Сабақ мақсаты: Эмбриондық бағаналы жасушалардын жалпы ерекшеліктерін және оларды іп vitro

Бағаналы клеткалардың алу көздеріне байланысты жіктелінуі 
Бағаналы клеткаларды алу көздеріне байланысты үш негізгі топқа жіктелінеді. 
Эмбриональды; Фетальды; Постнатальды (ересек адамның бағаналы клеткалары) 
Эмбриональды бағаналы клеткалар (ЭБК) ішкі клетка массасын (ІКМ) немесе эмбрионның 
бастапқы сатысындағы эмбриобластты қалыптастырады. Олар плюрипотентті болып табылады. 
ЭБКдың басты ерекшелігі ретінде олардың лейкоцитарлы антигендерін HLA (human leucocyte 
antigens) экспрессия аламайтындығын айтуға болады. Яғни ұлпалардың сәйкестендіруші 
антигендерді шығармайды. Әр адам осындай әмбебап антигендерге ие болып келеді. Ол 
трансплантация жасау кезінде донор мен реципиенттің сәйкестігі үшін маңызды факторы болып 
табылады. Сәйкес келмеген жағдайда күрделі ісік тератомдардың пайда болуына әкелуі мүмкін. 
Эмбриональды бағаналы клеткаларды алуда көп жағдайда лабораториялық жағдайда бластоцистаны 
бұзуға тура келеді. Сондықтан ғалымдар алдын ала алынған дайын ЭБКмен жұмыс жасағанды 
қалайды. Мысалы : Амниотикалық сұйықтықтан алынған бағаналы жасушалар (AFS) 
AFSA генетикалық скрининг кезінде амниоцентез аспираттарынан оқшаулануы мүмкін. 
Зерттеулердің саны AFSK-ның хондроциттер, адипоциттер, остеобласттар, миоциттер, эндотелий 
жасушалары, нейрон тәрізді жасушалар және бауыр жасушалары сияқты бірнеше тұқымдарға айқын 
түрде көбеюі мен дифференциациялану қабілеті бар екенін көрсетті (Barria et al., 2004).( 
Амниотикалық сұйықтық (лат. Liquor amnii) (амниотикалық сұйықтық, ұрық сұйықтығы) - жүктілік 
кезінде мембраналардың ішінде орналасқан биологиялық белсенді сұйық орта. Амниотикалық 
сұйықтық ұрықты қоршап тұрады және оның тіршілік ортасында маңызды рөл атқарады. 
Амниотикалық сұйықтықтың маңызды функциялары оның ұрықтың метаболикалық процесінде 
рөлін, сонымен қатар ұрықты сыртқы әсерлердің барлық түрінен қорғауды қамтиды.) 
Плацента ұлпасынан: Бұл әр түрлі бағаналы жасушалардың популяциясының бірегей көзі, 
соның ішінде мезенхималық, гемопоэтикалық және трофобластикалық бағаналы жасушалар, (Fauza, 
2004). Кіндік қан бағаналы жасушалар (UCBSC): Бұл бағаналы жасушалар кіндік қанынан алынған. 
Бұл жасушалардың бірнеше жолдар бойынша өздігінен көбеюі мен дифференциациялану қабілетіне 

қызығушылық артып келеді. Кіндік қан бағаналы жасушаларды бауыр, қаңқа бұлшықеті, жүйке 
ұлпасы, ұйқы безінің жасушалары, иммундық жасушалар және мезенхималық діңгек жасушалары 
сияқты бірнеше жасуша түрлеріне ажыратуға болады (Ганг және басқалар, 2004). 
Фетальды бағаналы
клеткалар түсіктен кейінгі ұрықтық материалдан алынады (көбінесе 
гестация уақытындағы, яғни 9-12 аптаны құрайтын ұрықтан). Бұндай биоматериалды зерттеу және 
пайдалану этикалық проблемаларды туғызады. Кейбір елдерде мысалы, Украина мен 
Ұлыбританияда осыларды зерттеумен айналысады. Олар фетальды бағаналы клеткаларды инсульт 
терапиясы үшін пайдалануды қарастырып жатыр.
Постнатальды бағаналы клеткалар. Ересек орнганизмдегі бағаналы клеткаларына қарамастан
өте аз потентілікке ие, эмбриональді және фетальді бағаналы клеткаларға қарағанда, аз мөлшерде 
клеткалар типтерін туғызады. Сонымен қатар, аутогенді материалдарды қолдану емдеу 
қауіпсіздігін және эффективтілігін қамтамасыз етеді. Кіндік қан бағаналы жасушалар (UCBSC): Бұл 
бағаналы жасушалар кіндік қанынан алынған. Бұл жасушалардың бірнеше жолдар бойынша 
өздігінен көбеюі мен дифференциациялану қабілетіне қызығушылық артып келеді. Кіндік қан 
бағаналы жасушаларды бауыр, қаңқа бұлшықеті, жүйке ұлпасы, ұйқы безінің жасушалары, 
иммундық жасушалар және мезенхималық діңгек жасушалары сияқты бірнеше жасуша түрлеріне 
ажыратуға болады (Ганг және басқалар, 2004). 
Бағаналы клеткалар ересек организімдерде 3 негізгі топқа бөлуге болады: 
1. Гемопоэтикалық (қан айналым). 2. Мультипотентті мезенхималы ( стромальді). 3. Тері 
спецификалық клетка- бастаушылар 
Кейбір кезде бөлінген топтарды кіндік қан клеткасынан бөліп алады, олар аз 
дифференциялданған барлық клеткалардағы ересек организмдерде, яғни көп потенттілікке ие. 
Кіндік қан - негізінде гемопоэтикалық бағаналы клеткаларға жатады, сонымен қатар мультипотентті 
мезенхимальді,онда керемет әртүрлі бағаналы клеткалар бар. Белгілі бір шарттар қабілеті 
дифференциялануы клеткаларда әр түрлі организмдерде және ұлпаларда. Гемопоэтикалық
бағаналы клеткалар (ГБК)- мультипотентті бағаналы клеткалар, барлық қан миелоидті
клеткаларына басстама береді (моноциттер, макрофагтар, нейтрофилдер, базофилдер, 
эозинофилдер, эритроциттер, мегакариоциттер и тромбоциттер, дендритті клеткалар) және 
лимфоидтар қатары (Т-лимфоциттер, В-лимфоциттер және табиғи киллер). Гемопоэтикалық 
клеткаларды анықтауда соңғы 20 жылда қарастырған.
2. Эмбриональды бағаналы жасушалар алғаш рет 1998 жылы Томпсон және басқада ғалымдар 
жүргізген маңызды зерттеулерде адамның алдын ала имплантацияланған бластоцистаның ішкі 
жасушалық массасынан (ICM) оқшауланып алынған.
А.А. Клишова эмбриональды гистогенез, бұл 
уақыт пен кеңістікте үйлестірілген жасушалардың өзара әрекеттесуі, дифференциациясы, 
детерминациясы, жасушалардың өсуі, алмасу процестер кешені деген. Барлық осы процестер 
эмбрионның дамуының алғашқы кезеңдерінен бастап бір дәрежеде жүреді деген
Эмбриональды бағаналы жасушалар (ЭСК)-даму сигналдарына жауап ретінде жасушалардың 
маманданған түрлеріне дифференциацияланатын плурипотентті, өздігінен жаңартылатын 
жасушалар. 
Дәстүрлік әдіс бойынша, ES жасушалары митотикалық түрде белсенді емес тышқанның 
эмбриональды фибробласттарының қоректік қабатына бластоцист немесе оқшауланған ICM (29.2-
сурет) қолдану арқылы 5-7 күндік бластоцисттерден иммунохирургиялық операциямен алынады. 
Эмбриональды бағаналы жасушалар плюрипотенттілік, эмбрион мен ересек адамның барлық 
ұлпаларын көрсететін жасуша түрлерін тудыру қабілеті, өлместік немесе шексіз көбею сияқты 
қасиеттермен сипатталады. 
Эмбриональды бағаналы жасушалар (ЭСК) – эмбриональды дамудың бастапқы кезеңінде 
бластоцистаның ішкі жасушалық массасынан алынатын, культуралық ортада сақталынатын 
плурипотентті сүтқоректілер жасушаларының бір түрі. Эмбриональды бағаналы жасушалар (ЭСК) 

имплантацияға дейінгі эмбрионда болатын қысқа мерзімді плурипотентті жасушалардың өлмейтін 
жалғасы ретінде қарастырылуы мүмкін.
Бұл плурипотентті жасушалар эмбриональды даму кезінде 
дененің барлық ұлпаларына айналады, және осы плурипотентті жасушалардан in vitro жасалған 
жасушалық линиялар маңызды қасиеттерді сақтайды: өздігінен жаңаруы және барлық үш ұрық 
(эктодерма, мезодерма, эндодерма) қабатының әр түрлі ұлпаларына дифференциациялану қабілеті. 
Дәл осы қасиеттер адамның ES жасушаларының потенциалды қолданылуының негізінде жатыр; Бұл 
жасушалар клиникалық және коммерциялық қолдану үшін жасуша популяциясының көзі болып 
табылады. 
Адам эмбрионы ұрықтанғаннан кейін 5-6 күннен кейін бластоцист кезеңіне жетеді, адамның 
бластоцистінің ішкі жасушалық массасы 50-150 жасушадан тұрады.
Эмбриональды бағаналы 
жасушалар плурипотентті. Бұл олардың үш негізгі жыныс қабатына: эктодерма, энтодерма және 
мезодермаға ажырата алатынын білдіреді. Плурипотентті жасушалар ересек организмнің 
жасушаларының барлық түрлеріне дифференциациялауға қабілетті, олардың саны шамамен 220. 
Плурипотенттілік қасиеті эмбриональды бағаналы жасушаларды мультипотентті жасушалардан 
ерекшелендіреді, бұл жасушалардың шектеулі санын ғана тудыруы мүмкін. In vitro 
дифференциациялау стимулдары болмаған жағдайда, эмбриональды бағаналы жасушалар көптеген 
жасушалық бөліну кезінде плурипотенттілікті сақтай алады.
Бұл тірі жүйенің өзін-өзі жаңарту деп 
аталады. Ересек организмде плурипотентті жасушалардың болуы ғылыми талқылау объектісі болып 
қала береді, дегенмен зерттеулер зертханалық жағдайда ересек адамның фибробласттарынан 
плурипотентті жасушаларды жасушаның қайта бағдарламалануы процесінде алу мүмкіндігі бар 
екенін көрсетті.
ЭС жасушаларының потенциалын іске асыру үшін оларды эмбрионда әрекет ететін 
өсу мен дифференциацияны бақылау механизмдерін қайталау арқылы функционалды және қалыпты 
жасушаларға өсіру және саралау қажет.
1981 жылы жасалған осы жасушалардың in vitro зерттеу 
моделі сүтқоректілердің даму механизмдерін зерттеу үшін бірден қажет болды, ал 1998 жылы адам 
эмбрионынан ЭСК алынған кезде регенеративті медицина жаңасын алды, бұл ұлпалық инженерия 
үшін жасушалардың перспективалы көзі.
Терапиялық қолдануға арналған кез келген типтегі 
жасушалар in vivo функционалды болуы керек, ісіксіз және қоздырғыштары жоқ, және бұл 
жасушалардың ұзақ мерзімді сенімді көзі болған жөн. Мұндай жасушалар донорлық тіндерден 
оқшауланған кезде олардың кеңею әлеуеті шектеулі, бұл осы көзді пайдалануды шектейді. Қажетті 
дайын өнім ретінде плурипотентті жасушалар сараланған туындылардың тамаша көзі болып 
көрінеді: олардың өзін-өзі жаңарту қабілеті іс жүзінде шексіз in vitro кеңейтуді қамтамасыз етеді,
бұл оларды кең көлемде өндіруге мүмкіндік береді және оларды әр түрлі туындыларға бөлуге 
болады, олар өз кезегінде тазартылып, кеңейтілуі мүмкін. 
ES жасушалары допаминдік нейрондар, кардиомиоциттер және β-жасушалар сияқты 
клиникалық маңызды жасуша түрлеріне дифференциациялау мүмкіндігіне ие болғандықтан, бұл 
жасушаларды негізгі биологиялық зерттеулерде де, трансплантация медицинасында да қолдануға 
үлкен қызығушылық бар.
Қолданудың екі жағдайы да тұқымның таралуы мен таралуын бақылауды 
қажет етеді. Эмбриональды бағаналы жасушалардың даму потенциалын көрсету және олардың 
дифференциациясын белгілі бір тұқымдарға бағыттау үшін бірнеше эксперименттік тәсілдер бар. 
Ересек тышқандарға сингеникалық немесе иммунитеті төмен егілген ES жасушалары 
тератомалар түзеді, олардың құрамында үш жыныс қабатының (эктодерма, мезодерма және 
эндодерма) сараланған туындылары бар. Бұл қасиет ерте эмбриондарға да, ES жасушаларына да 
ұқсайды және қазіргі уақытта адамның ES жасушаларының плурипотенттілігін көрсету үшін жиі 
қолданылады.ЕС жасушаларын дифференциациялаудың неғұрлым бақыланатын әдісі-бұл олардың 
белгілі бір линияларын жіктейтін дифференцирленген жасушалармен бірге өсіру.
Одан да 
бақыланатын әдіс – өсудің нақты факторлары болған жағдайда белгілі бір матрицалардағы 
моноқабатты дифференциациялау. Пластикалық және өздігінен жаңару ықтималдығы шексіз 
болғандықтан, эмбриональды бағаналы жасушалардың регенеративті медицинада қолдану және 

зақымдалған тіндерді ауыстыру перспективалары бар. Алайда, қазіргі уақытта эмбриональды 
бағаналы жасушаларды медициналық қолдану жоқ. Ересек бағаналы жасушалар мен сүйек кемігінің 
бағаналы жасушалары әр түрлі ауруларды емдеуге қолданылады. Қан мен иммундық жүйенің кейбір 
ауруларын (оның ішінде генетикалық) эмбриональды емес бағаналы жасушалар емдей алады. 
Бағаналы жасуша терапиясы қатерлі ісік, ювеналды қант диабеті, Паркинсон синдромы, соқырлық 
және жұлын дисфункциясы сияқты патологиялық ауруларды емдеу қолданылады. 
Гемопоэздің жасушаларын трансплантациялаумен байланысты этикалық және техникалық 
қиындықтар бар. Бұл проблемалар, басқалармен қатар, гистосәйкестікпен байланысты. Мұндай 
мәселелерді өздерінің бағаналы жасушаларын қолдану арқылы немесе емдік клондау арқылы 
шешуге болады.
Эмбриональды бағаналы жасушаларды дифференциациялау үшін оларға өсу 
факторларымен әрекет ету жеткілікті. Мысалы, зақымдалған егеуқұйрықтың жұлынын қалпына 
келтіру үшін in vitro жүйке жасушаларына дифференциалданған тышқан эмбриональды бағаналы 
жасушалар қолданылды. Гепатоциттерді алу үшін натрий бутираты қолданылды, ал қан түзуші дің 
жасушаларын алу үшін эмбриональды бағаналы жасушалар Cdx, HoxB4 гендерімен 
трансфекцияланды. 
3. Эмбриоинженерия – организмнің жатырдағы дамуының ерте кезеңіне әсер ету арқылы 
эмбриоидарды генетикалық құрастыру. Мұндай, алдын ала көзделген генетикалық жоспарға сәйкес 
малды алу мал шаруашылығында кең қолданбаса да, оның болашағы орасан зор, тіпті кейбір 
бағыттары, мысалы, мал эмбриондарын трансплантациялау немесе клонын көбейту ңазіргі кездің 
өзінде коммерциялық негізге қойылған. Эмбриоинженерия әдістерінің кез келгені 
биотехнологиялық бағытқа ие бола алады, ал олардың негізін эмбриондар, трансплантациясы 
құрайды. Трансплантация (көшіру, тасымалдау) деп генетикалық тұрғыдан жоғары бағалы аналық 
малдың (донордың) бірнеше эмбриондарын басқа аналық малдардың (реципиеттердің) жыныс 
жолына тасымалдауды түсінеді. 
Алғаш рет эмбриондарды трансплантациялау туралы хабар 1890 жылы Хип қояндарға 
ұрықтанған аналық жыныс клетканы тасымалдап, көжектер алғаннан кейін алынды. Алайда, бұдан 
кейінгі көп жылдар бойында эмбриондарды тасымалдау идеясын мал тұқымын жақсарту мақсатына 
қолдануға оншалықты мән берілмеді. Сондықтан біздің ғасырымыздың жетпісінші жылдарына 
дейін эмбриондарды трансплантацнялау әдісі тек зерттеу мақсатына ғана қолданылды. Жетпісінші 
жылдардың бас кезеңінен бастап мал эмбриондарын трансплантациялау проблемасы ғалымдар мен 
мал шаруашылық мамандарын қызықтыра бастады. Қазіргі кезде ғылыми дамыған елдерде мал 
эмбриондарын траисплантациялау арқылы жыл сайын жүздеген мың бұзау, бірнеше мың қозы 
алынуда. ТМД елдеріңде эмбриондарды трансплантациялау бойынша 20-дан астам орталықтар 
құрылды. Біздіңреспубликамыздың ғалымдарының бұл проблеманы шешу үшін қосқан үлесі үлкен. 
Қазақ республикасы ғылым Академиясының эксперименттік биология институты қой зиготаларын 
трансплантациялау жұмысын 20 жылдай уақыт бойында жүргізіп келеді. 
Эмбриондарды тасымалдаудың негізгі мақсаты болып генетикалық құндылығы өте жоғары 
ұрғашы малдаң жылына барынша көп ұрпақтар алу арқылы мал тұқымын асылдандыру жұмысының 
тиімділігін арттыру болып саналады. Әдетте, біз, мысалы, бір сиырдан 3-6 бұзау ғана алатын болсақ, 
онда эмбриогенетикада биотехнология көмегімен алынатын ұрпақтың санын ондаған және жүздеген 
есе көбейтуге болдды. Теориялық есеп бойынша генетикалық тұрғыдан бағалы жалғыз донор 
сиырдан 500-ден астам бұзау алуға болады. Эмбриондарды трансплантациялау бұдан басқа мынадай 
мақсаттарды шешу үшін қолданылады: 
– ерте эмбриондарды бөлу арқылы бір-бірінен ешқаңдай айнымайтын малдар (монозиготалы) 
алу; 
– генетикалық тұрғыдан бағалы мутантты малдарды сақтап, олардың санын көбейту; 

шағын популяцияны және жойылуға жақын тұқымның генофондын сақтау; 


генотипі бойынша генетикалық бағалы, бірақ табиғи жағдайда тұқым бере алмайтын малдан 
ұрпақтар алу; 

генетикалық кемістіктерді тарататын малды табу; 

климаты басқа – шетелден әкелінген малды жерсіндіру; 

эмбрионның кариотипін зерттеу арқылы жыныс проблемасын реттеу; 

эмбриондарды түрлер арасында тасымалдау; 

химерлі (аллофенді) және трансгенді малдар алу үшін. 
Эмбриондарды тасымалдау биотехнологиясы мынадай кезеңдерден тұрады: донорларды 
таңдау; донорлардың суперовуляциясын іске асыру; донорларды ұрықтау; донорлардан 
эмбриондарды шығару және оларды бағалау; эмбриондарды арнайы ортада өсіру және сақтау; 
эмбриондарды реципиенттерге көшіріп отырғызу (тасымалдау). Негізгі кезеңдердің жалпы 
принциптерін қарастырайық. Әрине, донордың мақсатқа сәйкес әр түрлі генетикалық ерекшелігі 
(өнімділігі жоғары, ауруларға төзімді т. б.) болуы керек. Мысалы, сүтті ірі қара шаруашылығында 
донор – сиырларды таңдауда, оларды болашақтағы асыл тұқымды, жақсартушы бұқалардың шешесі 
ретінде қарайды. Донордың нәсіддік қасиеті өзінің жоғары өнімділігіне ғана емес, сонымен қатар 
оның туыстарының осындай қасиетпен сипатталуына да байланысты. Трансплантадия 
тәжірибесінде донор – сиырларды таңдау екі сатыдан тұрады. Біріншісінде, донордың қасиеті оның 
өзінің басты белгілері – сүттілігі және сүтінің майлылығы бойынша бағаланды. Бағалаудың келесі 
кезеңінде желіннің және емшектің пішіні, сүт беру қасиеті, төзімділігі, сүйек және тұяғының 
беріктілігі және көбею функциясы бойынша бағаланады. Әрине, егер донордыңұрпақтары болса, 
онда олардың сапасы бойынша оны бағалау түпкілікті болып саналады. Осы талаптарға сәйкес 
донорларды негізінен асыл тұқымды мал өсіретін шаруашылықтардан таңдайды. 
Донор таңдап болғаннан кейін олардан көптеген овуляция немесе суперовуляция алу қажет. 
Бағалы донордың жыныс мүшесінде бірнеше ооциттер жетілуі үшін оларға әр түрлі гормон 
препараттарын қолданады. Ол үшін донор малдың қанына гонадотроптық гормондарды енгізеді. 
Қазіргі кезде олардың ішінен буаз биенің сарысуын (ББС) енгізу кең қолдана бастады. Алайда, кез 
келген донор мұндай гормондарға өздерінің ерекшелігіне сәйкес әр қилы жауап береді, сондықтан 
енгізілетін гормонның белгілі мөлшеріне тиімді полиовуляциялық қасиеті бар донорларды 
таңдаудың үлкен маңызы бар. Кейінгі кезде ФСГ (фолликулин стимулдейтін гормон) 
гонадотропинін простангландин гормондарымен бірге қолданудың тиімді екенін ғалымдар 
дәлелдеді. Осындай әсер ету нәтижесінде донордың жыныс жолынан 10-20 жетілген аналық жыныс 
клеткаларды алуға болады. 
Зиготаларды трансплантациялау әдісінің тиімділігі оларды донор жыныс жолынан шығару 
тәсіліне көп байланысты Эмбриондарды үш тәсіл арқылы шығаруға болады: донорды сойысқа жығу, 
хирургиялық және арнайы ертінділер көмегімен жуу (хирургиялық емес). Қазіргі уақытта негізінен 
соңғы екі тәсіл қолдану алды. Көпшілік жағдайда эмбрионды донордан шығарудың нақты тәсілінің 
қолданылуы мал түріне байланысты болып келеді. Ірі қара мен жылқыда негізінен хирургиялық емес 
тәсіл, ал қой мен шошқада арнайы операция өткізу арқылы эмбриондарды аналық жыныс жолынан 
жуып шығарады. Кейінгі кезде қой эмбриондарын хирургиялық емес тәсіл арқылы бөлуге болатын 
мүмкіндіктер пайда болды. Жалпы бұл тәсілдің артықшылығы донор малды бірнеше рет қолдану 
мүмкіндігін туғызуынан тұрады. 
Имплантациялық даму сатысындағы ерте эмбриондарды бөліп алғаннан рецениент — 
аналықтардың жатырына тасымалдауға дейін 1-5 сағат уақыт кетеді.Осы аралықта зиготаның 
биологиялық сапасы сақталуын қамтамасыз ететін жағдай жасау керек. Эмбриондарды шығарғаннан 
кейін, олардың тіршілік қабілеттілігін бағалап, температурасы 37°С қоректік ортаға ауыстырады. 
Эмбриондар өсетін және сақталатын ортада тұз ертінділері, витаминдер, амин қышқылдары, 
ортаның рН мөлшерін 7,2 - 7,6 аралығында қамтамасыз ететін биокарбонат иондары, антибиотиктер 
болады. Қазіргі уақытта эмбриондарды in vitro жағдайында қысқа мерзімде өсіру үшін бірнеше 

қоректік орталар дайындалды, эмбриондарды өсіру үшін Дюльбекко, Бринстер тұз ертінділері, ТС-
199, Хэм Ғ -10 қоректік орталары жиі қолданылады. Мұндай орталарға әр түрлі биологиялық және 
синтетикалық заттар (антибиотиктор, қан сарысуы т. б.) қосады. Эмбриондарды қоректік ортада 
өсіру және сақтау арқылы, оларды ұзақ қашықтыққа (басқа шаруашылыққа) тасымалдауға болады. 
Мал эмбриондарын басқа сүтқоректі аналықтардың жыныс түтігіне тасымалдау арқылы 
сақтауға болады. Бұл мақсатпен үй қояндарын пайдалану өте ыңғайлы. Ұрғашы қоянның жыныс 
түтігіндегі сиыр эмбриондары реципиенттерге тасымалдауға жарамды сатыға дейін яғни морула 
және бластоцистаға шейін өсе алатынын ғалымдар дәлелдеді. Р. Лаусон және т. б. (1972) ұргашы 
қоян жыныс түтігінде 3-4 тәулік бойында сақталған ірі қара эмбриондарын реципиент-сиырларға 
тасымалдағанда, транспланттардың шығуы 73% тең екендігін көрсетті. Әрі, қоян организмінде яғни 
іn vitro жағдайында сақталатын эмбриондарды тым ұзақ қашықтыққа (мысалы, шетелге) жеткізу 
қиынға соқпайды. Трансплантация үшін мал эмбриондарының биологиялық жарамдылығын бағалау 
бірнеше әдістер арқылы жүргізіледі. Олардың ішінен тәжірибеде морфологиялық әдіс кең қолдану 
алды. Бұл әдісте эмбрионның пішінін, оның құрылысы мен тіршілік қабілеттілігін 160-есе 
үлкейтетін микроскоп арқылы анықтайды. Эмбрион орналасқан шыныны мұқият тербетіп, оның әр 
жақтарын қадағалай отырып, зиготалардың формасын, олардың пеллюцид аймағының жағдайын, 
бластомераларының 
сандарын, 
бөлшектенуінің 
бірқалыптылығын, 
эмбриобласт 
және 
трофобластардың байқалуын бағалайды. Біздің елімізде эмбрионның сапасын бағалауда мынадай 
белгілерді есептейтін 5-балды шкала қабылданды: эмбрионның даму сатысының жасына сәйкес 
келуі; мөлдір қабық пішінінің қалыпты біртұтастығы; бластомералардың бірқалыптылығы және 
цитоплазманың жағдайы; периветеллин саңылауының мөлдірлігі. Зерттеулер соңғы морула немесе 
бластоциста сатысындағы эмбриоидарды реципиенттерге тасымалдауға жарамды еткендігін 
дәлелдеді. 
Трансплантация үшін жарамды эмбрион саны донордың сапасына тікелей байланысты. Бірнеше 
рет ұрықтанудан өткен аналық мал донор ретінде жарамды бола алмайды. Цитогенетикалық 
зерттеулер, мұндай донордан алынған эмбриондардың кариотипі әр түрлі ауытқумен 
сипатталатынын көрсетті. Мысалы, ондай сиырлардан алынған эмбриондарда хромосомалық 
кемістік – 1/29 робертсон транслокациясы жиі кездеседі. Реципиент ретінде сұрыпталған малдарға 
қойылатын негізгі талап - оларда гинекологиялық ауытқу болмауы керек. Ал, олардың өнімділік, 
нәсілдік жәнетұқымдық сапаларына үлкен мән берілмейді. Эмбрионның реципиент жатырында 
қалыпты дамуы үшін донор мен реципиенттердің жыныс циклінің синхронды (қатарласып, бір 
мезгілде) өтуі аса қажетті басты себеп больш саналады. Олардың арасындағы жыныстық цикл 24 
сағаттан аспауы керек, ал айырмашылық 12 сағаттан кем болса, онда жақсы нәтижені күтуге болады. 
Табиғи жағдайда мұны іске асырудың белгілі қиындықтары бар, сондықтан жыныс циклін 
синхронды ету үшін простагландин гормондарын қолданады.Реципиенттің эмбрионды қабылдауға 
жарамдылығын олардың қанындағы прогестерон мөлшерін есептеп, анықтайды. Біздің еліміздегі 
трансплантация техникасының қазіргі деңгейі эмбриондарды донордан шығара салып, бағалаудан 
кейін бірден реципиентерге тасымалдауды керек етеді. 
Қазіргі кезде эмбриондарды реципиенттерге тасымалдау хирургиялық және хирургиялық емес 
әдістер арқылы іске асады. Кейінгі уақытта соңғы әдіс жиі қолдану алды. Бұл арада мал түріне 
байланысты әр реципиенттің жатырына екі және одан көп эмбрионды отырғызудың үлкен 
биотехнологиялық мәні бар екендігін атап өту керек. 
Мал эмбриондарын трансплантациялау тиімділігіне зиготаларды сақтау жағдайлары көп әсер 
етеді. Эмбрионды сақтаудың ең тиімді және келешегі бар әдіс – оларды сұйық азотта –196°С 
температурада терең мұздату (кри-оконсервация). Эмбриондарын осындай төмен температура 
жағдайында сақтаудың бірқатар артықшылықтары бар: донор және реципиент малдардың көп санын 
ұстау қажеттілігі жоқ, генетикалық бағалы малдың эмбрио-жинағын құрастыруға, өте сирек 
кездесетін және жоғалып кетуге жақын тұқым генофондысын сақтауға және зиготаларды кез келген 

шетелге тасымалдауға болады. Бұдан басқа эмбриондар жинағын құрастыру донор мен 
реципиенттердің жыныстық циклін синхронды ету қажеттілігін жоққа шығарады. Криоконсервация 
әдісі эмбриондар трансплантациясының мүмкіндігін едәуір деңгейде ұлғайтып, селекциялық 
бағдарламаның 
сенімді 
биотехнологиялық 
негізін 
салады. 
Сонымен, 
эмбриондарды 
трансплантациялау әдісінің мал шаруашылығының тәжірибесінде кең көлемде енуі генетикалық 
бағалы ұрғашы малдың селекция жұмысын жақсартуда тигізетін әсері мол. Эмбриондарды 
реципиент – аналық малдарға тасымалдамас бұрын, олардың жынысын цитогенетикалық әдісті 
пайдаланып, анықтау мүмкінділігінің биотехнологиялық мәні бүгінгі күні өзекті-мәселелердің бірі 
болып саналады, өйткені оны шешу арқылы мал жынысын белгілі деңгейде реттеуге болады. 
Эмбриондардың жынысын анықтайтын екі әдіс белгілі: жыныс хроматинді (Бар түйіршігін) 
және жыныс хромосомаларды талдау. Екі әдіс те трофобластарды зерттеуге негізделген. 
Қазіргі кезде екінші әдіс – трофобластардың жыныс хромосомасын талдаудың тәжірибелік 
маңызы бар. Бұл әдістің мәні метафаза сатысындағы клетканың жыныс хромосомаларының 
морфологиясын анықтаудан тұрады. Әдіс мынадай кезеңдерден тұрады: трофобласт клеткасын алу 
(микробиопсия арқылы); клетканы in vitro жағдайында өсіру; хромосома үлгісін дайындау; үлгіде 
метафазалық клеткаларды микроскоптан талдау.
Әдебиет көздері 
1.Попов Б.В. Введение в клеточную биологию стволовых клеток.- Учебно-методическое 
пособие.- СПб.: СпецЛит,2010.-319 с. 
2. Кухарчук А.Л. и др., Стволовые клетки: эксперимент, теория, клиника. Эмбриональные, 
мезенхимальные, нейральные и гемо-поэтические стволовые клетки. – Черновцы.: Золотi литаври, 
2004. – 505 с. 
3. Репин В.С., Ржанинова А.А., Шаменков Д.А. Эмбриональные стволовые клетки: 
фундаментальная биология и медицина. – Москва.: «ReMeTex», 2002. – 225 с. 
4. Rathjen J., Rathjen P.Embryonic Stem CellsEmbryonic Stem Cells. 2013, P.479-481.
5. Klimanskaya I.
Embryonic Stem Cells: Derivation, Properties, and Challenges / 
https://doi.org/10.1016/B978-0-12-809880-6.00007-2
 
6.
Junying Yu * James A. Th. Embryonic Stem Cells: Derivation and Properties / 
https://doi.org/10.1016/B978-0-12-409503-8.00027-5
 
7.
Репин В.С., Ржанинова А.А., Шаменков Д.А.
Эмбриональные стволовые клетки:
фундаментальная биология и медицина Москва 2002 «Реметэкс». -176 с. 
8. Бегімқұлов Б.Молекулалық генетика және биотехнология негіздері. Алматы, «Білім» 1996.