тақырып: Психологиялық ғылымның негізгі бөлімдері

Психодиагностика – нақты міндеттерді шешуге арналған практикалық немесе теориялық  меңгеру операцияларының біртекті амалдарының жиынтық әдісі. Практикалық психологияның өзіне тән ерекше әдістері бар. Ол диагностикалық әдістер, кеңес беру,  терапевттік түзету әдістері және ұйымдастыру мәселелерін шешуде қолданылатын әдістер. Бұлар психологтың клиентке ықпал ету қарқындылығының , шешілетін міндет күрделігінің негізінде құрылған. Психодиагностика клиенттің психологиялық проблемасын шешу үшін оған өзін едәуір тереңірек түсінуге және хал - жағдайы мен мінез құлқын өзгертуге, адамның  ішкі мүмкіндіктерін  табуға жәрдемдеседі. Практикалық психологияның әдістері  психодиагностикалық, кеңес беруші, түзетуші - терапевттік әдістерге жіктеледі.

Психодиагностика – психологтың клиентпен  немесе топпен жұмыс жасайтын мәселелеріне тереңдеп енетін бағыт.

Диагностикалық әдістердің бірнеше түрлері бар:

Бақылау – анықталған құбылыстың ерекшеліктерін сипаттайтын іріктелген мәселелерді( бірліктерді, көрсеткіштерді, белгілерді) тіркеудің негізінде зерттелінген объектіні бір жүйе бойынша қабылдау. Практикалық психологиядағы бақылау – клиенттің психологпен қарым- қатынасындағы вербалды және вербалды емес мінез- құлқын мақсатты, жүйелі түрде қабылдау.

Әңгімелесу –психологтың сыналушымен серіктес қарым- қатынасының  барысында сыналушы тұлғасы жайлы диагностикалық маңызды ақпаратты алу тәсілі. Бұл әдіс психологиялық көмек көрсету кезіндегі терапевттік әңгімелесу ретінде анықталатын клиникалық сұхбаттасу деп аталады. Әңгімелесу барысында клиент сезінген эмоциялы күйлерге ену,  сезіну арқылы клиент тұлғасын және оның сөздері арқылы алынған ақпараттың барлығын сынамай қабылдайды, яғни түсіну қабілетіне  негізделген эмпатиялық тыңдау әдісі қолданылады.

Парапсихология(гр. para – маңында, төңірегінде және психология) – психологияның адамның мінез-құлықтарындағы гипноз, елестету сияқты айрықша құбылыстарды зерттейтін саласы.Парапсихологияның синонимі ретінде психотроника ұғымы қолданылады.Парапсихологияға эксрасенсорлық қабылдау, телепатия, яғни алыстағы адам туралы белгілі бір ақпарат игеруге қабілеттілік, болашақты жорамалдау, көріпкелдік, құмалақшылық, т.б. жатады. Парапсихология экстрасенсорлық қабылдау, телепатия, түс көру сияқты табиғаты айқындалмаған, функционалдық қызметі тиянақсыз психикалық құбылыстар туралы мәліметтердің жиынтығы ретінде көрінеді.Парапсихологиялық көріністер 19-ғасырдың соңғы ширегінен арнайы ғылыми нысан ретінде зерттеле бастады.1980–1890 жылдары Батыс Еуропа елдерінің ғалымдары Парапсихологиялық құбылыстарды зерттеумен шұғылдана бастады. Пси-феномендердің нақтылығын дәлелдеу емес, аномалды деп аталатын құбылыстарды зерттеу мақсатында Парапсихология қауымдастығы ұйымдастырылды. Психология ғылымының бір саласы ретінде Германия мен АҚШ-та – gарапсихология, Францияда – метапсихика, КСРО-да – биоинформатика, т.б. атаумен одан әрі дамыды. Парапсихологияда гипноз арқылы өткізілген зерттеулер маңызды орын алады. Орыс ғалымы Л.Васильев гипноз бен экстрасенсорлық қабылдау арасында мәнді байланыстар орнатты. Ғалымдардың көп жылғы ізденістері гипноздың, идеомоторлық актілердің, субсенсорлық қабылдаудың, таңғажайып естің, есеп шығарудағы дарынды қабілеттің психологиялық заңдылықтарын танып-білуге ұйтқы болды. Дегенмен, Парапсихология қарастыратын құбылыстардың ерекше сипаты осы уақытқа дейін мамандар арасында бірде қызу айтыс-тартыс, бірде ашық күмән туғызуда.

Эзотерика адамның іс-әрекетін, ойлау бейнесін, емдеу тәсілдері мен шығармашылық энергияның байланысын анықтайды. Ол өзінің түсіндіруінде тек рационалды анализ, логикалық ойлау, адам мен әлемді материалисттік тұрғыда қабылдауға негізделмейді. Эзотерика сол жақ жарты шарының қызметінің көмегімен жоғары білімге жетуге болатынын айқындаумен қатар, оң жақ жарты шарлары аймағының да « икемді» қасиеттерге ие, яғни жасырын өмірлік процестерді –интуиция, аналитикалық және интуитивтік ойлауға мүмкіндік беретінін көрсетеді. Ақиқат жолы мен тегіс қамтитын ұғымға жету тек жарты шарлар қызметіне қатысты болмаған кезде ғана нәтижесін беретініне сүйенеді. Бүгінде эзотерика ақыл орнын басуға, қандай да бір ғылымның, қоғамның алдында жауапкершілікте болуға тырыспайды. Керісінше, біздің көзқарасымызды, білімімізді жетілдіруге, қабілетімізді дамытуға, өзіміз туралы білуге, өз түсінігімізді тереңдету үшін иррационалды, әмбебап тәжірибе арқылы таным әдістерінің көмегімен кеңейтуге ықпал жасайды. Қандай кезеңді алып қарасақ та, қоғамға көмегі тиер физикалық және рухани адамды дамыту актуалды мәселелердің бірі. Сол үшін басты мақсат ретінде эзотериканы жаңа жолдар арқылы түсіндірілуі қажет. Мысал ретінде мына сұрақты алайық. Біз, адамзат әлі күнге дейін өзімізді құпияның бір бөлігі екенімізді түсінбесек немесе танымасақ, өмір құпияларына қалай сенеміз? Жауап: мұндай жағдайда әрбір адамның өзін-өзі тануы, өзіндік жетілдіруіне тікелей байланысты. Бүгінгі қоғамдағы адамзаттың көкейкесті мәселе ретінде қарастыратын сұрақтары көне эзотерика шеңберінде бұрынғы заманнан орын алған. Оған мысал; әлем мен жеке тұлға арасында қандай байланыстар бар? өзін-өзі тану дегеніміз не ? Бұл ең басты өзімізге қоятын негізгі сұрақтар. Сұрақтарға ғылыми –жаратылыстану, рационалды-философиялық, әлеуметтік және эстетикалық тұрғыда жауап табу ыңғайлы, бірақ рухани, эзотериялық, интуитивті әдістер де құнды. Себебі эзотерика - адамның жаны мен жердегі тіршілік иелерінің үйлесімділігін зерттейтін ежелгі ғылым. Ол рухани ішкі күшті материядан жоғары қоятындығымен ерекшелінеді. Эзотерика гармонияны қалыптастыру үшін рухани тәжірибеге сүйенеді. Әсіресе адамдардың өзінің ішкі қабілеттерін, өзін-өзі тануына мүмкіндік береді. Адамдардың барлық эволюциялық даму жолында эзотериялық білімдер құпия білім деп саналған. Оның құпияда сақталынуының себебі қоғамның санасы оны қабылдауға дайын еместігі мен оны дұрыс пайдалана алмауында еді. Бұрынғы, мейлі қазіргі заманғы адамдар болсын, олардың әлемді өзіне бағындыру үшін бағытталған эзотериялық білімді дұрыс пайдаланбауы өздеріне зардабын тигізуде. Кез келген білімді дұрыс пайдаланбау, адамдарға қауіп төндіреді. Сондықтан эзотериялық білімдер өте күрделі болғандықтан, оны бұрынғы, қазіргі заман адамдары да аз қолданады. Олардың көпшілігі бұл ілімді жоққа шығарады. Себебі ол адамдар өзінің өмірінің терең мағынасы неде жатқанына мән бермейді.

Жалпы «медитация» сөзі латынның meditatio (орталыққа жылжу) деген сөзінен шыққан. Дәл осы медитацияда орын алатын секілді күш – қуатты пайдаланбастан, адам өз - өзінің ішкі орталығында болады. Сол кезде адамда жоғарылау сезімімен қатар, болып жатқан жағдайды анық көріп, саналы қабылдау процесі жүреді. Кризистік жағдайда тыныштық сақтау қабілеті қалыптасады. Адам осы бақылау пунктінен өзі туралы, өзге адамдар туралы көп түсінік алады. Өзге адамдардың өмірінің сценарилері немесе тағдыры неліктен олай болғанын түсінеді. Мәселен, ол адамды ата-анасы баласы ретінде қабылдамады ма Егер жауап «иә » болса, оның өмірлік жағдайына әсер етті ме Анасы үлкен ұлына өте үлкен мейірімділікпен қараса, ал кіші ұлы анасының алдында жақсы көріну үшін үлкенімен үнемі күресте болды ма Бұл адам қорқынышта өмір сүрді ме т.с.с. Осының барлығы адамға біреу үшін жазылған сюжеті сияқты болып көрінеді де, оның ескірген эмоциялық «жарақаттары » жазыла бастайды.Ендігі кезекте медитацияның дұрыс орындау ережелерімен танысамыз. Медитацияны күніне бір мәрте тамақтан кейін 1-2 сағаттан соң пайдалануға болады. Мүмкіндігінше ешқандай адам кедергі жасамайтын кезде қолдану тиіс. Медитация 15 минуттан, бірнеше сағаттарға да созыла алады.15 минуттық медитациялар нәтижелі болады. Медитацияның шектеулі уақыты жоқ болғандықтан, оны әрбір адам қай кезде аяқтайтынын өзі сезінеді.

Мамандардың айтуынша медитацияны орындамас бұрын ешкім кедергі келтірмейтін жерді таңдап алу керек. Таңдалып алынған жер жылы, ыңғайлы болуы тиіс. Ал позаға тоқталар болсақ, ол сан түрлі мәселен; үндістер «лотос», жапондықтар өкшеде отыру позасын пайдаланады. Бұл позалар балалық шақ кезінен үйренген адамдарға қиындық тудырмайды. Ал батыс адамдарында әсіресе отыздан асқандарға ыңғайсыз келетіндіктен денені ауырлық сезімі ұялайды. Бірақ ғалымдар үстелде отырып, денені тік ұстайтын позаны жөн көреді. Медитация кезінде бүкіреймей, денені бос ұстап, аяқты жерге қойып, екі қол тізеде еркін жатады.Медитация алғашқы деңгейде адамдардың концентрациялауын қажет етеді. Мысалы; иттің өзін қоян орнына қоюы, мысықтың құсты аулауы секілді, медитация кезінде де дәл осындай сезімдер кездеседі.Концентрациялау әдісін үйренген адам күнделікті өмірде де, тіршілік ететін не тіршілік ептейтінді ажыратады, күрделі тапсырмаларды нәтижелі орындайды, стрестік жағдайларда ұстамдылық танытады, жүрек және артериалды қысымы төмендейді.

4 тақырып: Психологиялық ғылымның дамуы. Ғылымға дейінгі психология

Психологияның ғылым ретінде қалыптасуы ұзақ және тарихи қысқа болды.Ежелгі Грецияда психикалық құбылыстарды түсіндірмек болған.Онда психика, жанды табиғаттың 1 бөлігі ретінде қарастырған: жануарда-жан бар, ол қозғалыс пен даму көзі. Жан денеден тыс өмір сүреді де адам тағдырына, денсаулығына,сәттілігіне әсер етеді. Психика табиғатын бұлай түсіндіру анимизм деп аталады (латын тілінен anima –жан,дух).

Психиканың түсіндірілуі бұдан кейін Демокрит және Плотонмен байланысты. Демокрит – психиканыматериалистік тұрғыда түсіндірушілердің бірі. Жан атомдардан тұрады және кездейсоқ құбылыстар болмайды,-деген. Плотон-І идея, ІІ материалды дүние, деген.Плотон- философия идеализімнің басы.

Антикалық ғалымдар, философтар,дәрігерлер психика мен ми байланысын түсіндірді, психика мен қоршаған орта, адам психикасының тұрақты индивидуалды көрсеткіштері туралы көзқарасын ұсынды.

ХІVғ дін адамдарды зеріттеуге тыйым салды. Бірақ ХVғ механика психологияның дамуына көп үлес қосты.Механиканы адам мен жануар психикасына алғаш рет қолданған.Декарт ол адам организімінің техникамен салыстырады, ол жануарда жан жоқ, ол тек сыртқы әсерлерге жауап береді,сол оның тәртібі, деді.Ламерти жануарлар машина тәрізді дегенді адаммен байланыстырды.Декарт рефлекс және сана ұғымдарын енгізді, бірақ оларды «бөліп тастады».Жануар тәртібін және адамның кейбір қылықтарын рефлекторлы деуге болады,-деді. Сана – тек адамның өзін-өзі бақылауына ғана болатын,тұйық құбылыс,-деді.Дене тек қозғала алады, жан-тек ойлайды, деген. Бұл ғылым дуализм деген атқа ие болды.

Спиноза – дуализімнен асып, адамды тұтастай қарастыруды ұсынды.Ол адамды 3 қозғаушы күш бар деді, ол: қуану, қайғыру, ынтығы және эмоцияналды күйлер пайда болады. Қайғыру – дене белсенділігін азайтады, қуаныш – көбейтеді.

Дүниетанудағы сезімдердің Лок негізін қалады, дамытты. Ол сенсуализім деп аталды. Ол ақыл-ойда сезім органдарынан өтпеген ештеңе жоқ деді. Нәрестенің психикасы – «таза тақта», тәжірибе оған мазмұн жазады,-деді. Психикалық әрекеттің негізгі миханизімі – ассоциация.Ассоцация ілімі ХХғ басына дейін етек алды.

Француз психологтары ХVІІІғ Дидро, Гольбах, Гельвеций, Кондильяк адам психикасының әлеуметтік дитермикациясын ашты.

ХІХғ басында психиканы түсіндірудің жаңа бағыттары пайда болды, психология ғылым ретінде қалыптаса бастады.Осы кезде анатомия мен жүйке-жүйесінің физиалогиясы дамыды.Чех зеріттеушісі Прохазка, француз зерттеушісі Мажанди және ағылшындық Белла сенсорлы және маторлы жүйке жолдарын ашты және Декарттың рефлекторлы доға идеясы іске асты.

Австрия анатомы Гальдің френалогиясы (грекше pxren-жан) кеңінен тарады. Ол қабілеттіліктер ми құрылымына байланысты, бас сүйегіне қарап ми дамуы мен адам қабілеттіліктері туралы айтуға болады,- деді және зеріттеушілер ми мен психикалық әрекетті зеріттеді. Осы кезде Фритче мен Гитцег қозғалыс орталығы, сезім, Брока, Вернике (моторлы және сенсорлы сөйлеу) орталықтарын ашты.

Осы кезеңде сезім органдарының физиялогиясы дами бастады (Мюллер,Гельмгольц). Дарвин қағидасына сүйене психика эволюция нәтижесі ретінде қарастырылды.

Психиатрия мен көтеріліп ауратындарға көзқарас өзгерді. Бұғанға дейін оларды диявл билеген деген, (мұндай суға салған, ауырту тітіркендіргіштерін жасаған т.б). Психикалық ауруды емдеуге болатындығы норма мен паталогия ұғымдарын ашты.

ХІХғ ІІ жартысында биология, физиология, медицина, ғылымдарының дамуымен психология ғылымы пайда болады.

Ғылыми психологияның пайда болатына эксперементтік әдістердің енуі әсер етті, бұған дейін тек интроспекциялар (өзін-өзі бақылау) болған. Осы кезде Вебер сыртқы тітіркендіргіш күші мен сезіну көлемінің қатынасын анықтады, Фехнер осы заңдылықты математикалық қорытындылады. Гельмгольцтың, сезім органдарының психофизиялогиясы жұмысы пайда болды.

Эксперементалды психология 1879ж 15сентябрьде Германияның Лейпицг қаласында Вельгельм Вунттың эксперементальды психологиялық лобараториясының ашылуынан басталады. Түйсіну, қабылдау, реакция жылдамдығы, ассоциациялар, сезімдерзерттелебастады. Вунт объективті зеріттеу әдістерін қолдана отырып, оны интерпритациялауда идеалистік көзқарас ұстанды. Психикалық реакцияларды зеріттеуде өзін-өзі бақылау негізгі орын алды.

Матералистік психологияны 1863ж Сеченевтің еңбегі дамытты рефлекс-адам психикасының негізгі миханизмі деді. Рефлекторлық доға түсінігін рефлекторлық сақинамен алмастырды.

Ресейдегі І психологиялық лабараторияны В.М.Бехтерев ашты медицинада, жас ерекшелік, әлеуметтік психологияның негізін қалады.

ХІХғ аяғы-ХХғ басында қолданбалы эксперементальды психология дамыды.Эббингауыз эксперементте сандық талдау жүргізді де, өзінің психологиялық заңдылығын ашты.

Гальтон индивидуалды ерекшеліктерімен тестті ашты. Алғашқы шетел зеріттеулерге арналған тесттерді Француз психолыгы Бине енгізді.

ХХғ психологияны зерттеу пәні мен әдістері туралы көзқарастар бірікпеді, бірнеше психологиялық мектептер пайда болды.

Толмен стимул-орта, звено, реакция-аралық өзгеріс терминін енгізді, ол күту, білім, бағдар бұдан Когнитивті бихевиоризім деп аталды және Холм Скиннер.

Гештальт-психология (неміс Gestalt-бейне, конфигуранция) ХХғбасындаГерманияда пайда болды. Негізін қалаушы Вертгеймер, Келер, Коффки.

Тәртіп – рефлекстер байланысынан кең, тұтас. Мысалы: қабылдауда тұтас бейне пайда болды, бұл- гештальт, ал тез арада есепті шешу- инсайт.