлері.
Картаны  тираждау  үшін печатты  формалар жасалады. Оригиналдардың
суреттерін  металдық, резенкелі, пласмасты  пластинаға  немесе  цилиндр  бетіне

75
өткізеді.  Басатын  формаларда  қағазда  оттиск  жəне  баспайтын  элементтер
беретін басатын элементтер бар. Баспаның əр түрлі əдістері бар:
- терең  баспа: картографиялық  суретті  баспа  формасына  тереңдетеді, ал
тереңділікті  краскамен  толтырады. Ол  картаның  ең  жоғары  полиграфиялық
сапасын қамтамасыз етеді.
Жоғары  баспа: баспа  формасында  суретті  рельефті  дөңес  қылады  жəне
красканы жағып артық красканы уландырады.
Жоғары  баспа:  басылатын  жəне  ақ  элементтер  печатты  форманың  бірдей
дəрежесінде  болады, бірақ  химиялық  өңдеу  нəтижесінен  краска  тек  қана
басылатын  элементтерге  еңгізіледі, ал  жолақтар  оны  қабылдамайды. Мұндай
əдіс жоғары аспалы баспаны бермейді, оны жəй тексті карталарда қолданады.
56-сурет.  Баспа түрлерінің схемасы:  а) жоғарғы, б) терең, в) жазық
Баспа  формасының  беті  өңдеудің  көмегімен  гидрофильді  бөлімге
пробелды  элементтерге  қатысты  бөлінеді  жəне  гидрофобты  болып  басылатын
элементтерге  қатысты  болып  бөлінеді.  Форма  бетінің  гидрофильді  бөліктері
суды  өзіне  жақсы  сіңіру  қасиеті  бар, содан  кейін  олар  майлы  басатын
краскаларды  өзіне  сіңірмейді. Гидрофобты  бөліктер  керісінше  ылғалды
қабылдамайды  ал  басатын  красканы  қабылдайды. Соған  байланысты  беттің
бəрін сумен ылғалдағанда суды өзіне тек қана гидрофильді форма элементтері
сіңіреді, ал  енді  артынша  беттің  формасына басатын майлы красканы салатын
болса, онда  ол  тек  қана  ылғанданбаған  суреттерді  ғана  жабады. Мұндай  басу
форма қасиетін таңдалған ылғалдау қасиеті деп атайды. Баспаның жазықығына
офсетті баспа кіреді – баспаның негізгі əдісі, карташығаруда қолданылады.
Әдебиеттер:
Нег.:1[110-148] , 2 [120-148]
Бақылау сұрақтары
1. Карта құру процессі қандай этаптардан басталады?
2.  Картаны көбейту қандай тәсілмен орындалады ?
3. Басып шығарылатын оригиналдарды құруда қандай әдістер қолданады?
4. Гидрофильді форма элементтері деген не?
5. Гидрофобты форма элементтер3 деген не?
2.3 Зертханалық жұмыс жоспары.
         1-Зертханалық жұмыс. Географиялық карта және оның анықтамасы.
1-тапсырма – Топографиялық  картаның  мазмұның, классификациясын
және зерттеуін жазу.

76
Тапсырмаға  топографиялық  карта  парағын  анықталған  пішінің  мазмұн
элементтері  бойынша зерттеу.
Тапсырманы  орындау  үшін  (1:25 000, 1: 50 000 немесе 1 : 100 000),
масштабтағы оқу улгісіне арналған топографиялық карта парақтары алынады.
Әдістемелік ұсыныс
Топографиялық  карта  парағын  зерттеу  белгілі  масштабтағы
тпографиялық картаның түрі жайлы толық анықтама береді.
Картаның зерттеу негізі;
         - картаның тағайындалуы;
         - картаның сыртқы рамкасында орналасқан  анықтамаларды зерттеу;
Топографиялық карталардың сыртқы рамкасында  парақ номенклатурасы,
оның  аты, карта  масштабы, құрастырылғаны, шығарылғаны  және  парақтын
құрастырылған  құжаттары  және  қай  координат  жүйесі  мен  биіктік  жүйесінде
берілген картаның қабылданғаның көрсетеді.
Ары қарай карта барлық мазмұн элементтері зерттеледі. Картаның мазмұн
элементтерін дұрыс және толық алу үшін шартты белгілер қажет.
Карта  түрі  жайында  жалпы  анықтама  алғаннан  кейін  картаны  мазмұн
элементтері бойынша мынадай кезекте зерттейді;
          - тірек пунктері;
          - гидрография;
          - елді мекен;
          - өндірістік, ауылшаруашылық және саяси-әлеуметті объектілер;
          - жол торабтары;
          - рельеф;
          - жасыл жабынды мен грунт;
          - шекара мен қоршаулар.
Осы кезекпенен  карта мазмұның элементтер бойынша жазу.
2-тапсырма  Жалпы  геогрфиялық  картаның  классификациясы  және
мазмұның зерттеп жазу.
Тапсырмаға  жалпы  географиялық  карта  парағын  элемент  мазмұны
бойынша зерттеу кіреді.
Тапсырманы орындау үшін анықтамалы жалпыгеографиялық 1 : 1000 000
және одан ұсақ масштабты карталар алынады.
Әдістемелік ұсыныс
Карта мазмұны;
          - гидрография
          - елді мекен;
          - жол торабтары;
          - рельеф;
          - рельеф қимасының шкаласы;
          - шекара;
          - басқа объектілер.

77
Әдебиеттер:
Нег.: әдебиет:
1 [8-9], 2 [110,260]
Қосымша әдебиет:
1 [18, 192]. 2
Бақылау сұрақтары:
1.Карта мазмұндары қандай элементтерден тұрады
          - топографиялық,
          - жалпыгеогрфиялық анықтамалық,
          - жалпыгеографиялық оқулық
          - саяси-әкімшілік?
2.Тематикасына  байланысты  элемент  мазмұндарының  классификациясы  неден
тұрады?
3.Картаға мінездеме бергенде нені қолданады?
2 - Зертханалық жұмыс.  Бедер. Жергілікті жер профилін құру.
Тапсырма. Картдағы бедердің бейнеленуі. Жергілікті жер профильін құру.
Орындауға оқытушының тапсырмасымен (1 : 25 000, 1 : 50 000, 1 : 10 000, 1: 20
000, 1 : 500 000 немесе 1 : 1000 000) масштабтағы  топографиялық  карта
парақтары және оқу үлгілері беріледі.
Әдістемелік ұсыныс
Профиль  құру  келесі  кезекпен  орындалады. Картада  берілген  бағытпен
сызық  сызылады, максималды  және  осы  сызықта  жатқан  минималды  белгі
нүктелерін  анықтайды, соларменен  профильде  биіктік  көтерілісін  көрсетеді.
Сосын  профильдің  масштабын  шешеді. Қандай  масштабта  горизонтальдар  ара
қашықтығы қай вертикальда болғаның салады.
Профильді құру үшін қағазға горизонтальды және вертикальды  тік осьтер
жүргізеді, сосын горизонталь осі бойынша  орналастырады
Ал  вертикаль  бойынша  биікайырылым  салады. Жазық  және  төбешік
аумақтарда биікайырым үлкен емес жәнегоризонтальдар айырымы көп есе кіші.
Сондықтан  бұндай  аумақтарға  профильдерді  құруда  бедер  детальдарының
бейнеленуі  айқын  болу  үшін  вертикальды  масштабты  горизонтальды
масштабтан көп есе үлкен алады.
Əдебиеттер:
Нег.:1 [170-182], 2 [154-157]
Қос: 1 [148-155].
Бақылау сұрақтары:
1. Жергілікті жер профильі не үшін салынады?
2. Жергілікті жерде профиль биіктігі қалай алынады?
3. Профильдің горизонтальды және вертикальды масштабы қалай алынады ?

78
3-зертханалық жұмыс. Картографиялық бейнелердің тәсілдері.
Тапсырма-  Картографиялық  бейнелеудің  тәсілдері, оларды  қолдану.
Тематикалық  карталардың  арнайы  мазмұның  құру. Қандай  да  бір  тәсілмен
картада құбылысты бейнелеу.
Жұмысты  орындау  үшін  статистикалық  статистикалық  материалдар
қолданылады. Құрастырылатын карта тематикасы студенттің өзімен сайланады.
Әдістемелік ұсыныс
Тапсырма  оқу  үлгі  карта  түрінде  әр  түрлі  тәсілдермен  құрастырылып
орындалады.
Арнайы  мазмұның  құрастыруға  негіз  болып  статистикаклық  берілгендер
қолданылады.
Әрбір  жаттығу  картаграфиялаудың  есептерін  анықтаудан  басталады.
Карталар 
мен 
статистикалық 
берілгендерді 
құрастыру 
картаның
белгіленгенінен, мазмұнынан  және  шыққан  бастауынан  басталады. 5 әр  түрлі
тәсілдермен орындалады.
Әдебиеттер:
Нег.:1.[231-256]
Қос.: 1. [227-243]
Бақылау сұрақтары:
1.Значок тәсілімен қандай картографияланатың құбылысты көрсетуге болады?
2.  Нүкте тәсілімен қандай картографияланатың құбылысты көрсетуге болады?
3. Ареал тәсілімен қандай картографияланатың құбылысты көрсетуге болады?
4-зетрханалық  жұмыс. Меридиандар  мен  параллельдер  доғасының
ұзындығын есептеу
1-  тапсырма.  Егер  бойлықтың  соңғы  нүктелердің λ
2
және    λ
1
берілсе,
онда ,
берілген  ендіктегі
φ нүктелер  арасындағы  параллель  доғасының
ұзындағын есептеу
2 – тапсырма. φ
1
и  φ
2
 берілген ендіктегі екі нүктелер арасындағы
меридиан доғасының ұзындағын есептеу
3 – тапсырма. Егер, доғаның соңғы нүктелерінің ∆ λ бойлық айырымы
берілсе, онда берілген ендікте φ, берілген карта масштабында  параллель
Нұсқа
1
2
3
4
5
тапсырма
φ  =  40
0
λ
2
 = 62
0
30
′
λ
1
= 62
0
φ  =  45
0
λ
2
 = 52
0
30
′
λ
1
= 52
0
φ  =  50
0
λ
2
 = 42
0
30
′
λ
1
= 42
0
φ  =  55
0
λ
2
 = 64
0
30
′
λ
1
= 64
0
φ  =  60
0
λ
2
 = 66
0
30
′
λ
1
= 66
0
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма
φ
 2
 = 52
0
φ
 1
= 52
0
30
′
φ
 2
 = 55
0
φ
 1
= 55
0
30
′
φ
 2
 = 58
0
φ
 1
= 8
0
30
′
φ
 2
 = 44
0
φ
 1
= 44
0
30
′
φ
 2
 = 42
0
φ
 1
= 42
0
30
′

79
доғасының ұзындағын есептеу
4 – тапсырма. Егер  φ
2
 имен φ
1
соңғы нүктелерінің еңдіктері берілсе,
анықталған еңдікте жатқан нүктелер арасындағы меридианның доға ұзындығын
есептеу.
 соңғы нүктелердің еңдіктері белгілі болса
Егер φ
2
 мен  φ
1,
соңғы нүктелердің еңдіктері белгілі болса, анықталған
еңдікте φ  жатқан нүктелер арасындағы меридианның доға ұзындығын берілген
масштабта есептеу
Әдістемелік ұсыныс.
Картографиялық практикада математикалық картография есептерін шешу
үшін  жер  эллипсоидының  меридиандар  мен  параллельдерінің  доға
ұзындықтарын есептеу қажет.
П, параллельдің  доға  ұзындығының  φ  еңдігі  мен  С  жəне  В  соңғы
нүктелердің доға айырмашылығы белгілі болса оны формуламен анықтайды:
П = r ∆ λ  ;  ∆ λ =  λ
С
 –  λ
В
П, параллельдің доға ұзындығын есептеуде  жұмыс формуласын алу үшін
∆ λ бөлу керек
''
r
.
 мұнда
''
r
 – 206265 тең бұрышты өлшеу бірлігі
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма
φ  = 50
0
∆ λ = 5
0
м-б 1:10000000
φ  = 55
0
∆ λ = 1
0
м-б
1:1000000
φ  = 60
0
∆ λ = 0
0
30
′
м-б
 1:100 000
φ  = 65
0
∆ λ = 5
0
м-б
1:10000000
φ  = 70
0
∆ λ = 1
0
м-б
1:1000000
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма  φ
 2
 = 55
0
φ
 1
= 50
0
м-б 1:1000000
φ
 2
 = 65
0
φ
 1
= 64
0
м-б
1:100000
φ
 2
 = 55
0
φ
 1
= 4
0
30
′
м-б
 1:50 000
φ
 2
 = 65
0
φ
 1
= 60
0
м-б 1:1000000
φ
 2
 = 45
0
φ
 1
= 44
0
м-б 1:100000

80
j
cos
N
r
=
– радиус параллельі
.
''
''
cos
r
l
j D
=
P N
В  жəне  А  екі  нүктенің  арасындағы  S меридианның  доға  ұзындығы
мынаған тең
S = M
m
 ∆ φ,
 Мұнда  ∆ φ – меридиан доғасының В жəне А соңғы нүктелерінің еңдік
айырмашылығы;
∆ φ = φ
В
 – φ
А
:
        M
m
 – ортаңғы еңдікпен нүктеде меридианның радиус қисықтығы
=
M
2
A
B
m
j
j
j
-
=
Меридиан доғасын есептеудің жұмыс формуласы:
''
''
r
j
D
=
m
M
M
S
Әдебиеттер:
Нег.:1. [24-25]
Қос.: 1.[17-19]
Бақылау сұрақтары:
1. Меридиан доғасы ұзындығының жұмыс формуласы?
2.Параллель доғасы ұзындығының жұмыс формуласы радиусы?
3.Математикалық  есептеулерден  басқа  меридиан  мен  параллель  доға
ұзындықтарын  қалай есептеуге болады?
5-зертханалық жұмыс.  Картадағы бұрмалану.
1-тапсырма. Егер m, n, θ. белгілі болса картада берілген  нүктедеa, b, β
1
эллипс бұрмалануының элементің  анықтау.
2- тапсырма.  Картаның берілген нүктесінде m, n, θ  анықталған болса, ω
бұрышын , р  алаң  масштабын  және  масштабтың  негізгі  бағытын a және b
анықтау.
Нұсқа_1_2_3_4_5'>Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма
m=1,213
n=0,934
θ=50
0
m=1,345
n=0,898
θ=52
0
m=1,162
n=0,999
θ=57
0
m=1,137
n=0,987
θ=59
0
m=1,412
n=0,979
θ=63
0

81
3-тапсырма   .  Картаның  берілген  нүктесінде m, n, θ  анықталған  болса,
масштабтың негізгі бағытын анықтау a және b.
Әдістемелік  ұсыныс
Бұрмалануды есептеу үшін қолданылатын формула.
р = mn sin θ
р = ab
q
q
j
sin
sin
2
sin
2
2
2
2
mn
n
m
mn
n
m
+
+
-
+
=
p
n
m
p
n
m
+
+
+
+
=
2
2
2
2
2
sin
j
Әдебиеттер:
Нег.:1. [32-47], 2. [12-26]
Қос.: 1. [19-43]
Бақылау сұрақтары:
1.Ұзындықтар бұрмалануының көрсеткіштеріне не жатады?
2. Бұрыштар бұрмалануының көрсеткіштеріне не жатады?
3. Аудан бұрмалануының көрсеткіштеріне не жатады?
6-Зертханалық жұмыс. Географиялық  координаталар.
Тапсырма.
1:10 1000 масштабтағы  трапецияның  географиялық
координаталарын  берілген  номенклатурада  анықтау. Берілген  трапецияның
тұрақты орнын есептеу.
Нұсқа
1
2
3
4
5
тапсырма
m=1,213
n=1,234
θ=51
0
m=1,345
n=1,398
θ=52
0
m=1,462
n=1,499
θ=53
0
m=1,524
n=1,587
θ=54
0
m=1,612
n=1,679
θ=55
0
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма
m=1,046
n=1,001
θ=54
0
30
′
m=1,362
n=1,298
θ=53
0
45
′
m=1,431
n=1,415
θ=52
0
15
′
m=1,534
n=1,500
θ=51
0
45
′
m=1,661
n=1,645
θ=50
0
15
′

82
Әдістемелік  ұсыныс
N-36-54-А-а-1. наменклатурны 1:10 000 масштабтағы  трапецияның
географиялық  номенклатурасын  есептеу. Берілген  трапецияның  тұрғылықты
орнын  және  ең  үлкен  елді  мекен  пунктінің  географиялық  координатасын
анықтау.
1.
Бірінші 1:1 000 000 масштабтағы  картаның  координатасын  әріп
қатарынан  және  колона  номерінен , сосын 1 : 100 000 мсаштабтағы  картаның
координатасын анықтайды.
2. 1:1 000 000 масштабтағы  карта  бойынша   1:100 000 N-36-54
масштабтағы картаның координатасы анықталады.
3. 1:1 000 000 масштабтағы  карта  бойынша   1:50 000 N-36-54-А
масштабтағы картаның координатасы анықталады.
4. 1:50 000 масштабтағы  карта  бойынша   1:25 
000 N-36-54-А-а
масштабтағы картаның координатасы анықталады.
          
5.  1  :25  000  масштабтағы  карта  бойынша   1:10  000  N-36-54-А-а  1
масштабтағы картаның координатасы анықталады.
Нұсқа
1
2
3
4
5
Тапсырма М-44-15-А-б-
4
М-47-12-А-г-
2
М-14-115-Б-а-
4
М-35-18-В-б-
2
М-44-15-А-б-4
Нұсқа
6
7
8
9
10
Тапсырма К-42-16-А-г-
3
К-27-34-Г-б-
1
К-44-15-А-б-4 К-44-15-А-б-
4
К-44-15-Б-б-1
Нұсқа
11
12
13
14
15
Тапсырма L-18-28-В-б-
2
L-39-68-Б-г-1 L-43-112-В-а-2 L-15-18-Г-б-
4
L-57-98-А-а-3
Нұсқа
15
17
18
19
20
Тапсырма N-50-143-Б-
а-4
N-42-31-А-в-
2
N-13-73-Б-г-1 N-39-121-Б-
а-3
N-8-37-В-в-2

83
Әдебиеттер:
Нег.:1. [94-98],2. [92-96]
Қос.: 1. [173-174]
Бақылау сұрақтары:
1. 1 : 1 000 000 карта  масштабының  парағы  неше 1:500 000 масштабтағы
картаның парақтарына бөлінеді?
2.1 : 1 000 000 карта  масштабының  парағы  неше 1:200 000 масштабтағы
картаның парақтарына бөлінеді?
3.1 : 1 000 000 карта  масштабының  парағы  неше 1:100 000 масштабтағы
картаның парақтарына бөлінеді?
7-Зертханалық  жұмыс. Поликонустық  проекцияда  картографиялық
торабты графикалық тәсілмен құру.
Тапсырма. Графикалық  тəсілмен  картографиялық  торабты 1:50 000 000
масштабта  тор  арлықтарын
0
10
=
D
=
D
l
j
,
50º  ман 110º  меридиандар
шектелуінде оқтүстік параллель 40º тең  еркін поликонустық проекция құру.
         Әдістемелік  ұсыныс
Жер  эллипсоидымен  теңшамалас  шар  радиусы  формула  бойынша
есептеледі:
м
b
e
a
R
7
.
6371117
1
2
2
=
÷÷
ø
ö
çç
è
æ
-
=
.
1. Қосымша  чертежда  масштабта  төрт  есеге  үлкейтілген  шеңбер (1:25
000 000), радиусын жүргізеді.
см
R
74
.
25
25000000
637111700 =
=
2. Шеңбер ішінде горизонтальды жəне вертикалды диаметрлер құрады.
3. Шеңбердің оң жəне сол бөіктерін меридиан аралықтар санына бөлеміз
(яғни тоғыз бөлікке).
4. Шеңбердің төртінші бөлу нүктесінен радиустарды жүргіземіз.
5. Əр  бір  радиусқа  верткалды  шеңбер  радиусымен  қиылысуға  дейін
жанасулар жүргізеді.

84
6. Қосымша чертежда графикалық құрумен барлық радиустар анықталған
болғандықтан  толық  чертежда  картографиялық  торабты  құрады. Ол  үшін  екі
өзара  перпендикульярлы  меридиан  орнына 30° тең  диаметр  жəне  экватор
құрады. (57-сурет).
7. Берілген  масштабта 10-градусты  аралықтармен  барлық  параллельдер
мен меридиандар есептеледі. (берілген проекцияда мередиандар аралықтары өз
ара  бірдей), сонымен  қатар  қосымша  чертеж  бойынша  радиус  пен
параллельдерді есептейді.
Есептеу кестесін құрады.
8. Вертикалды  диаметрді  экватордан  полюстерге  дейін  тоғыз  бөлікке
бөледі, ол параллельмен меридиандардың  қиылысу нүктесі болады. Меридиан
бойынша  əр  бір  параллельге  қатысты  жүргіземіз. Соған  байланысты
параллельдерді  жүргізу  центрі  анықталады. Əр  бір  параллельдерді  өздерінің
центрінен жүргізеді.
9. Əр бір  параллельде экваторды қоса  10-градусты аралықтар жүргізеді.
Параллельдер мен меридиандардың қиылысу нүктелерін олардың центрлерімен
түзу қылып қосады.
Параллельдер радиусы формула бойынша есептеледі:
M
Rctg
1
j
r
j
=
.
57-сурет.
Поликонустық
проекцияда 
графикалық
тəсілмен
картографиялық торабты құру.

85
10. Екі  көрші  параллельдерде, экватордан  бастап  полюстерге  дейін
меридиан  кесінділерімен  əр  бір  екі  нүктені  қосамыз (бірдей  бойлықпен).
Мұндай жағдайда меридиандар қисық сызықтармен бейнеленеді.
 6-ксте
 Параллельдер  мен  меридиандар  бойынша  градустық  ара  қашықтықты
есептеу
Еңдіктер
Шамалар
0º
10º 20º
30º
40º
50º 60º 70º 80º 90º
Параллельдер
бойынша
10-
градусты
арақашықтықтар,
мм
2,23
2,19
2,09
1,83
1,71
1,43
1,12
0,76
0,60
0,00
Меридиандар
бойынша
10-
градусты
арақашықтықтар,
мм
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
2,22
Параллель
радиустары, мм
–
72,5
34,85
21,95
15,12
10,64 7,33
4,62
2,24
0,00
11. Түзулер  жүргіземіз – сынық  сызықтар  ізі  бойынша  лекаломен
меридиандаржүргіземіз.
12.Карта  рамкасын  сызамыз, меридиан  мен  параллельдерді  цифрлармен
белгілейміз. Рамкаға полюстер кірмейді.
Əдебиеттер:
Нег.:  [169-174]
Бақылау сұрақтары:
1. Шар радиусы қалай есептеледі?
2. Пааллельдер радиусы қалай есептеледі?
3.Картографиялық торабты графикалық тəсілиен құру қай жерде қолданылады?
2.4 Оқытушының  жетекшiлiгiмен  орындалатын  студенттердiң  өзiндiк
жұмыстары бойынша өткiзiлетiң сабақтардың жоспары (СОӨЖ)
№  Тапсырма
Жүргізу формасы
Әдістемелік
ұсыныс
Ұсынылат
ын əдебиет
1  Географиялық  карта
жəне 
оның
анықтамалығы
Тренинг
Картаның
мазмұн
элементтер 
санына
байланысты
анықиамалықты
анықтау
1.Нег. [4-8]
2. [3-10]
1.Қос.[12-16]
2.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар

86
2
Жалпыгеографиялық
және  топографиялық
карталар. Берілген
картаны 
зерттеу.
Картаның
классификациясы.
Картаның берілуі мен
мазмұны.
Картаның  негізгі  және
қосымша  белгілерімен
классификациялау
Картаның
мазмұн
элементтерін 
сан
бойынша
анықтамалығын
анықтау.Негізгі  және
қосымша  белгілермен
классификациялау.
Нег.
1. [8-10]
2. [108-110]
Қос.:
1.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар
3
Картаның 
мазмұн
элементтерін
классификациялау
және  жазып  беру.
Картаның 
арналуы
оның мағнасы.
Карта 
мазмұн
элементтерін 
ауысша
классификациялау. Әр
түрлі 
масштабтағы
карта 
элементтерін
көрсету  үшін  толық
анықтама.
Картаның
мазмұн
элементтерін 
сан
бойынша
анықтамалығын
анықтау.Негізгі  және
қосымша  белгілермен
классификациялау.
.
Нег.
1. [148-184]
2. [110-113]
Қос.:
1.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар
4
Картографиялық
генерализация.
Ірі  масштабтан  кіші
масштабқа
өткенде
мазмұн 
элементтерін
ауысша таңдау.
Әр түрлі масштабтағы
карталарды
салыстырып
картографиялық
генерализацияның
дұрыстылығын
анықтау.
Нег.
1. [148-184]
2. [115-120]
Қос.
[133-163]
2..
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар
5
Бедер. Жергілікті жер
профилін құру
Бедерд” оқып  үйрену.
Берілген 
картадан
бедер 
форма
мінездемпаесін
шығару. Картада
көрген 
бедерді
ауысшасапалы
мінездемесін 
беру.
Берілген 
картада
жергілікті 
жер
профилінің  шкаласын
таңдау.
Бедер 
формасының
мінездемесімен
анықтамасын 
оқып
картада  оны  табу
керек
Нег.
1. [170-182]
2. [115-120]
Қос.
1. [148-155]
2.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар

87
6
Берiлген 
бедер
сипаттамасын оқу.
Берiлген  картада  бедер
сипаттамасын
айқындау. Картада
көргендi бедер
формасын 
және
горизонталь  формасы
бойынша
құлди
беткейлiгiн 
анықтап
ауысша айтып беру
Бедер 
формасының
сипаттамасымен,
анықтамасын  зерттеп
картадан 
бедер
сипаттамасының
сапасын 
айқындау
керек.
Нег.
1. [170-182]
2. [115-120]
Қос.
1.[148-155]
2.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар
7
Картографиялық
бейнелеудiң
тәсiлдерi.
Берiлген 
картаны
зерттеп 
және 
оның
картографиялық
бейнелеу  тәсiлiн  жазып
беру.Картографияланға
н құбылыстардың тәсiлi
дұрыс 
орындалғанын
анықтап, сол
құбылыстың
тәсiлiн
басқа  әдiспен  көрсетуге
болатынын нұсқау.
Картографияланған
құбылыстардың  тәсiлi
дұрыс  орындалғанын
анықтап, сол
құбылыстың  тәсiлiн
басқа
әдiспен
көрсетуге  болатынын
нұсқау.
Картографияланған
құбылыстардың
тәсiлi дұрыс
орындалғанын
анықтап, сол
құбылыстың  тәсiлiн
басқа әдiспен картада
көрсетуге 
болатын
жайлы 
нұсқау.(егер
ол  картада  мүмкiн
болса)
Нег.
1. [233-241]
2. [176-180]
Қос.
1. [227-243]
2.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар
8
Меридиан 
мен
параллельдердiң  доға
ұзындықтарын
анықтау.
Әр  түрлi масштабты
карталарда 
доға
ұзындықтарын
салыстыру
жүргiзу.Ауысша
олардың
айырмашылығын
айқындау.
Меридиан  мен  доға
ұзындығын 
көз
қарасымен салыстыру
үшiн  меридиан  мен
параллель 
доға
ұзындықтарының
формулаларын
қолдануға 
болады
егер 
олардың
ұзындықтарының
өзгеруi еңдiктен
алынатын болса
Нег.
1. [24-25]
Қос.
1. [85-98]
2.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар
9  Бұрмаланудың
берілген
параметрлерін 
оқу
жəне оларды анықтау
əдісн таңдау.
Картаның
түрiне,
масштабына,
берiлгенiне, мазмұнына
байланысты
тапсырылған
параметрлар  бойынша
бұрмалану
мiнездемесiн 
және
анықтау тәсiлiн ауысша
орындау.
Берiлген 
картаға
жақын  бұрмалану
анықтамасын
анықтау 
тәсiлiн
таңдау.
Нег.
1. [41-47]
Қос.
1.[1719]
2.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар

88
10
Картографиялық
прекциялар.
Берiлген 
атауы
бойынша
картографиялыұ
проекцияның
бұрмалану
мiнездемесiн  анықтап
оны классификациялау.
Бұрмалану
мiнездемесi және
меридиандар 
мен
параллельдер тор түрi
бойыгша  проекцияны
классификациялау
Нег.
1. [47-52]
2. [28-35]
Қос.
1.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар
11
Азимуттық
проекцияны таңдау.
Берiлген 
карта
бойынша  меридиандар
мен 
параллельдер
торлар  түрi бойынша
азимуттық  проекцияны
таңдап жазу.
Меридиан 
мен
параллельдердiң
дүрыс
картаграфиялық  торы
бойынша 
проекция
анықталады.
Нег.
1. [52-65]
2. [72-87]
Қос.
1.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар
12
Цилиндрлiк
проекцияны таңдау.
Меркатор  проекциясын
координаттар  бойынша
құру.
Тікбұрышты
координата  кестесін
құру.
Нег. [59-69]
13
Конустық
проекцияны таңдау.
Меридиан 
мен
параллельдер 
түрі
боцынша 
конустық
проекцияны 
таңдау.
Картографияланатын
аумаққа
картографиялық
проекцияны 
дұрыс
таңдалғанын анықтау.
Меридиан 
мен
параллельдердiң
дүрыс
картаграфиялық  торы
бойынша 
проекция
анықталады.
Нег.
1. [77-89]
2. [38-55]
Қос.
1.
Жалпыгеогра
фиялық  жəне
топографиял
ық карталар.
14
1:1000 000
масштабтағы 
карта
проекциясы.
Берiлген  аумаққа 1:1
000 
000  масштабтағы
картаны 
таңдау.
Оларды 1:200 000 және
1:100 000 иасштабтағы
карталарға  бөлу. 1:200
000 масштабтағы
карталар  бойынша iрi
масштабтардың
географиялық
координатасын
анықтау.
Жұмысты 
орындау
үшiн 1:1 000 000
масштабтағы 
карта
проекциясы
қолданылады.
Нег.
1. [94-98]
2. [92-97]
Қос.
1. Карты
масштаба 1:1
000 
000  и
масштаба
1:200 000
15
Картографиялық
өндiрiстегi экскурсия
бойынша 
реферат
дайындау.
Картографиялық
өндiрiстегi экскурсиядан
кейiн  карта  құру  процессi
бойынша  реферат  құру.
Карталарды  құру, басып
шығаруға  дайындау  және
басып  шығару  этапын
схемамен бейнелеу.
Картаны
құрудағы
процестердiң 
барлық
этаптарымен танысу.
Нег.
1. [184-315]
2. [120-148]

89
2.5 Студенттердiң өздiк жұмыстары бойынша сабақ жоспары (СӨЖ
)
№  Тапсырма
Əдістемелік ұсыныс
Ұсынылатын
əдебиет
1
Картография. Курс мазмұны мен
мақсаты. Географиялық
карталар жайлы мəліметтер.
Географиялық
карталар
жайлы түсініктеме жасау.
Нег.1. [4-8],
2 [3-10]
Қос. 1. [12-16]
2.
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар.
2
Географиялық карталар,
анықтау, мағынасы, масштаб.
Арналуы, түрі жəне
классификация.
Картаның 
қасиеті 
мен
классификациясын оқу.
 Нег. 1. [8-10],
2. [108-110]
Қос.
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар.
3
Карта 
мазмұн 
элементтері,
олардың
бейнеленуі 
мен
классификациясы.
Картаның
мазмұн
элементтерін оқу.
Нег. 1. [148-184]
2. [110-113]
Қос.
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар.
4
Картографиялық
генерализацияны анықтау. Карта
мазмұн 
элементтерін
генерализациялау.
Картографиялық
генерализацияның 
барлық
аспектерін оөып үйрену.
Нег. 1. [148-184],
2. [115-120]
Қос. 1. [133-163]
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар.
5
Жергілікті жер рельефі, рельефті
оқи білу. Əр түрлі карталарда
рельефті бейнелеу əдістері.
Рельефті генерализациялау.
Картада 
рельефті 
оқып
үйрену.
Нег. 1. [170-182]
2. [115-120]
Қос. 1. [148-155]
2.
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар.
6
Картографиялық
бейнелеу
тəсілдері.
Картографиялық 
бейнелеу
тəсілдерін оқып үйрену.
Нег. 1. [233-241]
2. [176-180]
Қос. 1. [227-243]
2
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар.
7
Математикалық 
картография,
оның  мақсаттары, мазмұны,
мағынасы.
Математикалық
картографияны 
пəнімен
танысу  жəне  мақсаттарын
оқып үйрену.
Нег.1. [13-16]
2. [11-24]

90
8
Астрономо-геодезиялық 
негіз.
Жер 
эллипсоиды.
Координаталар.
Картаның
астрономо-
геодезиялық  негізін  оқып
үйрену.  основу карт.
Нег.1. [18-28]
2.
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар.
9
Картографиялық
проекция
жайлы  түсінік. Бұрмалану  жəне
оны анықтау əдістері.
Сфероид  бетін  жазықтыққа
өткізіп 
бейнелеу 
əдісін
үйрену.
Нег. 1. [47-52]
2. [28-35]
Қос. 1. [17-19]
10  Картографиялық проекция
классификациясы.
Картографиялық  проекция
классификациясын 
оқып
сипаттау.
Нег. 1. [47-52]
2. [28-35]
Қос. 1. [17-19]
11  Азимутты  жəне  перспективті
проекциялар.
Азимутты жəне перспективті
проекцияларды 
оқып
сипаттау.
Нег.1. [52-65],
2. [72-87]
Қос.
2.
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар.
12  Цилиндрлік  
проекциялар.
Цилиндрлік
проекциялардың
барлық
аспектерін оқып сипаттау.
Нег.1. [65-77],
2. [55-72]
Қос.
2.
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар
13  Конустық  
проекциялар.
Конустық  проекциялардың
барлық  аспектерін  оқып
сипаттау
Нег.1. [77-89]
2. [38-55]
Қос.
2.
Жалпыгеографиялық
жəне топографиялық
карталар
14  Бүкілəлемдік жəне картаның
неоменклатуралық разграфкасы.
Бүкілəлемдік жəне картаның
неоменклатуралық
разграфкасының
барлық
аспектерін оқып сипаттау.
Нег. 1. [94-98]
2. [92-97]
Қос.1.масштаба
1:1000 000
масштабағы
 жəне
1:200000
масштабағы
карталар.
15  Құру, баспаға  дайындау  жəне
картаны басып  шығару.
Құру, баспаға 
дайындау
жəне 
картаны 
басып
шығару əдістерімен танысып
сипаттау.
Нег. 1. [184-315]
2. [120-148]

91
2.6  Картография  пəні  бойынша  өзін-өзі  тексеруге  арналған тест
тапсырмалары және дұрыс жауаптар кілті
        1. Жердiң шартәрiздес екенiң бiрiншi айтқан.
        А) Пифагор
        В) Коперник
        Г) Еврипид
       D) Эратосфен
       E) Демосфен
      2. Географиялық карталар, олардың қасиетi, құру тәсiлi және қолдану жайлы
ғылым қалай аталады
А) картограмма
В) картажүргiзу
Г) картометрия
D) картотека
Е) картография
3. Географиялық  карталардың  түрлерiн, қасиетiн, элементтерiн, тарихын
қолдануын зерттеу ғылымы қалай аталады
А) карталарды құру және редакциялау
В) математикалық картография
Г) картажүргiзу
D) карта безендiру
Е) карта шығару
4. Экватор  жазықтығына  параллельді  жер  шары  бетiнiң  жазықтықпен
қиылысу сызығы  не деп аталады
А) бойлық
В) меридиан
Г) экватор
D) параллель
Е) еңдiк
5. Қай карта масштабы ұсақ масштабты карта
А) 1:1 500 000
В) 1:500 000
Г) 1:100 000
D) 1:50 000
Е) 1:10 000
6. Қандай  да  бір  жер  беті  нүктесінен  және  Жердің  айналу  осьі  арқылы
жазықтықпен  жер  шары  бетi арқылы  жүргізілген  қиылысу  сызығы  не  деп
аталады

92
а) параллель
б) меридиан
в) экватор
г) еңдiк
д) бойлық
7. Бірден  жеке масштабтын аутқуы нені сипаттайды
А) картада бұрмалану шамасының бейнеленуiн
В) жер бетi элементтерiнiң кiшiрейту шамасын
Г) жер элементтерiнiң өсу шамасын
D) меридиан мен параллельдер торының түрлерiн
Е) картографиялық проекция түрлерін
8. Ұзындығы бұрмалану қандай проекцияда болады
А) тең шамалас, тең бұрышты проекцияларда
В) тек қана тең аралық проекцияларда
Г) тек қана тең бұрышты проекцияларда
D) тек қана еркін проекцияларда
Е) барлық проекцияларда
9. Неше белгі бойынша проекцияның классификациясы жүргізіледі
А) бiр  белгi бойынша
В) екi  белгi бойынша
Г) үш белгi бойынша
D) төрт белгi бойынша
Е) бес белгi бойынша
10. Негiзгi және  жеке  масштабтар  арасындағы  айырмашылық  нені
сипаттайды
А) бұрыш бұрмалануын
В) масштаб ұзындығын
Г) ұзындық бұриалануын
D) алаң бұриалануын
Е) алаң масштабын
11. Тең шамалас проекцияларда нелер  бұрмаланады
А) алаңдар мен ұзындықтар
В) бұрыштар мен алаңдар
Г) ұзындықтар мен алаңдар
D) тек қана бұрыштар
Е) тек қана алаңдар
12. Жәй  картографиялық  торабтың  меридиандар  мен  параллельдер  түрi
бойынша нені  классификациалауға болады

93
А) эквиваленттi проекцияны
В) теңбұрышты проекцияны
Г) теңшамалас проекцияны
D) теңаралық проекцияны
Е) азимуттық проекцины
13. Полюстiң еңдiгiне байланысты проекциялар қандай болуы мүмкін
А) азимуттық
В) көлденен
Г) перспективтi
D) теңаралықты
Е) еркiн
14. Егер  φ
0
= 90°шарты  орындалса,  ал  эллипмоид  айналымының  осi
полюс проекциясымен сәйкес келсе онда ол қандай проекция
А) тiк (нормальная )
В) қисық
Г) көлденең
D) перспективтi
Е) мұндай проекция жоқ
15. 1:1 000 000 масштабтағы картаның еңдiк бойынша  парақ мөлшері
А) 4°
В) 6°
Г) 12°
D) 24°
Е) 10°
16. 1:1 000 000 масштабтағы картада  неше  1:200 000 масштабтағы карта
парағы бар
А) 4
В) 9
Г) 36
D) 25
Е) 144
17. К-42-35-А –  бұл  қайдай  карта масштабының  парақ номенклатурасы
номенклатурасы
а) 1:200 000
б) 1:100 000
в) 1:25 000
г) 1:300 000
д) 1:50 000

94
18.Картографияланатын құбылыстын негізгі және типтік  сипаттамаларын
картадаларда шығару және бейнелеу тәлілдері не деп аталады
А) картографиялық құру
В) картографиялық генерализация
Г) картографиялық шартты белгi
D) картографиялық құбылыс
Е) картографияланатын аумақ
19. Елдi мекен пункттерін не бойынша  қала деп классификациялайды
А) планировка бойынша
В) халық саны бойынша
Г) әкiмшiлiк мағнасы бойынша
D) орналасқан түрi бойынша
Е) бейнелеу сипаттамасы бойынша
20.  Темiр  жолды  магистраль  ретінде  не  бойынша  анықтап
классификациялайды
А) берiлуi бойынша
В) жол саны бойынша
Г) тарту сипаты бойынша
D)) кольенiң еңі бойынша
Е) күйi бойынша
21. Iрi масштабты карталарда бедер қима шкаласының орналасуы
А) тұрақты
В) кезектi
Г) өзгермелі
D) бірқалыпты
Е) өзгермейтiн
22. Атмосфералы құбылыс картасы қай картаға жатады
А) әлеуметтi-экономикалық
В) физико-географиялық
Г) техникалық
D) әскери
E) туристiк
23. Географиялық карталардың системдiк жиыны не деп аталады
A) буклет
B) каталог
Г) альманах
Д) сборник
Е) атлас

95
24. Картада  рельефті  горизонтальмен  бейнелену  қандай  тәсiлмен
орындалады
А) значтар
В) сызықтар қозғалысы
Г) изолиния
D) ареал
Е) картодиаграмма
25. Қабырға картасының  классификациалануы
А) қолдануы сипаты  бойынша
В) масштаб бойынша
Г) мазмұны бойынша
D) берiлгенi бойынша
Е) аумақты қамту бойынша
26. Денсаулық картасы қай карта тобына жатады
А) жалпыгеографиялық
В) физико-географиялық
Г) техникалық
D) әлеуметтi-экономикалық
Е) жолдық
27. Саяси -әкiмшiлiк карта ненi көрсетедi
А) картографияланатын аумақтын елдi мекен санын көрсетедi
Б) саяси бөлінуді
В) мемлекетаралық саяси  қатынасты
Г)  әлеуметтi мәдени объектiлердің орналасуын
D) саяси-әкiмшiлiк қатынасты
28. Қатысты құбылыстарды картаграфиялауға қай тәсiл қолданады
А) картограмма
В) картодиаграмма
Г) нүктелi
D) изолиния
Е) ареал
29. Елдi мекен пункттерін пунсонмен бейнелеу–қай тәсiл
А) значкты
В) изолиния
Г) ареал
D) картограмма
Е) картодиаграмма
30. шашыранқы объектiлердi бейнелеуде қай тәсiл қолданылады

96
А) ареал
В) значктар
Г) нүктелi
D) картограмма
Е) картодиаграмма
Тест сұрақтарының дұрыс жауап кiлтi
Сүрақ №
Жауап варианты
1
А
2
D
3
В
4
Е
5
А
6
Б
7
А
8
D
9
Б
10
В
11
А
12
D
13
Б
14
А
15
А
16
Г
17
D
18
Б
19
Г
20
А
21
А
22
Б
23
D
24
В
25
А
26
Г
27
D
28
А
29
А
30
Б

97
2.7 Емтихан сұрақтарының тізбесі.
1. Картография анықтамасы
2. Картографияның басқа  пәндермен қатынасы.
3. Географиялық карталар
4. Географиялық карталар қасиетi.
5. Географиялық карталардың қолданылуы.
6. Географиялық карталар классификациясы.
7. Карта мазмұн элементтерi.
8. Гидрография карта мазмұн элементi.
9. Елдi мекен карта мазмұн элементi.
10. Жол торабтары карта мазмұн элементi.
11. Бедер карта мазмұн элементi.
12. Шекара карта мазмұн элементi .
13. Саяси әлеумктті объектілер.
14. Топырақ карта мазмұн элементi.
15. Картадаға жазулар карта мазмұн элементi
16.Математиканың негiзгі элементтері.
17. Карта масштабы және оның түрлерi.
18. Карта рамкасы және оның түрлерi.
19. Карта разграфкасы.
20. Картаны жинақтау.
21. Картаның астрономо-геодезиялық негiзi.
22. Жер эллипсоиды.
23. Географиялық координаталар.
24. Полярлы сфералық координаталар.
25. Тiк бұрышты сфералық координаталар
26. Картадағы бұрмалану.
27. Эллипс бұрмалануы.
28. Бұрмаланудың анықтау тәсiлдерi
29. Картографиялық прекциялардың жалпы теориясы.
30. Картографиялық проекциялар классификациясы.
31.Тораб  түрi бойынша  картографиялық проекцияның  классификациясы.
32.Бұрмалану 
сипаттамасы 
бойынша 
картографиялық 
проекцияның
классификациясы.
33. Азимуттық проекция.
34. Азимуттық прекцияның классификациясы.
35. Цилиндрлiк проекция.
36. Цилиндрлiк прекцияның классификациясы.
37. Конустық проекция.
38. Конустық проекцияның классификациясы.
39. Проекцияның басқа түрлерi.
40. Басқа картографиялық проекциялар түрлері.
41. Карта номенклатурасының проекциясы.

98
42. Карта номенклатурасының разгравкасы.
43. Гаусс-Крюгер проекциясы.
44.Масштабқа байланысты әр түрлi  проекцияларды қолдану және таңдау.
45. Картографияланатын  аумаққа  байланысты  проекцияны  таңдау  және
қолдану.
46. Редактордың дайындық жұмыстары.
47. Картаның редакторлық  планы..
48. Картаны құрастыру.
49. Картаның құрылатын оригиналы.
50. Картографиялық генерализацияның манызы..
51.Картографиялық генерализацияның негiзгi факторлары
52.Картографиялық генерализацияның орындалу тəсiлдерi.
53.Бейнелеу тəсiлiн таңдауда картографиялық генерализацияның əсерi
54. Карта мазмұнын əр түрлi картографиялық бейнелеу тəсiлдері.
55. Бейнелеу тəсiлiн таңдау.
56. Тематикалық  карталар, олардың  түрлерi, олардың  мазмұн  элементтерiнiң
ерекшiлiктерi.
57. Атластар, олардың түрлерi, мазмұн элементтерiнiң ерекшелiктерi.
58. Картаны юасып шығаруға дайындық тəсiлi.
59. Картаны безендiру.
60. Картаны цифрлау.
Глоссарий
Географиялық  координаталар – еңдiкпен
j  және  бойлықпен l
анықталады, жер эллипсойды бетiн  анықтайды.
Географиялық  карталар –
Жер  бетінің  жазықтықтағы  шартты-белгінің
кішірейтілген бейнесі.
Басты масштаб -
картадағы эллипсоид немесе  шардың бетін жер бетіне
көшуіндегі барлық элементтердің жалпы кішіреюі.
Горизонталь  – күрделі  қисық  сызық, ондағы  барлық  нүктелер  теңіз
деңгейінен бірдей биіктікте болады.
Графиктік  мсштаб – графикті  білдіреді, берілген  картада  өлшем  алуға
болады.
Изолинии- бірғалыпты  қисықтарды  көрсетіпберілген  құбылыста  бірдей
биіктікте қосылып сызылады..
Картоведение -   картаны  зерттейді, олардың  элементің  қасиетін,
практикада қолданады.
Картографиялық  генерализация
  – картада  негізгі  және  типтік
бейнелерді картографияланатын  құбылысты мінездеу.
Картографиялы
қ
 тор – меридиан мен параллельбер торы, карта мазұның
салуда қызмет етеді.
Картографиялық  шартты  белгілер
  – Бұл  картаны  оқуға  арналған  азбука.
Шартты белгіні білмесе карта оқу қиынға түседі.
Картометрия
  карта  бойынша  әр  түрлі  өлшемдерді  алуға  болатының

99
зерттейді..
Карта масштабы– ол картадағы сызық ұзындығының  жергілікті жердің
сызық ұзындығына қатынасы.
Негізгі  тор -
меридиан  мен  параллель  торымен  көрсетілген
картографиялық тор.
Картографиялық  проекция –
эллипсоидтың  үстінен  шығады, не  шардың
жазықтықта шығуы.
Карта дегеніміз  физикалық  беттің  көрнекті  жəне  өлшеуге  жарамды
географиялық модель.
        Карта  қасиеті   дегеніміз  оның  айқын  көрінуі, өлшемділігі  жəне
анықтамалығы.
План  - белгілі  бір  масштабта  сызылған  жер  бетінің  шағын  бөлігінің
сызбасы.
Картографиялық  шартты  белгілер -  ол  əліппе  тəріздес. Шартты
белгілерді  танымай  картаны  оқи  алмайсын. Шартты  белгілердің  көмегімен
географиялық нақты мəліметтердің жалпы көрінісі беріледі.
       Картографиялық тораб - барлық картаның мазмұның еңгізу үшін қызмет
ететін параллельдер мен мередиандар торы.
Экватор – Жердің айналу осін тік бұрыш жасап жəне оның дəл ортасынан
кесіп  өтетін  жазықтықты  экватор  жазықтығы  дейді. Экватор  жазықтығы  мен
жер бетінің қиылысу сызығы экватор деп аталады.
Географиялық  меридиан - Жердің  айналу  осі  арқылы арқылы  өтетін
жазықтық  мередиан  жазықтығы  деп  аталады  да, ал  сол  жазықтықтын  жер
бетімен қиылысу сызығы географиялық меридиан деп аталады.
Параллель –  Экваторлық  жазықтыққа  параллель  жазықтықтардың  жер
бетімен қиылысу сызықтарын параллельдер деп атайды.
Географиялық  координаталар   – жер  бетіндегі  кез  келген  нүктенің
экватор  жазықтығы  мен меридиан  жазықтығына  қатысты  орнын  анықтайтын
бұрыштық шама (бойлық, ендік)
         
Бойлық-  Р  нүктсі  арқылы  өтетін  мередиан  мен  бастапқы  меридиан
жазықтықтары арасындағы бұрыш.
Ендік- берілген  Р  нүкте  арқылы  өтетін  тіктеуіш  сызықпен  экватор
жазықтығы  арасындағы  бұрыш. Эватордын  оңтүстік  жағы  оңтүстік  ендік, сол
түстік жағы солтүстік ендік болады.
Тау - үлкен  немесе  кіші  тік  еңістермен, жоғары  көтеріліп  жəне  тау
шынының  ең  жоғарғы  нүктесімен  аяқталып  пайда  болады. Оның  төменгі
бөлігінде  табан  болады – тау еңісі сызығының жергілікті  жер  қоршауына  өту.
Тау – жоталар  бекітілген  горизонтальдармен  бейнеленіп  сыртқа  қарай
бағытталған бергштрихтермен көрсетіледі.
Шұқыр – төмен  түсетін  тік  бекітілген  еңістерден  пайда  болады  жəне
шұңқырдын  ең  төмен  нүктесімен  аяқталады. Шұңқырдың  жоғарғы  бөлігі
желекпен бірігіп қоршаған  жергілікті жердің еңіс сызығына  өтеді.Шұңқыр  тау
секілді  бекітілген  горизонтальдармен  жүргізіліп  бергштрихтарды  ішіне  қарай
көрсетеді.

100
Жəй  жота  – жоғары  көтерілетін  екі  еңістен  пайда  болады. Олардың
беттесу  сызығы суды  бөлу  сызығы  болып  келеді.  Жота  төменгі  бөлігінде
жергілікті жердің тік жерлеріне өтеді.
Алқап – төмен  түсетін  жəне  беттескенде  тальвег  сызығын  беретін  екі
еңістен пайда болады.

101
МАЗМҰНЫ
1  Пəннің оқу бағдарламасы– Syllabus                                                            3
1.1Оқытушылар туралымəліметтер:                                                                3
1.2 Пəн туралы мəліметтер                                                                               3
1.3 Пререквизиттер                                                                                            3
1.4 Постреквизиттер                                                                                          3
          1.5 Пəннің қысқаша мазмұны                                                                           3
          1.6 Тапсырмалардың тізімі мен түрлері жəне оларды орындау кестесі       4
1.7 Əдебиеттер тізімі                                                                                         5
      Негізгі əдебиет                                                                                             5
      Қосымша əдебиет                                                                                        5
1.8  Білімді бақылау жəне бағалау                                                                   5
1.9Курстыңсаясатыменпроцедурасы                                                               8
2   Негізгі таратылатын материалдар мазмұны                                              8
2.1 Негізгі таратылатын материалдар мазмұны                                             8
2.2 Дәрістік сабақ конспектілері                                                                      8
2.3 Зертханалық жұмыс жоспары                                                                  75
2.4 Оқытушының жетекшiлiгiмен орындалатын студенттердiң өзiндiк
жұмыстары бойынша өткiзiлетiң сабақтардың жоспары (СОӨЖ                        85
2.5 Оқытушының жетекшiлiгiмен орындалатын студенттердiң өзiндiк
жұмыстары бойынша өткiзiлетiң сабақтардың жоспары (СОӨЖ                        89
2.6 Картография пəні бойынша өзін-өзі  тексеруге арналған тест
тапсырмалары және дұрыс жауаптар кілті                                                            91
2.7 Емтихан сұрақтарының тізбесі                                                               97
       ГЛОССАРИЙ                                                                                          98

102
Жантуева Шынар Абековна
КАРТОГРАФИЯ
Пəннің оқу - əдістемелік кешені
(5В071100 – Геодезия және картография мамандығына)
Редактор
      Техн. редактор
«Маркшейдерлік іс және  геодезия»  №___«____»____________2011 г.
кафедра мәжілісінің хаттамасы
«Таукен 
және 
металургия» институт 
мәжілісінің 
хаттамасы
№___«____»____________2011 г.
Басуға  ____-____. 2011_ ж.қол  қойылады. Пішімі 60х84  1/16. Кітап-
журнал қағазы.
  Көлемі 6.7 ес.-б.т.  Таралымы_____ дана. Тапсырыс № _
        Қ.И.Сəтбаев атындағы баспа типографиясында басылған
Алматы қ., Ладыгин көшесі, 32