Реферат Тақырыбы: Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде қалыптасу тарихы
Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде қалыптасуы
жүктеу/скачать 32,1 Kb.
|
Реферат
| Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде қалыптасуы
Бухгалтерлік есептің ғылым ретінде сауданың арқасында шықты. Осылайша 1458 ж. көпес Бенедетто Котрульидің «Сауда және нағыз көпес туралы» деген бірінші кітабында бухгалтерлік есептің ғылым ретінде пайда болып, қалыптасуы қарастырылды. Тараулардың бірі «Сауда кітабын жүргізу тәртібі туралы» деп аталады. Ал 1494 ж. итальяндық белгілі математик, монах Луки Пачоли (1445-1517) жазған «Есептер мен жазбалар туралы трактат» атты бухгалтерлік есеп жөніндегі алғашқы кітап басылып шықты. Италияда, Францияда, Германияда, Англияда ол бірнеше ғасыр бойы бухгалтерлік есеп бойынша негізгі басшының ретінде пайдаланылады. Екі жақты жазу тәсілі (мұның жәрдемімен материалдарды, дайын өнімді, негізгі қаражат пен тағы басқа құндылықтарды сақтауға қойылған бақылау жүзеге асты) әлі күнге дейін өзінің мәнін жоғалтқан жоқ. 1796 жылы Бристолда Эдварда Томастың «Есеп жүргізудің ағылшындық жүйесі» кітабын шығарды. Оның орнына тек есептік регистрді ғана емес, алғаш рет бухгалтерлік есепті түгел қамтитын теориясын қарастыратын Дегранж жүйелеп баяндаған «америкалық үлгі» келді. Дегранж есептің екі мақсатын көздеді: уақыттың кез келген сәтінде есептердің жағдайын айқындау және субъектінің меншікті капиталы мөлшерін анықтау. Бұл үшін ол бес есеп шоттарын пайдаланды: касса, тауар, алынуға тиісті құжаттар, төлемге арналған құжаттар, шығындар мен пайда. Ол барлық осы есепті бір регистр Басты Журналда біріктірді. XVIII ғ. Ортасында Англияда өндірістік шығындарды есептеу жүиесі қалыптасты. Бухгалтерлік және өндірістің табиғи-құндық есеп техникасын жете баяндаған, математика мұғалімі Джеймс Додсон (1750) жаңа бағыттың негізін қалаушыға айналды. Дегенмен, оның есебінің мақсаты — дайындалған бұйымға кеткен шығындар емес, оны қай шебер дайындағанда қанша ақы табуға болатындығы жөніндегі қорытынды еді. Әрбір бөліс бойынша нәтижелілікті есептеуге назар аударғандардың бірі -философия профессоры Роберт Гамильтон (1788). Зығыр өндірісін жете зерттеген ол үш бөлісті: шіру, тоқу жэне ағартудың әрқайсысы бойынша пайда мен шығынды анықтауды бөліп көрсетті. Бұл өнеркәсіпті: бөлістің бар болғаны жөн бе, әлде сатып алынатын жартылай өнімдерді пайдаланып, неғұрлым көп кіріс әкелетіндерін қалдырған дұрыс па деген шешімге жетелейді. Ф.В. Кронхейльм (1818) өндірістік есептің алғашқы теоретигі болды. Ол есепті екіге бөлді: өндірістік және бухгалтерлік. Өндірістік есептер тек заттай ғана бейнеленді: ал бухгалтерлік қалыптасқан дәстүрлі жүйемен ұсынылды. «Өндіріс» есебіндегі дебет сальдосы әлі бітпеген өндірісті көрсетті. Алайда ол материалдар бірлігі калькуляциясы туралы ойға әлі келе қойган жоқ еді. Алғаш алгоритм машинасын жасаушы, астроном және ұлы математик Чарльз Бэббидж (1832) әрбір өндірістік процесс бойынша шыққан шығынды есептеуді, бұзылған жабдықты жөндеуге байланысты негізгі құрал-жабдықтың тозуы мен шығын сомасын анықтауды бірінші болып түсіндіріп жазған болатын. XIX ғ. ортасынан бастап Еуропаның әр түрлі елдерінде бухгалтерлік есеп тәжірибені қорытатын, сонымен бірге оны жетілдіретін ғылым ретінде дами түсті. Үш атақты итальян мектебі дүниеге келді. Италияда бухгалтерлер есеп жүргізу ғылымының негізін іздеді, ал Германияда есептің өзінен шығатын ішкі себептерге сүйенді, Францияда Жан Густав Курсель-Сенель (1813-1892) — Ж.Б. Сэйя мен Э. Дегранж ізбасарларының бірі -бухгалтерлік есептің тұжырымдамасын қолданбалы экономика мен оларды басқару тәсілі ретінде жасады. Сонымен қатар, ол есептің үш салалық: саудалық, өндірістік және ауыл шаруашылық түрлерін тұжырымдау үшін көп жұмыс атқарды. Сол кезден бастап бухгалтерлік есептің экономикалық түсіндірмесі қалыптаса бастады. Оның мақсаты -кәсіпорындағы әрбір объектінің жұмыс істеу тиімділігін жете білу (зерттеу). Ол шығындар мен калькуляция есебі туралы ілімді жасады. Өнімнің өзіндік құны тікелей (ерекше) және жанама (жалпы) шығындардан тұрады. Өткізу бағасы осылардың деңгейінен төмен болмауы керек. Есептің үш түрінің доктринасын Э. Леоте мен А. Гильбо ұсынды. Есеп жүргізу доктринасы арнайы логика әзірлеумен, объектілерді сыныптаумен және т.б. байланысты; әлеуметтік — таптық мүдделерді салыстырады; экономикалық — есептік ақпарат көмегімен шаруашылық процестерін басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Олар әлемдік бухгалтерлік әдебиетте бухгалтерлік есептің таза экономикалық бағытын құрды. Неміс мектебінде есепті екі циклға: саудалық және өндірістік бухгалтерияға нақты бөлу жүруде. Эйген Шмаленбах (1873-1955) саудалық бухгалтерия — борыштар мен міндеттемелерді, ал өндірістік-шаруашылықтың ішкі процестері (көбіне, төрт бөлім атап бөлінеді — жалақьшы, материалдарды, өзіндік құнды, нәтижені есептеу) бақылайды деп көрсетеді. XIX ғ. соңы мен XX ғ. басында өндірістің өсуіне және акционерлік қоғамдардың пайда болуына байланысты баланс жүргізу бағыты дүниеге келді. Оның дүниеге келуіне құқықтық арнайы саласын — баланстың құқықты жасаған заңгерлердің іс-әрекеті; балансты бухгалтерияның іргесін қалаушы негізгі тұжырымдама ретінде насихаттау; акционерлерді негізгі есепті форма тетігі — баланспен таныстыру қажеттігі себешпі болды. Балансқа мынандай талаптар қойыла бастады: дәлдік; толықтық; айқындық; шынайылық;сабақтастақ; баланс тұтастығы. Германияда баланс-бруттоны (бөлінбеген пайданы көрсете отырып) және баланс-неттоны (бөлінген пайда көрсетіліп жасалған) бір-бірінен ажыратып тани бастады. Жаңа камералдық бухгалтерия, сайып келгенде, кірістер мен шығыстардың әрбір түрі нақты белгілі бір бапты бейнелейді жэне бухгалтер шаруагер сияқты өзінде бар «қаржылық жоспарды», талдаушылық, мамандану, толықтық және біртұтастық принциптеріне құрылатын бюджетті қалай сақтайтынын бақылайды дегенге тоқтады. Камералды бухгалтерияның ірі теоритигі Иосиф Шрот болды, Ол әкімшілікті «билікті»: бір-бірінен тәуелсіз: заң шығарушылық, атқару, бақылау үш түрге бөлді. Сметаны ол шаруашылық әкімшілігін бақылау тәсілі деп санады. Фридрих Гюгли (1833-1902) есептін: жай: камералды; косарлы; константты төрт жүйесін есептеп шығарды және біріктірді. Ол бухгалтерияның әкімшіліктің және материалды жауапты адамдардың, есептерін құндылықтардың сақталуын тексеретін бақылаушылық ролін атап көрсетті. Гюглидің идеялары барлық халык шаруашылығының біртұтас жүйесін құруға бағытталады. Социализм кезінде бухгалтерлік есепті ұйымдастыруда түбегейлі өзгерістер жасауға себепші болған жаңа қоғамдык қатынастар қалыптасты. Есеп бүкіл мемлекет ауқымы бойынша реттелді. Барлық бас бухгалтерлер бірдей құқықтар мен міндеттерді, барлығы бірдей ережелерді есептердің бірынғай жоспарларын басшылыққа алды, халық шаруашылығының әрбір жеке саласына арналып жасалған нұсқаулар қолданылды. 30-жылдардан бастап шаруашылық және шаруашылық ішкі есептер дамыды.40-50 жылдары бухгалтерлік есепте оперативті-бухгалтерлік (сальдолық) тәсіл мен есептің журналдық-ордерлік формасы қолданыла бастады. 50-жылдардың ортасынан экономикалық ақпаратты өңдеу үшін қолданылатын есептегіш техниканың жаппай тарауы басталды. 60-жылдардың ортасында бухгалтерлік есеп дамуының жаңа кезеңі болып өтті. Мұның негізгі жолдары орталықтандыру мен есепті механикаландыру еді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене келе, бухгалтерлік есеп жүйесінің дамуын мынадай кезеңдерге бөлуге болады: Мүліктілік (пайда болған сәттен бастап XIII ғ. дейін). Тек қана тауарлар, жабдықтар (таразылар, гирьлер, сөрелер және т.б.) есепке алынды. Айналымдағы негалардың сан алуандығы әр түрдің есебін ұйымдастыруды талап етті және де тек қана заттай өлшеуіш (тауарлар — ұзындық, салмақ, көлем, ақша — сол типтегі монета саны бойынша есептелді, тауар сату кезінде тауарлар заттай өлшеуіш бойынша кіріске енгізілді,төленген ақша монета саны бойынша, ал сату негізінде — керісінше есептен шығарылды). Интегралды (ХШ — XVII ғғ.) — есепте ақшалай өлшем қолдана бастады. Әуелі монетаның сан түрі сол жердегі кең таралған монетаның біріне аударылатын коэффициентке қайта есептеліп, сонан соң тауарлар да тек қана заттық емес, ақшалай өлшеуішпен де есептеле бастады. Осылайша есептің екі: заттай және ақшшіай сызбасы бөлініп шықты. Осы кезеңде екі жақты жазу пайда болды. Синтетикалық(ХҮП-ХІХ ғғ.). Есеп объектілерінің көптігі, тауарлық номенклатураны саралау (дифференциация), шаруашылық қызметі көлемінің өсуі синтетикалық шоттардың бөлініп шығуын тудырды және соған орай барлық шоттарды синтетикалық және талдамалы деп бөледі. Осының арқасында шаруашылық қызметті талдауға жағдайлар жасалды. Есеп сызбасының (схема) үштен бір бөлігі — тауарлар ақшалай өлшеммен ескерілетін құндық (соманың) есебі пайда болды. Методологиялық (XIX ғ. бірінші жартысы). Бухгалтерлік есептің негізінде тек тауарлар мен ақша ғана жатпай, меншік иесі мен материалды жағынан жауапты тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастар да болатынын жете түсінді. Коллациондық (XIX ғ. ортасы). Мамандар шаруашылық процеске (коллация -бөліске түсетін мүлік, статистикалық мәлімет) қатысатын тұлғалардың іс-әрекетін өзара бақылайтын есептік тәсілдер жасай бастады. Бір желі арқылы өзара байланысқан дәйектерді тіркеуді қарастыратын желілік жазба пайда болды. Механикалық (XIX ғ. соңы). Механизацияның әсіресе кассалық аппараттардың пайда болуы коллацияны қарапайымдандырады және есеп қызметкерлерінің еңбек өнімділігін арттырады. Операциялық (XIX ғ. соңы — XX ғ. басы). Түскен тауарлар көптеген ғасыр бойы сатып алынған бағасы бойынша, ал оларды есептен шығару сату бағалары бойьшша жүргізілді. Ал сату бағалары тауарлардың түскен кезіндегі бағасынан жоғары болғандықтан, қаржылық нәтижені көрсететін кредиттік сальдо түріндегі айырма пайда болатын. Сондықтан кейіннен «Тауарлар» шотындағы есеп сатып алынған бағамен жүргізіледі, сатылған құндылықтар «Өткізілді» деген жаңа шоттың дебетінде есептен шығарылды, кейінгісі кассаға түскен ақшалай түсім сомасына кредитке жатқызылады. Осыған орай «Тауарлар» шоты таза материалдық болып шықты. Ғылым ретіндегі бухгалтерлік есеп — баршамызға белгілі кез-келген саладағы бизнес табысы көбінесе бухгалтерлік есептің дұрыс жүргізілуіне тікелей байланысты болып табылады. Шаруашылық субъектілеріндегі шаруашылық операциялары бизнес тілі болып табылады. Бизнес барлық қатынасушыларын бір мақсат біріктіреді, яғни бухгалтерлік мәліметтер жеткілікті және толық болуы шарт. жүктеу/скачать 32,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|