тарау. Күн радиациясының табиғи жəне экономикалық

13 
Өсімдіктер үшін фотосинтез, өсу жəне даму процестеріне айтарлықтай əсер 
ететін физиологиялық сəулелену аймағы маңызды. Өсімдіктерге келетін 
физиологиялық сəулеленудің олар шамамен 80% сіңіреді, 10 шағылыстырады 
жəне 10% таратады. Фотосинтез үшін жəне басқа физиологиялық процестерде 
өсімдіктер сіңірілген сəулеленудің 6% -на дейін пайдаланады, қалғаны жылу беру 
мен транспирацияға кетеді. Жарықтың спектрлік құрамы өсімдіктердің өсуі мен 
даму сипатына қатты əсер етеді. Өсімдік пигменттері радиацияны 320 ... 760 нм 
аралығында сіңіреді. Негізгі сіңіру максимумдары көк-күлгін жəне қызыл, ал 
минимумы спектрдің сары-жасыл аймағында. Ультрафиолет сəулелері белок 
молекулаларымен едəуір сіңеді, бұл елеулі зақым келтіруі мүмкін. Ультрафиолет 
сəулелерін сіңіретін тағы екі маңызды хромофор эндогендік фитогормондар. 
Олардың арқасында ультрафиолет сəулелері өсу мен даму процестеріне əсер етеді 
- мүшелердің диспропорционалды өсуі, тамыр мен өркеннің өсуіндегі 
арақатынастың бұзылуы, ықшам (альпілік) əдеті бар өсімдіктердің пайда болуы. 
Толқын ұзындығы 510 нм-ден аспайтын ультрафиолет жəне көк сəулеленудің бір 
бөлігі аз зерттелген пигмент криптохромымен жұтылады. Көк жарықты 
каротиноидтар мен хлорофилл сіңіреді, қызыл - хлорофилл, қызыл жəне алыс 
қызыл - фитохром. Толқын ұзындығымен сəулеленуді қазірдің өзінде арнайы 
пигменттер емес, өсімдіктің бүкіл беткі қабаты сіңіреді, нəтижесінде оның 
температурасы көтеріледі. Мұны себу кезінде байқауға болады: жапырақтардың 
жоғарғы деңгейлері негізінен спектрдің көрінетін қысқа толқынды бөлігінің 
жарығын шағылыстырады; негізінен ұзын толқынды сəуле төменгі жапырақтарға 
енеді, бұл фотосинтездеу белсенділігінің əлсіреуі аясында олардың тыныс алуын 
едəуір белсендіреді.
Осы сəулеленудің əсерінен сабақтар созылып, интеродтардың созылуының 
нəтижесінде ультрафиолет сəулеленуімен тез зақымдалатын, үлкен жасушалары 
бар борпылдақ ұлпа пайда болады, олар көбінесе қалыңдатылған жəне өсіп кеткен 
көшеттермен өскен кезде пайда болады.
Физиологиялық процестердің өзгеруін тудыратын сəулелі энергия, сайып 
келгенде, өсімдіктердің пайда болуының күшті факторы болып табылады.
Жарықтандыру ұзақтығы өсімдіктің сыртқы түрін анықтайды жəне жиі өзгертеді. 
Сонымен, қысқа (8-10 - сағаттық) күні ұзақ өсімдіктер жапырақтардың көп 
мөлшерін немесе тармақталған өскіндер құрайды, көптеген түрлер (салат, 
рудбекия, шалғам жəне т.б.) жапырақ розеткасын құрайды, олардың сабағы 
қысқарады. Сол жағдайда қысқа күндік өсімдіктер кіші, жапырақтары аз, 
гүлшоғырлары (мысалы, тары, күріштегі паникулалар) аз, түзілген тұқымдардың 
саны да шамалы. Фотопериодтың ұлғаюымен (14-16 сағаттан астам) даму кідіріп, 
өсу айтарлықтай артуы мүмкін, нəтижесінде тіпті гигантизмнің мұндай 
құбылыстары көбінесе ұзын сабақта жапырақтардың көптігі, көптеген қолтық 
асты өсінділердің пайда болуы, құлақтың тармақталуы, қос гүлдер, көп сабақты 
өсу, байқалады əр гүлшоғырдағы гүлдер мен тұқымдардың саны мен мөлшері. 
Тəуліктің ұзақтығы жер үсті жəне жер асты мүшелерінің арақатынасының 
өзгеруіне əсер етеді, сонымен қатар өсімдіктерде тамырдың жуандау, түйнек, 

14 
тамырлы дақылдар мен пиязшық, пияз, сəбіз, картоп, Dahlias сияқты өсімдіктердің 
түзілуін реттейді. Мəселен, шалғам жəне картоп, дамуын қысқа күнде артта 
қалдырып, ассимилянттарды тамырға немесе түйнекке жібереді. Селекция 
нəтижесінде ұзақ күнде (мысалы, шалғамда) немесе картопта түйнек гүлдегеннен 
кейін тамырлы дақыл құра алатын сорттар таңдалды. Күннің ұзақтығы жыныстың 
дифференциациясына əсер етеді: каннабисте ұзақ күнде өсімдіктердің жартысы 
еркектер, жартысы əйелдер, ал тезірек дамыған қысқа күнде өсімдіктердің 
жартысы екі жынысты, ал жартысы əйелдер. Қысқа күн қияр мен қауында аналық 
гүлдер мен жүгері сабақтарының түзілуін тездетеді. Сəулеленудің спектрлік 
құрамы əртүрлі энергияның əртүрлі ұзақтығы мен ағындарының үйлесуі (немесе 
энергияның əр түрлі қатынастарымен, мысалы, «ақ» жарық шамдарының 
сəулеленуіндегі қызыл жəне көк сəулелермен) морфогенетикалық өзгерістерге 
одан əрі əсер етеді.[9]
Қараңғыда немесе сəулеленудің төмен қарқындылығында өсімдіктердің 
этиоляциясы əдетте байқалады (сабақ пен жапырақтардың созылуы жəне сиреуі, 
жапырақшалардың созылуының күшеюі жəне т.б.), негізінен жасушалардың 
ұзындығына байланысты - ағзаларды жарыққа шығаруға бағытталған 
биологиялық процесс мысалы, тұқымның өнуі кезінде топырақта пайда болатын 
сабақ. Жарық созылуды тежейді, ал күштірек болған сайын оның қарқындылығы 
жоғарылайды. Бір күндік ұзындықта, жарықтың спектрлік құрамына жəне оның 
қарқындылығына байланысты өсімдіктің биіктігі жəне оның формасы өзгереді: аз 
қарқындылықта, ең жинақы жəне аз өсетін өсімдіктер, жапырақтары көп 
болғанымен, қызыл-сары, ал жоғары қарқындылықта пайда болады. - көк-күлгін 
сəулелердің əсерінен.
Өсімдіктердің кейбір түрлері тек қызыл жарықпен жарықтандырылған 
кезде, қарапайым жəне ұзартылған тақтайшалармен, үлестерінің саны аз 
жапырақтардың пайда болуы байқалды (мысалы, шалғамда, қызанақта жəне т.б.). 
Гетерофилия құбылысымен сипатталатын бірқатар су өсімдіктері (əр түрлі 
формадағы жапырақтар) қызыл немесе жасыл жарыққа ұшырағанда тек лента 
тəрізді, қарапайым пішінді жапырақтар түзеді; алайда көк немесе ақ жарықта 
қалыпты жəне күрделі жапырақтар дамиды. Жалпы алғанда, барлық өсімдіктер 
сəулеленудің құрамында көк-күлгін сəулелердің болуын талап етеді, онсыз ерте 
ме, кеш пе, қалыптан тыс өсу, даму, дифференциациядағы ауытқулар жəне т.с.с., 
осылайша, 300-800 ммк аралығында сəулелік энергия морфогенетикалық 
процестердің өзгеруіне əсер ететін қуатты реттеуші фактор.
Өсімдіктерде жəне олардың мүшелерінде жұтылу спектрлерімен 
ерекшеленетін бірқатар фоторецепторлық жүйелердің болуы жəне сол арқылы 
процестердің спектрлері мен олардың ақ жарықпен сəулелену кезіндегі өзара 
əрекеттесуін анықтауы өсімдіктердің сан алуан жəне қасиеттік белгілері - 
белгілерінің алуан түрлілігіне негіз жасайды, олардың сандық жəне сапалық 
көрінісі əр түрлі əсерге тəуелді. Сонымен, өсімдіктер тіршілігіндегі ең алуан түрлі 
процестер сəулелену энергиясымен реттеледі, оның көзі табиғи жағдайда Күн 
шығаратын сəуле болып табылады.

15 
Күн радиациясының жануарларға əсері өте маңызды жəне əр түрлі. Күн 
радиациясы қуатты биологиялық əсерге ие, организмдегі физиологиялық 
процестерді ынталандырады, метаболизм мен организмнің жалпы тонусын 
өзгертеді. Денеге сəулелердің биологиялық əсері толқын ұзындығына байланысты 
- толқындар неғұрлым қысқа болса, олардың биологиялық əсері соғұрлым күшті 
болады. Ең қуатты əсер ультрафиолет сəулелерімен көрінеді. Олар белок, май, 
көмірсу жəне минералды алмасуды ынталандырады. Олардың гемопоэз 
функциясына жəне иммунологиялық процестерге əсері атап өтіледі, бұл 
организмнің қорғаныс күшінің жоғарылауын тудырады. 7-дегидрохолестерин 
провитаминінен жануарлардың терісіне ультрафиолет сəулесінің əсерінен 
фосфор-кальций алмасуын реттейтін жəне жас дараларды рахиттен, ал ересектерді 
остеомаляциядан қорғайтын D3 дəрумені түзіледі.
УКВ бактерицидтік əсерінің маңызы өте зор, нəтижесінде ауа, топырақ 
жəне су дезинфекцияланады. Адам ағзасының ультрафиолет сəулесіне ең тəн 
реакциясы - пигментацияның дамуы (күннің күйуі). Ультрафиолет сəулесінің 
дозалануы 
күйікке 
жəне 
терінің 
тітіркенуіне, бас 
ауруына, 
дене 
температурасының жоғарылауына əкелуі мүмкін.
100-150 люкс жарықтандырумен жəне күндізгі 9-10 сағаттық асыл 
тұқымды қабандарды күтіп ұстау олардың потенциалы мен сперматозоидтар 
сапасына оң əсер етеді. Аналық бездердің белсенділігі жəне сиырлардағы 
жыныстық жылудың көрінісі де көбіне жарық факторына байланысты. Олар үшін 
оңтайлы - 16 сағаттық жарықтандыру. Практикалық бақылаулар көрсеткендей, 
терезелер маңындағы дүңгіршектердің сыртқы қатарларында ұсталатын сиырлар 
жарықтандыру 5-10 есе төмен болатын орталық қатарлардағы сиырларға 
қарағанда тезірек аң аулауға жəне ұрықтандыруға келеді.
Үй-жайларды 
жарықтандыру 
құстар 
үшін 
ерекше 
маңызды. 
Дифференциалды жарық режимін қолдану, жасына жəне төсеу мерзіміне 
байланысты, жыл бойына жұмыртқа өндірісін біркелкі қамтамасыз етуге 
мүмкіндік береді. Жарықтандыру қарқындылығының төмендеуі жануарлардың 
қозғалтқыш белсенділігін төмендетеді, бұл жем энергиясын тиімді пайдалануға, 
орташа тəуліктік салмақ өсімінің артуына əкеледі, сондықтан бордақыланған 
малды қараңғы бөлмелерде ұстау ұсынылады. Алайда, сонымен бірге майдың көп 
бөлігі етте жиналып, ақуыздың үлесі азаяды. Жануарлардың қараңғылануы 
жағдайында ұзын сүйектердің беріктігі төмендейді. Тым жарқын жарық 
агрессивтілік пен каннибализмнің жоғарылауына əкеледі.[10]

жүктеу/скачать 306,31 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: