Сабақтың жоспары Сабақтың тақырыбы: «хх ғасырдың жыр алыбы»

XIX ғасырдың 60 жылдары патшалық Ресейдің шығыс аймағында үлкен әкімшілік-басқару реформасы орын алған. 1868 жылы 21 қазанда "Орынбор және Батыс Сібір генерал губернаторларының далалық облыстарын басқару туралы уақытша ереже" қоданысқа енгізілді. Патшалық империализмнің нәубеті артып, салық артып, халыққа қысым күшейді. Көп ұзамай қалыптасқан ахуалға жауап ретінде 1870-1873 жылдары тарихта "Иса-Досан көтерілісі" деген атпен белгілі Адай руының көтерілісі орын алған. Алайда көтерілістің басы өте сәтті басталғанымен, орыс әкімшілігі көтерілісшілерді басуға шұғыл түрде көмекке Дағыстаннан, Бақыдан (Баку) әскер жіберді. Көтеріліс басып тасталған соң, патша әскері халықты тонауға кіріскен. Осы уақытта Сеңгірбек руластарымен қосылып, Хиуа хандығы қарамағындағы, Қарақалпақ, Түркмен, Өзбек, Тәжік аймақтарына қоныс аударып кетеді. Көшуінің тағы бір себебі, көтерілісшілерге қару дайындаған ұстаға, патша үкіметінің көзқарасы болатын (әрине оң болмасы айдан анық). Босып кеткен елдің халі мүшкіл еді. Бұл кезде болашақ жырау шамамен 12-13 жаста.

Каспий мемлекеттік технологиялар және инжиниринг университетінің ұйымдастыруымен Мұрын жырау Сеңгірбекұлының 155 жылдығына орай «Ноғайлы жырлары және Мұрын жырау феномені» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция өтті.

Конференцияның мақсаты –  көлемі мен поэтикалық құндылығы жөнінен шығыстың «Мың бір түнінен» асып түспесе, кейін қалмайтын, ноғайлы батырлары мен билері әулетінің бірнеше ғасырлық тарихи шежіресінің көркем баяны болып табылатын «Қырымның қырық батыры» жырлар циклін ауызша жырлаумен кейінгі ұрпаққа жеткізген, сол арқылы жырдың бір түркі емес, бүтін адамзаттың рухани асыл мұрасына

айналуына жол ашқан ұлық жыршы – Мұрын жырау Сеңгірбекұлын және осы жырау атымен ұлықталған «Қырымның қырық батыры» жырлар циклінің қазақ мәдениеті

тарихында алатын орнына ғылыми талдау жасау, жыр бойындағы ұлттық құндылықтарымызды насихаттау.Конференцияға Татарстан Ұлттық Ғылым Академиясынан, Ресей Ғылым Академиясының Башқұртстан бөлімінен, Өзбекстан Ғылым Академиясының Нөкіс бөлімінен, У.Д.Алиев атындағы Қарашай-Шеркеш мемлекеттік университетінен, М.Ақмолла атындағы Уфа мемлекеттік педагогикалық университетінен, еліміздің Алматы, Астана, Ақтөбе, Шымкент қалаларындағы оқу орындарынан беделді ғалымдар келді.
Баяндамашы Мукатова Қазына: Қырымның қырық батыры- қазақтың эпостық жыры. Жырда қырыққа жуық батырдың ерлігі тізбектеле тұтас алынып жырланады.Қырымның қырық батыры жырында ертедегі батырлармен қатар орта ғасырдағы Қырым хандығының бірен саран батырларыныңда ерлігі енген. Жыр алғаш рет 1942 жылы Сеңгірбайұлы Мұрын жыраудан жазылып алынды. Оның кейбір бөлімдері ғана баспа бетінде жарияланды. («Орақ – Мамай», « Қарасай – Қази»).

Қырымның қырық батыры жырын үш циклге бөлуге болады.

1. 
   «Аңшыбай батырдың ұрпақтары» - « Аңшыбай» ,« Парпария», « Едіге батыр» , «Нұрадын», « Мұсахан», «Орақ-Мамай», «Қарасай-Қази»
   
2. 
   «Қарадөң батырдың ұрпақтары»- « Қарадөң», «Жұбаныш», «Сүйініш», «Ер Бегіс», «Көгіс», «Тегіс», «Тама».
   
3. 
   Бөлек бөлек жеке жырлар: « Ақжонасұлы Ер Кеңес», « Манашы ұлы Тұяқбай », «Қыдырбайұлы Қобыланды», «Айсаның ұлы Ахмет», «Алай батыр», «Шынтемірұлы Төрехан», «Қосай батыр», «Телағыс», «Абат», «Тоғай», «Асанқайғы», «Әмет батыр», «Көкше батыр», «Қазтуған», «Көрұғлы Сұлтан», т.б.
   

 

Оқытушы: Құрметті қонақтар ендігі кезекте «Қырымның қырық батыры» жырынан үзінділер тыңдайық. Ортаға колледжіміздің көркемсөз шеберлерін шақырамыз.

1. 
   Рысбай Аманкелді «Аңшыбай батыр»
   
2. 
   Сарман Түймегүл «Парпария батыр»
   
3. 
   Айтулеев Жиенбай «Қарадөң батыр»
   
4. 
   Ақтау Нұргүл « »
   
5. 
   Дүзелбаев Мадияр «Көкше батыр»
   
6. 
   Жоламанова Қаламқас «Көкшенің ұлы Ер Қосай»
   
7. 
   Тоқтықараев Бердібек «Шынтас»
   
8. 
   Бастыбаев Жемісгүл «Қарт Қожақ»
   

Қазақстанның халық жазушысы, өр өлкенің төл перзенті Әбіш Кекілбайдың: «Дүние жүзінде санымен де, атқарған ісімен де күллі жаһанға мәлім небір ересек халықтар бар. Бірақ солардың бүгінгі таңда адамның зердесі мен жады тұрғысынан келгенде біздің Мұрын жырау сынды сексеннің сеңгіріне шыққанда соншалықты телегей теңіз жырды айлап айтып сарқа алмаған жыршысы жоқ», - деген пікірімен бәрімізде толықтай келісетін шығармыз.