Ркілерді ң м ә

Т
Ү
РКІЛЕРДІ
Ң
М
Ә
ДЕНИ 
М
Ұ
РАСЫ
Орындағандар:Серикбаева А
Сейділлә Ұ Валибекова А
Сұлтанхан А Назаров Д
Әбілқасым А 
Қабылдаған:Рая Оналбайқызы
Тобы:ҚМБ-2101

ЖОСПАРЫ:
•Түркі мәдениеті
•Түркі жазулары
•Табынған күштері
•Түркілердің табиғатпен 
байланысы
•Түркі халқының ұғымдар
•Түркі халқын зерттегендер
•Қорытынды

Т
Ү
РКІ М
Ә
ДЕНИЕТІ
Түркі мәдениеті - ежелгі заманнан өмір сүріп келе жаткан түркі тайпалары 
негізінде қалыптасқан мәдениеттің жалпы атауы. Түркілердің алғашқы ата 
қонысы Шығыс Тянь-Шань мен өңірі болған. "Халықтардың ұлы қоныс
аударуының" нәтижесінде қазіргі Қазақстан, Орта және Алдыңғы Азия, Шығыс 
Еуропа территорияларына кең таралып орналасқан түркілер қазіргі түркі тілдес 
халықтардың барлықтарының субстраты болып табылады. "Түркі" деген термин 
тұңғыш рет 542 жылы аталады. "Түркі" этонимі алғашқы кезде белгілі бір 
ақсүйектерден шыққанын білдірген Орталық Азияны мекендеген көптеген 
тайпалық одақтардан біріккен феодалдық мемлекет Түркі қағандығы өмір сүрген.
Түркі қағандығының әлеуметтік-саяси және қоғамдық өмірінде әскери істер аса 
маңызды орын алған. Түркілердің алғашқы көсемдерінің бірі Бумын қаған 
болған. Түркі қағандағы тұсында түркі тілінің өрісі барынша кеңіп, ұланғайыр 
өлкедеғі негізгі тілге айналған. Түркілердің жазуы да болған. 

Түркілердің жазуы да болған. Сол көне түркі 
жазбаларынан түркілердің дүниетанымдық 
көзқарастары, наным-сенімдері туралы көп 
мағлүмат алуға болады. Көне түркілер аспан 
денелерінің қозғалысына карап ауа райын, 
жыл маусымдарының қандай болатынын күні 
бұрын анықтай алған. Көне түркілер 
геометрия, математика ғылымдарынан 
 біршама хабардар болған, оны су жүйелерін 
салуға, күрделі ғимараттар, карауыл төбелер 
тұрғызуға, т.б. пайдаланған. Олар металды, 
түрлі минералдарды еріту әдістерін, 
шөптердің емдік қасиеттерін білген.

Ежелгі түркілер, негізінен, қос күшке
- Көкке және Жерге сиынатын болған. 
Көк Тәңірінің рақымымен елді 
билеген қағандар "Аспанда туған 
және Күнмен, Аймен безендірілген" 
деп аталған. Ежелгі түркілер үшін Көк 
пен Жер-Судан кейін тұрған құдіретті 
күш әйел, ошак басы құдайы Ұмайға 
табынған. Түркі халықтарының 
мәдениетінде 
персонификациялабаған, шексіз 
аспан әлемімен қатар аспан 
шырақтары, құтты мекен, отсуға да 
бас иген 

Түріктердің дүниетанымының бастау бұлағы, 
қайнар көзі – табиғат. Бұл, табиғатпен біте 
қайнасып бірге өскен, соның өзгерісін, 
құбылысын жіті бақылайтын көшпелілер 
әулетінің қоршаған ортамен тығыз байланысты 
екенін білдіреді. Көптеген салт-дәстүрдегі 
наным, тыйымдар осы табиғатпен біте 
қайнасудан туындаған ұғымдар жиынтығы 
болып саналады. Осы табиғатты жаратушыны 
«тәңірі» деп танып, оның туындысы табиғатты 
аялау арқылы оған құрмет көрсетілген. Бұл 
үрдіс қазірге дейін осы халықтардың жалғасы 
боп саналатын көптеген халықтардың салт- 
дәстүрінде орын алған. 

Атап айтқанда: 
- қазіргі моңғол, қазақ, қырғыз т.б. 
халықтардың дәстүріндегі қыстау, 
күзеу, жайлау ұғымдарының болуы; 
- ағын суға кір жумауы, суды ұлықтауы; 
- «Көк шөп жұлма», «Бастау басына 
ақтық байлау» сияқты ұғымдары; 
- Аңның, малдың пірінің болуы (Көк 
бөрі, түйе атасы – Ойсыл қара, жылқы 
атасы-Қамбар Ата, Шопан Ата,…);

Түркі халқын зерттегендер:
Байырғы түріктердің наным – сеніміне арнайы қалам тартқан
ғалымдар саусақпен санарлықтай ғана. Бұл мәселеге ең алғаш
арнайы назар қойып зерттеген ғалымдар француз Жан Пьер Ру,
ресейлік И. В. Стеблева, С. Г. Кляшторныйлар болды. Орта және
Орталық Азия халықтарының ХХ-ХХІ ғасырға дейін сақталып келген
шаманизмнің тарамдары олардың байырғы түрік оңғындарымен
тікілей сабақтасытығын Л.П.Потопов, Анохин, С. Д. Майнагашев,
Ш.Ш.Уәлиханов, Н. Ы. Дыренкова, Г. Д. Санжаев, Н. А. Алексеев, О.
Пүрэв, А. Т. Төлеубаев, С. М. Абромзон, П. Пельо, Г. П. Снесарев
секілді ондаған ғалымдар ғылыми еңбектерінің зерттеу объектісіне
айналдырып келді.

Қорытынды:
Осындай түсініктермен тәңірінің жаратқан әрбір
жаратылысына өзінше баға беріп құрметпен қараған. 
Ежелгі және байырғы түріктердің діні әлі де толық зерттеле
қойған жоқ. Сақ, хунну, көк түріктердің дінін ол дәуірде қалай
атаған, оның жүйесі қандай, дін бе әлде наным-сенім бе дегенге
к үні бүгінге дейін толық жауап берілмей келеді. 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
https://kk.m.wikipedia.org/wiki/
https://melimde.com/arfi-trikterdi- 
medeni-mrasi.html