С. М. Исаев Қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 1,93 Mb.
|
ЛЕКЦИЯға 2
- Бұл бет үшін навигация:
- Сабақтың мақсаты
- (ҚТГ, 1,39).
- (Ы.ҚҚТ, 135: ҚТГ, 1,41).
| Пысықтау үшін сұрақтар
1.Нольдік форма деген не? 2.Нольдік форма туралы қандай көзқарастар бар? 3.Неге нольдік форма жалғауларға ғана қатысты қолданылады? 4.Қандай қосымшалар нодьдік формада қолданылады? Әдебиеттер: Жирмунский В. О границах слова. Морфологическая структура слова в языках различных типов. М.-Л.,1963, 6-33-б. С. Исаев. Грамматикалық мағына мен форманың сәйкестігі және нольдік тұлға //Қазақстан мектебі. 1976. № 8 Ы. Маманов. Қазіргі қазақ тілі. Лекциялардың тезистері. А.,1973. Н. Оралбаева. Сөздерді қосымшасыз қолданудың сыры. Кітап: Сөз өнері, А.,1978. Н. Оралбаева. Бұйрық райдың синтетикалық және аналитикалық формасы.//Қазақстан мектебі.1971.№ 4 Н. Оралбаева. А. Қалыбаева. Қазақ тілінің морфемалар жүйесі. 7. С. Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар. А.,1972. 28-41-б. ХІY. Сөздерді таптастыру принциптеріСөздерді лексикалық мағынасының мәніне қарай бөлу. Сөздердің лексика-грамматикалық мағынасына қарай сипаты. Семантикалық принциптің ерекшеліктері. Сөздердің грамматикалық сипатына, түрлену жүйесіне қарай ерекшеліктері. Сөздердің синтаксистік сипаты. А) сөздердің белгілі сөйлем қызметін атқаруы. ә) сөздердің грамматикалық жағынан тіркесу ерекшеліктері Қазақ тіліндегі сөз таптары. Сөз таптарының шығуы мен дамуы. Сабақтың мақсаты Қазақ тілінде сөздерді таптастырудың негізгі принциптері мен басты критерийлерін меңгере отырып, сөздерді сөз таптарына бөле білу және әрбір сөз табының өзіне тән белгілерін ажырата білу, сөз таптарының шығуы, қалыптасуы мен даму процесін игеру, практикалық жағынан сөйлемдегі әрбір сөздің қай сөз табына жататынын, қандай грамматикалық, лексика-грамматикалық белгілері бар екенін талдап ажырату. Тілдің грамматикалық құрылысы, белгілі топтағы сөздердің түрлену жүйесі мен соған сәйкес туындайтын әр түрлі грамматикалық мағыналар, грамматикалық категориялардың өмір сүріп, жүйелі тілдік құбылыс болуы т.б. сипаттар тіліміздегі сөздердің белгілі-белгілі грамматикалық топтарға, сөз таптарына бөлінуіне байланысты. Өйткені сөздер семантикалық (лексикалық емес, грамматикалық) сипаттарының, түрлену жүйесінің, синтаксистік қызметтерінің ортақтығына қарай топталады. Әдетте қазақ тіліндегі сөз топтары атаушы немесе мағыналы (знаменательные слова) сөздер, көмекші сөздер (служебные слова) болып, кейде оған үшінші топ одағай сөздер қосылып бөлінеді. „Қазақ тіліндегі барлық сөздер семантикалық және морфологиялық (формальдық) белгілеріне (?) қарай, ең алдымен, үш үлкен топқа бөлінеді. Олар – атаушы сөздер, көмекші сөздер және одағай сөздер (Ы. ҚҚТ, 132, 133). Бірден айта кету керек, бұндай түсініктің қателігі – тілдегі грамматикалық құбылыс пен лексикалық құбылыстың өзара айырмашылығын, олар тілдің бөлек-бөлек деңгейі екенін ажырата алмау болып табылады. Сөздерді атаушы, көмекші және одағай сөздер деп бөлуде морфологиялық белгілердің (ол қандай екені де онша түсінікті емес, бәлкім формальдық дегені түрлену – түрленбеу сипаты яғни формалық шығар) ешбір қатысы жоқ, өйткені атаушы сөздердің де түрленетіндері (зат есім, есімдіктің біразы, етістік) бар, түрленбейтіндері (сын есім, сан есім, есімдіктің кейбірі, үстеу) бар, сол сияқты көмекші сөздердің де түрленетіндері (көмекші есім, көмекші етістік) бар, түрленбейтіндері (шылау, еліктеуіш сөздер) бар. Сондықтан морфологиялық белгі я белгілер сөздерді атаушы, көмекші, одағай сөздер деп бөліп жіктеуге негіз, тірек бола алмайды. Бұл – бір. Екіншіден, семантикалық белгі деген де нақты, дәл емес, өйткені лексикалық семантика бар да, олай болса ол лексикалық мағынаға негізделеді, онда лексикалық немесе лексика-семантикалық белгі деп нақтылаған жөн болар еді, сондай-ақ грамматикалық семантика бар, олай болса ол – грамматикалық мағынаға негізделеді. Үшіншіден, сөз таптары сөздердің грамматикалық (лексикалық емес) сипаттарына негізделген ортақ белгілері арқылы біріктірілетін грамматикалық топтары, сондықтан лексикалық семантикасы негізінде немесе лексика-семантикалық сипаты, белгілері арқылы жіктелген сөздер тобы сөз табы бола алмайды. Шындап келгенде, тілімізде жеке тұрғанда да толық лексикалық мағынасы бар, мейлі оны мағыналы сөздер дейік, мейлі оны атаушы сөздер дейік - бәрі бір демек, лексикалық дербес сөздер бар да, жеке тұрып та, сөйлем ішінде де лексикалық мағына бере алмайтын, екінші бір мағыналы сөздің жетегінде ғана жұмсалып, өзі қатысты сөзге әр түрлі грамматикалық мағына үстейтін немесе басқа сөзбен я сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын көмекші сөздер де бар. Бұларды сөз жоқ, лексика-семантикалық тұрғыдан болсын, семантика-грамматикалық тұрғыдан болсын бір топтың шеңберінде біркелкі қарауға болмайды. Бірақ негізгі айырмашылық, бір сөздерді бір-бірінен айырып топ-топқа бөліп тұрған белгі сол сөздердің лексикалық мағынасы, яғни лексикалық мағынасы бар сөздер бір топ та, екінші топ-лексикалық мағынасы жоқ сөздер. Демек, бұл жерде сөздерді осындай топтарға бөлуде олардың грамматикалық сипаттары мен белгілерінің қатысы жоқ. Сондықтан тілдегі сөздердің атаушы сөздер яғни лексикалық мағынасы бар сөздер, көмекші сөздер яғни толық лексикалық мағынасы жоқ немесе лексикалық мағынасынан толық я жартылай айрылып қалған сөздер, сонымен бірге А.Ысқақов көрсеткендей, одағай сөздер сөз таптары емес, сөз таптары грамматикалық сипаттағы топ та, бұлар лексикалық сипаттағы топтар. Сондай-ақ көмекші сөздердің қатарына жататын көмекші есімдер зат есім сөз табының шеңберінде, көмекші етістіктер лексикалық мағынасы бар ма, жоқ па, бәрібір сөз табы жағынан етістіктің құрамында қаралады, бұның өзі сөздерді сөз таптарына бөлуде (сөз таптары – лексикалық емес, грамматикалық топтар) сөздердің лексикалық мағынасы оған көрсеткіш те, кедергі де бола алмайтынын көрсетеді. Бір өкініштісі, осы уақытқа дейін грамматикалар мен жеке зерттеулерде сөз бойындағы лексикалық сипат, белгі мен грамматикалық сипат, белгі бір-бірімен араласып, жіктері айқын ашыла бермейтіндіктен, сөз таптары деген құбылыстың ерекшеліктері, негізгі белгілері, шегі мен шеңбері, тілдік қабаттағы көрінісі де анық айқындала бермейді. Соның бірі – семантика (мағына) деген ұғым. Әрине, бұл ұғым лексикалық немеее грамматикалық деген анықтауыштар негізінде айқындалады. Лексикалық мағына (семантика) жоғарыда талданып көрсетілгендей сөздің ұғымдық мағынасы, сөздік мағынасы екені, сондықтан жалқы болатыны, әрбір сөз лексикалық мағына арқылы ерекшеленетіні, ал грамматикалық мағына, біріншіден, сөздің лексикалық мағынасының жалпылануы, абстракциялануы арқылы пайда болатын жалпы грамматикалық мағынасы және сол топтағы сөздердің таза семантикалық сипатына байланысты топталатын жалпы грамматикалық мағыналары, екіншіден, сөз түрленім немесе форма тудырушы тұлғалардың сөзге (түбірге) жалғану (түрлену жүйесі) арқылы пайда болатын категориялық грамматикалық мағынасы, үшіншіден, әр түрлі аналитикалық амал-тәсілдері арқылы сөздің сөйлемде басқа сөздермен (көмекші сөздермен де) байланысуы арқылы туындайтын грамматикалық мағына болып табылады. Лексикалық мағынаның қыр-сыры, көрінісі, мәні мен берілуі т.б. лексика, тілдің лексикология салаларында (семосиология, лексикография т.б.) қарастырылады сөзге грамматикалық негізгі өзек болатын-лексикалық мағына емес, грамматикалық мағына, ал оның алуан түрлі қырлары мен түрлері, жасалу, берілу жолдары бар. Сондықтан да „Тілдегі сөздерді лексика-грамматикалық сипаттарына қарай топтастыру - грамматиканың теориялық та, практикалық та маңызы зор түйінді мәселесі. Бұл мәселе – тек грамматиканың жай өзегі ғана емес, оны лексикамен байланыстыратын да негізгі мәселе. Солай болса, сөздерді лексика-грамматикалық жағынан топтастырып, олардың грамматикалық сыр-сипаттарын айқындау грамматиканың ең негізгі мәселесі болмақшы", - деген пікірмен қосылу қиын (ҚТГ, 1,39). Ол ол ма, мына пікірді тіпті де қолдауға болмайды: „Тілдегі барлық сөздерді грамматикалық жағынан топтастырғанда, екі түрлі нысана "темір қазық" ("шамшырақ") болуға тиіс. Біріншіден, барлық сөздер, күллі сөз таптары тілдің сөздік құрамына енеді. Қай сөз табына енсе де, сөздердің лексикалық жағы ескерілуге тиіс. Ал сөздердің лексикалық жағын ескеру деген сөз – олардың семантикалық жақтарын еске алу дегенмен бірдей. Олай болса, әрбір сөз табына енетін сөздер лексикалық тұрғыдан қаралып, талдануы қажет", (Ы.ҚҚТ, 135: ҚТГ, 1,41). Сөз жоқ, барлық сөздер, әрине, олар грамматикалық сипаты жағынан белгілі сөз таптарына жатады, „тілдің сөздік құрамына енеді", бірақ бұл екеуі екі түрлі құбылыс-қой. Бұлай келсек, фонетиканы да лексикамен байланыстырып, лексикалық сипатты телуге болатын сияқты: тілдік дыбыстар тек сөз құрамында ғана қолданылады, дыбыстар тіркесінен сөз жасалып, мағына беріледі. Ал шындығында дыбыстардың мәні мен ол құрайтын сөздің мейлі лексикалық болсын, мейлі грамматикалық болсын мағынасы арасында ещбір табиғи байланыс жоқ, яғни сөздің мағынасы дыбыстар мәнінің жиынтығынан тұрмайды, ондай болғанда тіліміздегі дыбысталуы бірдей, мағынасы да, шығу төркіні де бөлек-бөлек омоним дегендер болмас еді. Сол сияқты сөз таптары, олардың жіктелуі сөздердің грамматикалық сипатына сүйенеді, тікелей лексикалық мағынаға қатысы жоқ, тек лексикалық мағына абстракцияланып, жалпылану арқылы жалпы грамматикалық мағынаға айналып барып, грамматикалық сипатқа ие болып, сөз таптарын айқындауға тікелей қатысады. Сондықтан сөз таптарын айқындағанда „сөздердің лексикалық жағы ескерілуге тиіс" деген пікірдің айқындығы да, мәні де дәлелді емес. Сондай-ақ „сөздердің лексикалық жағын ескеру дегеніміз – олардың семантикалық жақтарын еске алу дегенмен бірдей" деген пікір де айқын емес. Бұл жерде сөздердің семантикалық жақтары деген ұғым сөздердің лексикалық мағынасы деген ұғымен парапар болу керек, өйткені „әрбір сөз табына енетін сөздер лексикалық тұрғыдан қаралып, талдануы қажет" деген пікір де осының дәлелі сияқты. Бірақ лексикалық тұрғы деген ұғым да айқын емес, сірә, лексикалық мағына (семантика) тұрғысынан болу керек. Сөйтіп, біріншіден, тіліміздегі сөздерді лексикалық мағынасының бар-жоқ болу тұрғысынан топтап бөлу яғни толық лексикалық мағынасы бар дербес сөздер – атаушы сөздер және лексикалық мағыналары солғындаған я ада-күде жоғалған, мағыналық дербестігі жоқ, сөйлемде атаушы сөздердің жетегінде ғана жұмсалатын жәрдемші сөздер - көмекші сөздер, сондай-ақ ешбір ақиқат ұғымды білдіре алмай, сөйлемде жеке сөздермен грамматикалық байланысқа түспей (бұл соңғысы-грамматикалық белгі), тек адамның әр алуан көңіл күйі мен әр түрлі сезім райларын білдіру үшін жұмсалатын одағай сөздер деп бөлу грамматикалық сипаттарының негізінде емес, лексикалық сипаттарының, семантикасының негізінде болатындықтан, бұл грамматикалық топтар - сөз таптары бола алмайды. Сондықтан бұларды атаушы сөз таптары, көмекші сөз таптары деп бөлуге болмайды, тек атаушы сөздер, көмекші сөздер деп атауға болады. Әрине, бұдан сөздердің грамматикалық сипаты (соның ішінде грамматикалық мағынасы) лексикалық мағынамен, сөздің лексикалық сипатымен бүтіндей байланысы жоқ екен деген ұғым тумасқа керек. Лексикалық мағынаның жалпы грамматикалық мағынаға ауысу процесі негізінде байланыс бар, бірақ бұл жерде әңгіме жалпы байланыс емес, тікелей байланыс жайында болып отыр. Екіншіден, сөз таптары, ең алдымен, атаушы сөздердің грамматикалық сипаттары негізінде жіктелетін грамматикалық топтары болса керек. Өйткені көмекші сөздерде абстракцияланып, жалпы грамматикалық мағынаға айналатын лексикалық мағына жоқ. Ал сөздерді қарастырғанда төменде талданатындай, сөздерде лексикалық мағынаның абстракцияланып, соның негізінде жалпы грамматикалық мағынаның болуы шешуші рөл атқарады. Үшіншіден, атаушы (дербес мағыналы) сөздер белгілі-белгілі грамматикалық қасиеттерінің, белгілер жүйесінің ортақтық, тәндік сипаты арқылы топталып сөз таптары айқындалады. Ондайда сөз таптарына бөлуге негіз болатын грамматикалық қасиеттер мен белгілер жүйесі барлық атаушы сөздерде бар-жоқтығына, ыңғайлас, мәндестігіне немесе қайшылығына қарай біртектес принциптермен анықталады. Ал, төртіншіден, көмекші сөздер грамматикалық сипаттары жағынан өздері шыққан негізгі сөздерден айырмашылығы болмай я онша алшақтап кетпесе, сөз таптары грамматикалық сипаттағы сөз табы болғандықтан да, сол өздері шыққан негізгі сөз таптары шеңберінде қаралады. Мысалы, көмекші есімдер зат есімдерден шығып лексикалық мағыналары солғындаған болса да, грамматикалық сипаттары, атап айтқанда, түрлену жүйесі (тәуелдену, септелу, көптелу), тіркесуі мен синтаксистік қызметі т.б., зат есімнен алшақтап кетпегендіктен, зат есім шеңберінде қаралады. Сондай-ақ көмекші етістіктер де етістіктердің грамматикалық сипатын (жіктелуі, шақ, рай, етістік, модальдылық т.б.) өз бойында сақтап отыратындықтан, етістік шеңберінде қаралады. Бесіншіден, қалған көмекші сөздер (шылаулар), одағайлар, модаль сөздерді топтастырудың осы айтылғандай, грамматикалық сипаттары яғни түрлену мен синтаксистік қызметтері негізінде емес, ерекше қолданыстық-семантикалық қасиеттері негізінде жеке-жеке сөз таптары болып қаралады. Сөйтіп, сөздерді сөз таптарына жіктеудің белгілі принциптері бар, бірақ олар негізінен атаушы сөздерге ғана қатысты болып келеді. жүктеу/скачать 1,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|